Xitatimente eka Nhlengeletano ya Khabinete ya ti 22 Mhawuri 2018

Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 22 Mhawuri 2018 eTuynhuys eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu
1. Ikhonomi
1.1 Leswa ha ku humelelaka swa ikhonomi eTurkey swi vangile ku ehla lokukulu ka timali ta matiko ta timakete leta ha tumbulukaka, ku katsa na Rhandi ya Afrika-Dzonga.

1.2 Leswi humaka eka xumakulu kusuka eka timakete leti swi engeterile rivilo naswona mivuyelo ya tibondo yi tlakukile, leswi nonokisaka ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho. Mali ya tiko rimbe leyikulu ya Turkey yi tshakuhate swikweleti naswona tilevhele ta le hansi ta timali leti hlayisiweke ta timali ta matiko mambe ti veka tiko eka leswi humaka swa xumakulu leswikulu na ku va leswi onhaka, tanihileswi pholisi ya timali yi sunguleke ku tshamiseka eka tiikhonomi leti hluvukeke.

1.3 Khabinete yi tekela enhlokweni leswaku Afrika-Dzonga ri na matimba yo tala, ku katsa na bangi ya le xikarhi leyi tiyimelaka, na endlelo ro pakanisa inifulexini hi inifulexini hindlela leyi fananaka endzeni ka mpimo wa mpakaniso, tilevhele ta le hansi ta xikweleti xa mali ya matiko mambe na kungu ro katsakanya ra nkwama wa timali leri nga erivaleni. Khabinete ya tiboha ku hlayisa matimba lama.

1.4 Hi nkarhi wun’we, mfumo wu ta ya emahlweni wu simeka mipfuxeto ku engetela vuswikoti bya ku kula ka ikhonomi na ku antswisa vutshembeki bya swiboho swa hina swa tipholisi.

1.5 Mfumo wu ta ya emahlweni wu tirhisana na mabindzu, vatirhi na vaaki lava nga na ku tsakela kun’we ku vuyisa ntshembo eka ikhonomi na ku tirhana na swikamanyeto leswi nga na xivumbeko swa ku kula ka ikhonomi. Hi ku tirhisana hi nga kota ku hundzuluxa makungu ya hina ku va swiendlo swo khomeka ku yisa ikhonomi ya Afrika-Dzonga emahlweni.

2. Xibalo xa Nkoka lowu Engeteriweke (VAT)
2.1 Khabinete yi amukela xiviko xa Phanele ya Vativi ya Vaholobye leyi kambisiseke nxaxamelo wa michumu ya VAT leyi pimiweke hi ziro naswona yi bumabumele ku katsiwa ka xinkwa xo basa, fulawara ya xinkwa, fulawara ya makhekhe, swimakiwa swa mbhasiso na yunifomo ya xikolo.

Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga ku boxa mavonelo ya vona eka xiviko, lexi xi pfulekeke leswaku vaaki va nyika mavonelo kufikela hi siku ra 31 Mhawuri 2018. Holobye wa Timali, Tat Nhlanhla Nene, endzhaku ka swona u ta hlawula a ri na vuxokoxoko leswaku i swiringanyeto swihi swi faneleke ku tirhisiwa. Swikombelo swi nga endliwa hi ku tsalela eka vatsubmissions@treasury.gov.za

3. N’hweti ya Vavasati

3.1 Khabinete yi kombela vaakatiko hinkwavo ku ya emahlweni na pfhumba leri ku tiyisisa vuhlayiseki na havaxerisamatimba vavasati erixakeni ra ka hina. Hi hoyozela tisekitara hinkwato ta rixaka eka ku rhangela mapfhumba lama nga na xikongomelo xa ku lwisana na madzolonga lama yaka hi rimbewu (GBV).

3.2 Tanihiloko N’hweti ya Vavasati yi ri eku tshineleni ku fika emakumu, Khabinete yi ya emahlweni yi xixima vavasati hi moya wun’we leswaku hi xixima vavasati va 1956 lava va macheke ku ya eUnion Buildings ePitori hi ku alana na mfumo wa tihanyi lowu a wu lava ku tirhisa milawu ya mapasi ya xihlawuhlawu ku tekela ehansi xindzhuti xa vona.

3.3 Kusukela emasungulweni ya xidemokirasi xa hina hi 1994, magoza lamakulu ya tekiwile ku endlela leswaku vavasati va tiphina hi timfanelo to fana tanihi tintangha ta vona ta vaxinuna eka dyondzo, ku thoriwa, tinhundzu, ndzhaka na vululami. Eka ku fambisa ikhonomi leyi katsaka vanhu hinkwavo, hi le ku tirheni hi matimba ku tiyisisa leswaku ku va na vutekaxiave hi vutalo bya vavasati eka ikhonomi na ku fambisa ikhonomi leyi katsaka vanhu hinkwavo.

3.4 Tanihi xiphemu xa ku tlangela N’hweti ya Vavasati, Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na Vunjoveri – hi ku tirhisana na Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Tindhawu ta le Matikoxikaya na Mpfuxeto wa Misava, na Total South Africa – hi Ravumune, 23 Mhawuri 2018 yi ta khoma ntirho wa Masagwati ya Van’wamabindzu va Vaxisati ya Lembe na Lembe ya vu19 eEast London eKapa-Vupeladyambu.

3.5 Mfumo, swin’we na vatirhisani va wona, wu ta khoma Samiti ya Rimbewu ya Rixaka ku ta na ntwanano eka hilaha wu nga tirhanaka kahle na GBV.

3.6 Holobye wa Maphorisa, Tat Bheki Cele, u bohelele hi vuntshwa swirho swa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) ku rhangisa emahlweni milandzu leyi yi khumbaka nxaniso wa vavasati na vana. Loko wansati kumbe n’wana a mangala vugevenga kumbe nxaniso, wu fanele ku landzelerisiwa hi xihatla lexi xi wu fanelaka naswona wu fanele ku fikisiwa emakumu ya wona.

4. Ku tekela vun’wini bya misava

Khabinete yi khensa MaAfrika-Dzonga hinkwavo lava va tekeke xiave eka tinhlengeletano to twa miehleketo ta palamende eka nkambisiso lowu nga endlekaka wa Xiyenge xa 25 xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996 ku pfumelela ku tekeriwa ka vun’wini bya misava ku ri hava ndziriso. Komiti yo Kambisisa Vumbiwa ya Palamende yi fikisile emakumu tinhlengeletano to twa miehleketo eka Swifundzakulu hinkwaswo. Mikanerisano eka tinhlengeletano leto twa miehleketo xikan’we na mavonelo yo tsariwa sweswi yi ta langutisisiwa hi Palamende.

Mikanelo eka mhaka leya vun’wini bya misava eAfrika-Dzonga i ya nkoka swonghasi naswona hi ku tirhisana hi nga kota ku tiyisisa leswaku mipfuxeto ya misava yi kota ku pfuna ku ya emahlweni eka ku kula ka ikhonomi ya hina ngopfungopfu eka sekitara ya vurimi na ku tirhana na mikandzingano ya vun’wini bya misava etikweni.

Phuresidente Cyril Ramaphosa u thorile Komiti ya le Xikarhi ka Tindzawulo to Hambana leyi mutshamaxitulu wa yona ku nga Xandla xa Phuresidente David Mabuza ku kondletela na ku simeka magoza ya ku hatlisisa ku phakeriwa hi vuntshwa ka misava, ku engeteriwa ka nkarhi wa mfanelo ya ku tirhisa misava endzhaku ka loko vulombisi byi herile, ku nyikiwa ka nseketelo wa vurimi na ku lulamisiwa ka nkandzingano wa swivandla, endzeni ka nongonoko wa ku phakeriwa hi vuntshwa ka misava na nhluvukiso wa vurimi lowu angarhelaka.

5. Pfhumba ra Mbhasiso lowu Faneleke Dyondzo (SAFE)

5.1 Khabinete yi amukela ku simekiwa hi Phuresidente Ramaphosa ka Pfhumba ra SAFE, tanihi xiphemu xa angulo wa mfumo eka mitlhontlho ya mbhasiso leyi langutaneke na swikolo leswi sweleke swinene swa tiko.

5.2 Pfhumba lera SAFE ri rhangeriwa hi Ndzawulo ya Dyondzo ya le hansi, hi ku tirhisana na Thirasiti ya Ntirhisano wa Dyondzo ya Rixaka na Fawundexini ya Nelson Mandela.

5.3 Khabinete yi kombela tisekitara hinkwato ta rixaka, ku katsa na mabindzu lamakulu na mihlangano leyi nga riki ya mfumo, ku seketela pfhumba leri nga na xikongomelo xa ku herisa mitirho leyi saleleke endzhaku eswikolweni leswi nga emigangeni leyi sweleke.

6. Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali xa Swichudeni xa Rixaka (NSFAS)

Khabinete yi nyikiwile vuxokoxoko hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, Man Naledi Pandor, eka mitlhontlho leyi langutaneke na NSFAS. Hi xikongomelo xa ku tshamisekisa na ku tirhana hindlela leyi fikisaka eka swiboho mitlhontlho leyi langutaneke na NSFAS eka ku humesiwa ka timali kuya eka swichudeni leswi fikelelaka, Khabinete yi seketela ku thoriwa ka Mufambisi, Dok Randall Carolissen.

Ku thoriwa ka Dok Carlissen kahlekahle swi n’okisa Huvo ya NSFAS ya nkarhi wa sweswi. Mufambisi swin’we na vufambisi va ta tirha eka ku tirhana hindlela leyi fikisaka eka swiboho na mitirho leyi saleleke endzhaku na mitlhontlho yin’wana leyi langutaneke na vandla leri ku endlela ku tiyisisa leswaku timali leti nyikiwaka swichudeni ti fambisiwa hindlela ya kahle eka 2019, na leswaku timhaka hinkwato leti saleleke endzhaku eka 2017 na 2018 ti ololoxiwa.

7. Ku hungutiwa ka vatirhi

Khabinete yi vilerisiwa hi switiviso leswa ha ku vaka kona ehenhla ka ku hungutiwa ka vatirhi loku nga endlekaka na ku lahlekeriwa hi mitirho eka tiindasitiri tin’wana, ku katsa na vucelamigodi na swihangalasamahungu. Hi vuyelela xikombelo xa hina eka mabindzu ku langutisisa ku hungutiwa ka vatirhi ntsena tanihi xitshunxo xo hetelela, na ku valanga tindlela tin’wana leti nga kona ta vutumbuluxi ku hlayisa mitirho.

Mfumo wu ya emahlweni wu tirhisana na mabindzu na vatirhi, naswona wu tshama wa ha kholwa leswaku hi ku tirhisana, hi nga kota ku kurisa ikhonomi ya hina na ku tumbuluxa mitirho leyintshwa.

8. Vuhaxi

Khabinete yi amukela mahungu ya leswaku Nhlangano wa Vuhaxi wa Afrika-Dzonga (SABC) yi ta komba mitlangu ya Ligi ya English Premiership . Loko leswi swi nga ha va xivandlanene xa mali leyi hlengeletiwaka xa SABC, mfumo wa tshemba leswaku ku kombiwa ka mitlangu leyi a swi nga yisi ehansi mitlangu ya laha tikweni na ku tlhela swi nyanyisa xiyimo xa swa timali xa muhaxi wa vaaki, loko ku tekeriwa enhlokweni mitlhontlho ya ku pfumala rifuwo leri nga hundzuluxiwaka ri va mali.

Khabinete yi tekela enhlokweni Xirhambo xa ku Endla Xikombelo xa ku nyikiwa layisense ya fandisi eka ku nyikiwa ka vukorhokeri bya vuhaxi bya vuxirho hi Vulawuri bya Ndzawulo wo Tiyimela wa Vuhlanganisi wa Afrika-Dzonga.

Loko timhaka leti fambelanaka na ku nyikiwa ka tilayisense ti ri xiyenge lexi nga katsiki van’wana xa mulawuri, ti ri karhi ti fambisana na Xiyenge xa 192 xa Vumbiwa, endlelo ra ku nyikiwa ka tilayisense ri fanele ku endliwa hi mukhuva lowu wu nga onhiki ntshamiseko wa pulatifomo ya ku haxa mahala hi nkarhi wa ku cinca kusuka eka analogo kuya eka dijitali kumbe ku hlohlotela hanyelo leri pfumalaka mphikizano. Ri fanele ku tiyisisa leswaku lava nyikiweke tilayisense lavantshwa va kota ku phikizana hindlela ya kahle na ku va erivaleni.

A. Swiboho swa Khabinete

Khabinete yi pasise xikombelo xa Ntwanano wa ku tumbuluxiwa ka Ndhawu ya Vubindzurisi bya Mahala eka Tikokulu ra Afrika ePalamende ku va wu amukeriwa. Ntwanano lowu wu ta vanga mfikelelo eka timakete letintshwa na ku va leti cincacincaka eAfrika hinkwayo, ngopfungopfu timakete letintshwa eAfrika-Vupeladyambu na Afrika-N’walungu. Nakambe wu ta nyika swivandlanene swa ku rhumeriwa ka tinhundzu ematikweni mambe swa swimakiwa swa Afrika-Dzonga. Leswi swi ta tlhela swi fambisana na endlelo ra nhluvukiso leri pfanganisiweke eka tikokulu. Swi ta hlohlotela nhluvukiso wa indasitiri, vuvekisi na ku tumbuluxiwa ka mitirho eka tikokulu.

B. Ndzavisiso eka ku nyika tilayisense ta fandisi

Khabinete yi pasise mbuyelo wa ndzavisiso lowu laviweke hi Khansele ya Ndzavisiso wa Sayense na Indasitiri, lowu a wu lava ku kumisisa mpimo wa fandisi eka mfikelelo wo pfuleka na ku nyikiwa ka tilayisense eka indasitiri leyi. Ndzavisiso wu tiyisisa leswaku fandisi yi nga nyika layisense eka havumbirhi bya Netiweke ya Mfikelelo wo Pfuleka wa Wayilese (WOAN) na indasitiri leyi.

Exikarhi ka swin’wana, leswi swi ta fikelela vutiboheleri bya pholisi ya rixaka, ndhurho wa vuhlanganisi; swi susa swirhalanganyi swa ku nghena ka tikhaphani letitsongo na ta le xikarhi, na ku yisa emahlweni vuvekisi bya nkarhi wa sweswi. Holobye wa Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso, Dok Siyabonga Cwele, u ta khoma nhlengeletano ya swihangalasamahungu hi vutalo ku tlhantlha xiviko lexi.

C. Ndzima eN’walungu-Vupeladyambu

Khabinete yi kume xiviko xa ndzima xa vumune eka mphalalo wa Xiyenge xa 100(1) eN’walungu-Vupeladyambu. Khabinete yi enerisiwile hi xiphemu xo simeka, laha tindzima to talanyana ti fikeleriweke hi mayelana na ku vumbiwa ka nhlangano wa phurojeke leyi exifundzenikulu. 

• Memorandamu ya Ntwisiso exikarhi ka mfumo wa rixaka na wa xifundzakulu yi sayiniwile kusuka eka Xipano xa Ntirho wa Vaholobye (IMTT) eN’walungu-Vupeladyambu;
• Vafambisi va ntlhanu va tindzawulo leti vekiweke ehansi ka Xiyenge xa 100(1)b va thoriwile naswona va vekiwile ximfumo tanihi vaofisiri va tinkota;
• Maendlelo na swileriso exikarhi ka Vaholobye va Rixaka na tiMEC va swiyenge leswi khumbekaka swi sayiniwile hi ku fambisana na Xiyenge xa 100(1)(b); na
• Mukondleteri wo angarhela wa malawulelo ya mphalalo wa N’walungu-Vupeladyambu u thoriwile.
   

Khabinete yi yile emahlweni yi paluxa amukelo wa mphalalo wa xihatla hi Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga (SANDF) na Ejente yo Seketela ya Swimakiwakulu swa Masipala eka nkitsinkitsi wa nkululo eka Masipala wa Muganga wa Ditsobotla eN’walungu-Vupeladyambu. Halako wa nkululo, lowu wu veke mhangu ya rihanyu eka vaakandhawu, wu oleriwile.

Khabinete yi hoyozele ntirho lowu wu endliweke ku ta fika sweswi hi Vafambisi ehansi ka vurhangeri bya IMTT, leyi mutshamaxitulu wa yona ku nga Holobye Nkosazana Dlamini Zuma.

D. Kungu ra Swipfuno leri Pfanganisiweke (IRP)

Khabinete yi pasise nkandziyiso wa IRP leri pfuxetiweke leswaku vaaki va nyika mavonelo.

Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka ri tivisa xidingo xa Afrika-Dzonga ku vekisa eka netiweke yo tiya ya swimakiwakulu swa ikhonomi leswi endleriweke ku seketela swikongomelo swa ikhonomi na vaaki swa nkarhi wa le xikarhi na wo leha swa tiko. Swimakiwakulu swa eneji i xiphemu xa nkoka swonghasi lexi xi seketelaka nghingiriko wa ikhonomi na ku kula etikweni hinkwaro; xi dinga ku va na matimba na ku angarhela hi ku ringanela ku fikelela swidingo swa indasitiri, swa mabindzu na swa miti.       

Ku hetisisiwa ka IRP swi ta nyika Vutiyisisi lebyi lavekaka eka vatekaxiave va indasitiri xikan’we na vatirhisi loko swi ta eka nsirhelelo wa mphakelo wa gezi eka nkarhi wa le xikarhi na wo leha.

Holobye wa Eneji, Tat Jeff Radebe, na ndzawulo u ta vulavurisana na EXCO ya Nhluvukiso wa Ikhonomi na Khansele ya Vatirhi ya Rixaka hi Ravuntlhanu, 24 Mhawuri eka xivikompfapfarhutwa, lexi xi nga ta tlhela xi kandziyisiwa eka Gazete ya Mfumo na webusayiti ya Ndzawulo ya Eneji (www.energy.gov.za) ku nga si hundza Musumbunuku, 27 Mhawuri 2018.

5. Khabinete yi pasise Pholisi ya Vuhlanganisi bya Mfumo, leyi yi nga ta tirhisiwa eka mfumo hinkwawo. Pholisi leyi yi veka maendlelo na mipimo eka vatirhi va vuhlanganisi va mfumo. Nakambe yi sindzisa tindzawulo ta mfumo hinkwato ku nyika mpimanyeto wa vuhlanganisi na vuswikoti bya vanhu lebyi nyikiwaka timali hi vutalo. Pholisi leyi yi ta engetela xikatsa xa Milawu ya Matikhomelo ya nkarhi wa sweswi eka Vukorhokeri bya Mfumo.

6. Khabinete yi pasise Qhinga ro Hetelela ku Tirhana na Nthyakiso wa Moya eka Miganga ya Malinghena ya le Hansi leyi Manyaneke ya Afrika-Dzonga ku va ri tirhisiwa. Qhinga leri ri nyika endlelo leri tirhisanaka eka ku hunguta nthyakiso wa moya lowu fambelanaka na mafurha ya swibolwa eka miganga ya malinghena ya le hansi leyi manyaneke.

Nkhuluko wa moya wa nkarhi wa sweswi eka miganga leyi wu hundzisa Mipimo ya Risima ra Moya wa Mbangu ya Rixaka leyi yi vekiweke eka Nawu wa Malawulelo ya Mbangu: Risima ra Moya, 2004 (Nawu wa 39 wa 2004). Qhinga leri ri lulamisela miphalalo ku hunguta nthyakiso naswona ri bumabumela minongonoko ya vulemukisi leyi yi nga ta kombisa ntshikelelo wa rihanyu wa nthyakiso lowu yaka emahlweni. Nakambe ri lulamisela tindlela tin’wana ta eneji.

7. Khabinete yi pasise Qhinga ra Vutleketli leri nga hlayisaka mbangu, leri ri nga ta hoxa xandla eka ku hunguta ku humesiwa ka gasi leyi nga riki kahle eka mbangu (GHG). Eka nkarhi wa sweswi, sekitara ya vutleketli yi fika eka 10, 8% ta ku humesiwa ka GHG hinkwako, laha vutleketli bya le magondzweni byi nga na vutihlamuleri bya 91,2% ta ku humesiwa loku ka GHG.

Qhinga leri ri tisa miphalalo yo tala leyi yi nga ta nyika ku humesiwa ka musi ka le hansi. Ri bumabumela tindlela tin’wana ta vutleketli lebyi humesaka GHG ya le hansi eka mbangu. Qhinga leri se ri yile eka vutihlanganisi bya vaaki hi 2017.

8. Khabinete yi pasise xikombelo xa chatara leyi tumbuluxaka Nhlangano wa Vuhlayiseki bya Vuhahisi (SASO) wa Miganga ya Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) ePalamende ku pasisiwa. Chatara leyi yi nyika rimba ra xinawu na ku va ra mihlangano ku tumbuluxa SASO, ku pfuna Matiko lama nga Swirho swa SADC hi vuangameri bya vuhlayiseki bya vuhahisi bya vaaki. Nakambe yi ta humelerisa nhluvukiso wa swimakiwakulu swa vuhahisi bya vaaki leswi nga tlangisiki swipfuno na ku va leswi tirhaka kahle eka Matiko lama nga Swirho swa SADC.

9. Khabinete yi pasise Papila ra Swibumabumelo eka Vutshila, Mfuwo na Ndzhaka ra 2018, Papila lera Swibumabumelo ri herisa swiphemu swa Papila ra Swibumabumelo eka Vutshila, Mfuwo na Ndzhaka ra 1996. Papila lera Swibumabumelo i mbuyelo wa nkambisiso wa Papila ra Swibumabumelo ra 1996, lowu wu amukeleke mifikelelo eka swiphemu hinkwaswo swa vutshila, mfuwo na ndzhaka naswona wu kambisise swiyenge leswi tshameke swa ha ri ntlhontlho eka ku hluvukisa ku akiwa ka rixaka na nkhomano wa vaaki eka xidemokirasi xa hina. 

Papila ra Swibumabumelo ri na xikongomelo xa sekitara ya vutshila, mfuwo na ndzhaka ya Afrika-Dzonga leyi cincacincaka, leyi nga na matimba na ku va leyi cinceke leyi yi nga ta hoxa xandla eka ku akiwa ka rixaka, nkhomano wa vaaki na ku katsiwa ka vanhu hinkwavo eka ikhonomi na vaaki.

10. Khabinete yi pasise Rimba ra Pholisi ya Rixaka eka Ndzhaka ya Mfuwo wa le Hansi ka Mati, leyi hlanganisaka Ntwanano wa Nhlangano wa swa Dyondzo, Sayense na Mfuwo wa Vun’we bya Tinxaka, Nawu wa Swipfuno swa Ndzhaka ya Rixaka, 1999 (Nawu wa 25 wa 1999) na milawu yin’wana leyi fambelanaka.

Pholisi leyi yi seketeriwa hi nsinya wa leswaku ndzhaka ya mfuwo yi wela ehansi ka vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga. Yi fambelana na vakhomaxiave na swiendlo swo hambanahambana ku kondletela ndzhaka ya mfuwo wa le hansi ka mati, na ku tumbuluxa vulemukisi bya nkoka wa byona na ku kurisa vuswikoti.

11. Khabinete yi pasise Nongonoko wa Switembe wa Lembe na Lembe wa 2018 na 2019 kusuka ePosweni ya Afrika-Dzonga. Switembe leswi swi kombisa mfuwo wo hambana wa Afrika-Dzonga, vutitivisi bya rixaka, matimu, ndzhaka yo fuwa, tinhenha na tinhenhakazi, mbangu xikan’we na nhluvukiso wa vaaki na ikhonomi. Switembe leswi swi ya emahlweni swi tirha tanihi vayimerintsongo va Afrika-Dzonga tanihiloko swi ri karhi swi teka rendzo emisaveni hinkwayo hi ku tirhisa netiweke ya poso.

12. Khabinete yi pasise tidizayini ya ntlhandlamano wa swingwece swa vahlengeleti vo tsundzuka ku va swi humesiwa hi 2019 hi Khampani ya South African Mint.

3. Milawumbisi

1. Khabinete yi pasise xikombelo xa Nawumbisi wa Ndzundzuluxo wa Milawu ya Nhlawulo wa 2018 ePalamende. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa swiphemu swinharhu swa nawu, ku nga Nawu wa Khomixini ya Nhlawulo, 1996 (Nawu wa 51 wa 1996); Nawu wa Nhlawulo, 1998 (Nawu wa 73 wa 1998) na Nawu wa Mfumo wa Miganga: Nhlawulo wa Timasipala, 2000 (Nawu wa 27 wa 2000).

Nawumbisi lowu wu endla mihundzuluxo yo tala ku cincanyana maendlelo ya nhlawulo ya Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka (IEC). Kun’wana ka ku cinca loku ringanyetiwaka ku vula leswaku IEC yi nga tirhisa swihlovo leswi nga kona swa data ku kuma vuxokoxoko lebyi lavekaka ku hlengeleta na ku hlayisa nxaxamelo wa vavhoti wa ntolovelo wa rixaka. Nakambe wu lulamisela ntshimbiso wa ntirhiso wa vito na akhironimi ya rona, tidizayini ta logo kumbe ntirho wa matheriyali kumbe lowu nga ehansi ka vun’wini bya IEC.

2. Khabinete yi pasise xikombelo xa Nawumbisi wo Hundzuluxa Vuhlanganisi bya Xielekitironiki ePalamende. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawumbisi wa Vuhlanganisi bya Xielekitironiki, 2005 (Nawu wa 36 wa 2005) ku humelerisa Phepha ra Swibumabumelo ra Pholisi ya ICT leyi Pfanganisiweke ya Rixaka, eka ncinco wa Afrika-Dzonga ku va rixaka leri katsaka vanhu hinkwavo, na ku va vutivi bya vutumbuluxi na ku va ra xidijiti. Nakambe wu lulamisela ncinco wa sekitara hi ku tirhisa nsindziso wo havaxerisamatimba wa ikhonomi ya vantima leyi angarhelaka.

Exikarhi ka swin’wana, wu lulamisela ku ehlisiwa ka ndhurho wa vuhlanganisi. Nakambe wu hunguta ku endliwa hi mbuyelelo ka swimakiwakulu naswona wu khutaza mphikizano lowu simekiweke eka vukorhokeri hi ku tirhisa vukorhokeri bya WOAN.

3. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Nawumbisi wa Ndzundzuluxo wa Timhaka ta Timali wa 2018 leswaku vaaki va nyika mavonelo. Mihundzuluxo leyi i swiphemu swa ntlhanu swa milawu:

• Nawu wa Nchono wa 1963, ku tiyisa ku lawuriwa ka makete wa switoko swo tixavela hi wexe, hi ku fambisana na vutiboheleri bya G20;
• Nawu wa Tiphenxeni ta Masocha wa 1976, ku tirhana na xipimelo xa xihlawuhlawu na ku tiyisisa ku nga voyameli eka rimbewu ro karhi ku tekela enhlokweni tinxaka to hambanahambana ta vuxaka;
• Nawu wa Tibangi wa 1990, ku pfumelela tikhamphani leti nga ehansi ka vun’wini bya mfumo ku endla swikombelo swa tilayisense ta ku banga, ku ri karhi ku landzeleriwa mpasiso wa Vurhangerinkulu;
• Nawu wa Phenxeni ya Vatirhelamfumo wa 1996, ku cinca nsinya wo ava timali eka xiyimo xo dlaya vukati, ku tiyisisa leswaku tihakelo ta phenxeni ya swirho eka khale ka varingani a ti hundzuluxeriwi eka vutiboheleri bya xikweleti; na
• Nawu wa Phurofexini yo Odita wa 2005, ku tirhana na mitlhontlho na mipimo leyi Huvo yo Lawula leyi Tiyimelaka ya Vaoditara yi hlanganaka na yona eka ku tirha vutihlamuleri bya yona byo lawula na byo angamela.
   

4. Khabinete yi pasise xikombelo xa Nawumbisi wa Matshinyelo ya Masocha wa 2018 ePalamende. Wu tirhana na mafambiselo ya sisiteme ya vuavanyisi bya masocha, ku tumbuluxiwa na ku thoriwa ka vukorhokeri bya maphorisa ya masocha, na tinhlengeletano to twa miehleketo to tshinya.

Nawumbisi lowu wu herisa Nawu wa Magoza yo Engetela yo Tshinya Masocha, 1999 (Nawu wa 16 wa 1999) wa nkarhi wa sweswi. Nawumbisi lowu wu ta xaxameta Matshinyelo ya Masocha eka UN, ngopfungopfu masocha lama nga eka mitirho ya ku tisa ku rhula.

5. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Nawumbisi wa Ndzundzuluxo wa Tikhamphani wa 2018 eka Gazete ya Mfumo leswaku vaaki va nyika mavonelo. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawu wa tikhamphani, 2008 (Nawu wa 71 wa 2008). Wu hunguta ndzhwalo wo lawula na wo fambisa eka vini va mabindzu naswona wu engetela vukokamahlo bya Afrika-Dzonga eka vavekisi lava nga na vuswikoti.

4. Swiendleko leswi taka

1. N’hweti ya Vupfhumba hi Ndzati yi simekiwile hi siku ra 16 Mhawuri 2018 eTsitsikamma eKapa-Vupeladyambu, ehansi ka nkongomelo: “Vupfhumba na ncinco wa xidijiti”, leswi swi kombaka nkongomelo wa Siku ra Nhlangano wa Vupfhumba bya Misava bya UN hi siku ra 27 Ndzati 2018.

Hi ku ya hi xiviko xa Khansele ya Vupfhumba na Maendzo ya Misava lexi humesiweke hi Hukuri 2016, vupfhumba byi thola 1.55 wa timiliyoni ta vanhu hi ku kongoma na hi ku nga kongomi eAfrika-Dzonga, na vuhoxaxandla byo kongoma bya byona eka swikumiwa swa tiko hinkwaswo i R118 wa tibiliyoni.

Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku seketela sekitara leya nkoka ya ikhonomi. Nakambe i swa nkoka leswaku hi tirha ku ya eka sekitara ya vupfhumba leyi katsaka vanhu hinkwavo leyi khiyinulaka vun’wamabindzu, swivandlanene swa ikhonomi na mitirho emigangeni ya ka hina.

2. Khabinete yi pasise Nongonoko wa N’hweti ya Vukorhokeri bya Vaaki wa 2018 ehansi ka nkongomelo: “Rhuma Mina: Ku Yisa Vukorhokeri bya Vaaki eka Vanhu: Batho Pele: “Hi swirho swa muganga, Ha hlayisa, Ha korhokela”. Nongonoko wa n’hweti hinkwayo wa migingiriko leyi nga ta endliwa yi kumeka hi ku tirhisa webusayiti ya mfumo (www.gov.za).

3. Siku ra ku Tsundzuka ra Rixaka ra SAPS hi 2 Ndzati 2018, hi migingiriko yo tsundzuka kusuka hi siku ra 31 Mhawuri. Leswi i nkhumbulo wa maphorisa na maphorisa lama nga thoriwangiki ximfumo lama ya dlaweke entirhweni, lama hakeleke hi vutomi bya wona entirhweni wa rixaka. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku tekela enhlokweni na ku tlangela vutomi bya tinhenha na tinhenhakazi leti loveleke entirhweni. Yi kombela miganga hinkwayo etikweni hinkwaro ku ehlisa mujeko hi hafu, ku tlakuka va khongela hi timbilu eka mitirho ya vukhongeri hinkwayo hi nkarhi wa 31 Mhawuri kufika 2 Ndzati 2018, tanihi mfungho wa nseketelo wa SAPS.

4. Afrika-Dzonga ri ta rhurhela Khomferense ya Matiko ya Misava eka Sayense, Thekinoloji, Vuinjhiniyere na Mafambiselo, leyi lulamisiweke hi Research World, kusuka hi siku ra 24 kufika 25 Mhawuri 2018 eKapa. Khomferense leyi yi ta nyika swivandlanene eka vatekaxiave ku avelana miehleketo na mitokoto ya vona na vayingiseri va misava hinkwayo, yi tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga i ndhawu yo yi endzela ya swiendleko swa misava hinkwayo.

5. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku teka xiave eka migingiriko ya ku tlangela N’hweti ya Ndzhaka hi Ndzati. N’hweti ya Ndzhaka yi xiyiwa lembe na lembe ku khutaza vaaki ku tlangela vun’we bya vona eka ku hambanahambana na ku ya emahlweni na ku aka tiko laha vanhu va hlayisanaka na ku xiximana.

E. Swihungwana

1. Ku Boxiwa ka Mavito ku Kuma Tinsiva ta Rixaka
Khabinete yi vuyelela xirhambo xa Phuresidente Ramaphosa eka vaaki ku boxa mavito ya vaaki na vahlampfa vo hlawuleka lava va tshembaka leswaku va faneriwa hi ku kuma mixiximo ya le henhlahenhla ya tiko, Tinsiva ta Rixaka. Siku ro hetelela ra ku boxiwa ka mavito i 7 Ndzati 2018.

2. Eid
Khabinete yi hundzisa ku navelela leswinene eka muganga wa Mamuzilamu eAfrika-Dzonga na le misaveni hinkwayo eka ku tlangeriwa Eid-ul-Adha tolo, Ravunharhu 22 Mhawuri 2018. Kutlula 2 500 wa Mamuzilamu kusuka eAfrika-Dzonga va teke rendzo kuya eKingdom of Saudi Arabia ku tikatsa na kwalomu ka timiliyoni timbirhi ta Mamuzilamu kusuka emisaveni hinkwayo eka rendzo ra vukhongeri ra Hajj.

3. Michavelelo
3.1 Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Ramaphosa eka ku hundzisa michavelelo eka ndyangu na vanghana va Manana Zondeni Sobukwe, loyi a tiveka ni ku rhandzeka tanihi “Manana wa Azania”. Phuresidente Ramaphosa u tivise Nkhetekanyo wa Nkosi wa ximfumo wo Hlawuleka wa 2 wa yena. I nhenhakazi ya nsihalalo tlhelo mulwelantshunxeko wa maAfrika-Dzonga hinkwavo, lava va yeke emahlweni na vugingirikeli eka mfumo wa hina wa xidemokirasi. Hi siku ra 28 Dzivamisoko 2018 – naswona tanihi engetelo wa mitlangelo ya Siku ra Ntshunxeko – Phuresidente Ramaphosa u nyike Risiva ra Rixaka ra Luthuli hi Silivhere eka Manana Sobukwe. Nakambe a ri nghamu ya Phuresidente loyi a simekeke Pan Africanist Congress Robert Mangaliso Sobukwe. Lembe ra 2018 ri tlhela ri fungha anivhesari ya vu40 ya rifu ra Tat Sobukwe. Manana Sobukwe u lahliwa hi Mugqivela , 25 Mhawuri 2018, eSwilahlweni swa Kroonvale eGraaff-Reinet eKapa-Vupeladyambu.

3.2 Nakambe Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Ramaphosa eka ku hundzisa michavelelo eka ku hundza emisaveni ka Muchaviseki Kofi Atta Annan, khale ka Matsalani-Jenerali wa UN (UNSG). Tat Anna a ri MuAfrika wa wantima wo sungula ku va UNSG naswona u tirhise xiyimo xa yena ku hluvukisa ajenda ya Afrika. Rifu ra yena i ndzahleko lowukulu eka matiko ya misava.

3.3 Nakambe Khabinete yi hundzisa michavelelo ya yona eka ku hundza emisaveni ka xiyimbeleri xo tiveka misava hinkwayo tlhelo mugingirikeli wa timfanelo wa vaaki wa United States, Aretha Franklin.

3.4 Khabinete yi tikatsa na matiko ya misava eka ku rhumela michavelelo eka mfumo wa Italy na vanhu, na mindyangu ya vatwisiwa ku vava, endzhaku ka ku hirimuka ka biloho ra mimovha ra Morandi edorobenikulu ra Italy N’walungu-Vupeladyambu bya Genoa. Nakambe Khabinete yi navelela lava vavisekeke ku hola ka xihatla.            

3.5 Khabinete yi hundzisa michavelelo ya yona eka ndyangu na vanghana va mutivi wa ikhonomi ya swa tipolitiki wo tiveka misava hinkwayo tlhelo xidyondzeki xa MuAfrika Samir Amin, loyi a hundzeke emisaveni hi siku ra 12 Mhawuri a ri na 86 wa malembe hi vukhale. Evuton’wini bya yena hinkwabyo a ri musirheleri loyi a nga heriki matimba wa ntshunxeko wa Misava ya Vunharhu, naswona maehleketelelo ya yena ya cincile ndlela leyi hi twisisaka hayona xikhapitalisi na xiimpheriyalisi.

3.6 Nakambe Khabinete yi hundzisa michavelelo ya yona eka mfumo na vanhu va India eka ku lahlekeriwa hi vutomi hi nkarhi wa mikhukhulo leya ha ku vaka kona na ntshirimuko wa misava exifundzenikulu xa Kerala.

3.7 Michavelelo yi tlhele yi rhumeriwa eka mfumo na vanhu va Sudan endzhaku ka ku nwela ka 24 wa vana va xikolo eka Nambu wa Nile.

F. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela ntiyisiso wa mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.
1. Man Deshni Subbiah tanihi Mufambisi wa Huvo ya Khamphanikulu ya swa Ndzindzakhombo wa Swikweleti swo ya Ematikweni Mambe ya South Africa SOC Limited.
2. Man Thezi Rosemary Mabuza, u thoriwe hi vuntshwa tanihi Xandla xa Khomixinara wa Khomixini ya Vatirhisi ya Rixaka.
3. Vafambisinkulu lava nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu eka Huvo ya Vafambisi va Bangi ya nhluvukiso wa Misava na Vurimi:

• Gqwethankulu Sandra Coetzee (ku thoriwa hi vuntshwa); na
• Man Mathane Eveline Makgatho (ku thoriwa hi vuntshwa).
   

4. Vafambisi lava nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu eka Huvo ya Khamphani ya Timbala ta Vuhahisi ya Afrika-Dzonga:

• Dok Nolulamo Nobambiswano Gwangwa (Mutshamaxitulu);
• Man Phydelis Ntombifuthi Mvelase;
• Tat Yershen Pillay;
• Tat Bonang Francis Mohale;
• Tat Pascalis Mathealira Mokupo;
• Man Nosizwe Nokwe-Macamo; na
• Tat Nqobizitha Irvin Phenyane.
   

5. Swirho leswi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu eka Huvo ya Ejensi ya Magondzo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga:

• Tat Themba Barrange Mhambi (Mutshamaxitulu);
• Tat Alderman Robert Haswell;
• Man Nkareng Mpobane;
• Tat Thamsanqa Piet Matosa; and
• Man Dladla.
   

6. Khansele yo Tsundzuxa ya Rixaka eka Vutumbuluxi:

• Man Claire Busetti (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Tat Paul Steenkamp (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Man Thulile Mthethwa;
• Tat Isaiah Clive Engelbrecht;
• Rejoyce Gavhi-Molefe;
• Phurof Derrick Ian Swartz (Mutshamaxitulu);
• Dok Tiisetso Elizabeth Lephoto;
• Man Ilse Karg (ku thoriwa hi vuntshwa tlhelo muyimeri wa Ndzawulo ya mabindzu na Vumaki (dti);
• Dok Molapo Qhobela (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Phurof Crain Arthur Soudien (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Dok Thulani Humphrey Dlamini (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Tat Dhesigen Pydiah Naidoo (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Dok Shadrack Moephuli (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Phurof Roseanne Denise Diab (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Dok Boitumelo Phakathi; na
• Man Mamello Matikinca.
   

7. Ejensi ya Xibakabaka xa Rixaka ya Afrika-Dzonga:

• Man Xoliswa Kakana (Mutshamaxitulu);
• Phurof Azwinndini Muronga;
• Tat Johan Prinsloo (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Tat Willie van Biljon (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Tat Eugene Jansen (ku thoriwa hi vuntshwa);

• Tat Ashley Naidoo (ku thoriwa hi vuntshwa tlhelo muyimeri wa Ndzawulo ya Timhaka ta Mbangu);
• Tat Lindelwa Simphiwe Hamilton (ku thoriwa hi vuntshwa tlhelo muyimeri wa Ndzawulo ya Vusirheleri);
• Man Nomfuneko Majaja (muyimeri wa dti);
• Man Mariam Paul (muyimeri wa Ndzawulo ya Vuhlanganisi bya swa tiqingho na Vukorhokeri bya Poso);
• Man Leago Stella Takalani;
• Man Lumka Msibi;
• Adv Icho Kealotswe Matlou;
• Man Matsie Matooane (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Man Innocentia Mmule Pule (ku thoriwa hi vuntshwa); na
• Man Mbaliyethu Mfeka (ku thoriwa hi vuntshwa).
   

8. Fawundexini ya Ndzavisiso ya Rixaka:

• Phurof Tinyiko Maluleke (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Phurof Nadine Felicity Petersen;
• Dok Sarah Mosoetsa (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Dok Nompumelelo Obokoh (Mutshamaxitulu);
• Phurof Haroon Bhorat;
• Phurof Zebion Vilakazi;
• Phurof Sinah Saurabh;
• Phurof Nomalanga Mkhize;
• Phurof Glenda Elisabeth Gray;

• Dok Bongani Ngqulunga;
• Man Mpho Letlape (ku thoriwa hi vuntshwa);
• Tat Mashangu Ronny Lubisi (ku thoriwa hi vuntshwa); na
• Man Claire Busetti (ku thoriwa hi vuntshwa).
   

Swivutiso:
Man Phumla Williams – Mukhomela Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139