A. Mafhungo a zwino kha shango
1. Ṅwedzi wa Vho Mandela
Khabinethe i ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe uri “Kha vha vhe Ifa” musi ri tshi khou sendela tsini na Ḓuvha ḽa Vho Nelson Mandela nga ḽa 18 Fulwana 2018. Mbumbano ya Dzitshaka (UN) yo ṱanganedza ḓuvha iḽi, ḽine ḽa ṋea Maafrika Tshipembe na tshitshavha tsha ḽifhasi u hulisa Muphuresidennde wa kale na u vha tshivhonelo tsha dzitshaka, Vho Nelson Rolihlahla Mandela.
Muvhuso wo ḓivhadza ṅwedzi wa Fulwana u vha Ṅwedzi wa Vho Mandela, une wa vha ṅwedzi we vha bebwa ngawo. Sa tshipiḓa tsha u pembelela senthinari, sekithara dzo fhambanaho dzo bva fulo ḽa vhurangeli ho vhalaho u itela u ṱhompha mushumo na ifa ḽa Vho Madiba. Nga Ḽavhuṱanu hu ḓo vha vhuṱambo ha ṱhompho ya tshipentshele sa tshihumbidzi tsha mbilaelo dzavho nga ha mishumo na vhashumi vha vhaswa hune vhurangeli ha Wear South Africa, vhu tshi khou farisana na Nelson Mandela Foundation (NMF) na Dzangano ḽa Vhashumi vha zwa Malabi na Zwiambaro ḽa Afrika Tshipembe, vha ḓo rwela ṱari Tshikhipha tsha Vho Nelson Mandela ngei Durban.
Tshikhipha tsho itwaho fhano hayani tshi khou wanala kha mavhengele a zwiambaro mahulwane nahone mbuelo u bva kha u rengiswa hatsho dzi ḓo ya kha NMF u badela mishumo i tshimbilelanaho na bono na vhutshilo havho. Minisṱa wa Mveledziso ya Ikonomi Vho Ebrahim Patel, vha ḓo ṋetshedza mulaedza kha vhaeni vho imela muvhuso. Khabinethe i ṱuṱuwedza Maafrika Tshipembe vhoṱhe u tikedza fulo ḽa U renga zwibveledzwa zwa fhano Hayani na u ḓihudza nga u ambara zwiambaro zwo rungwaho fhano hayani.
Khabinethe i ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe uri vha vhe tshipiḓa tsha fulo ḽa tshanduko. Nga u shumisana ro farana, sa tshitshavha tshi si na khethululo nga muvhala , khethululo nga mbeu, ri nga bveledza ifa ḽa Vho Madiba. Khabinethe i ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe u kumedzela minete ya 67 ya tshifhinga tshavho nga ḽa 18 Fulwana u shela mulenzhe kha u ita tshanduko kha matshilo a vha shayaho.
2. Vhubindudzi
Khabinethe i ṱanganedza u dzheniswa kha mutevhe muhulwane ha Old Mutual kha JSE. U dzheniswa kha mutevhe uhu nga khamphani ine ya vha na ndaka kha mimaraga i linganaho f US$10bn (R130 biḽioni) ndi vouthu khulwane ya fulufhelo kha mimaraga ya zwa masheleni ya fhano hayani na kha Afrika Tshipembe.
Khabinethe i livhuwa uri u dzheniswa kha mutevhe muhulwane, kha Afrika Tshipembe zwi amba u vhuisela Old Mutual kha midzi yayo ya Afrika na u fhelisa tshifhinga tshayo tshe ya vha i tshigwada tsha tshumelo dza zwa masheleni dza London. Vhuḓiimiseli nga Old Mutual ha u sika tshikwama tsha R500 miḽioni tsha u bveledzisa mveledziso ya ikonomi yapo, zwihulwane nga mabindu maṱuku a vharema, zwi ḓo alusa ndingedzo dza shango dza u fhaṱa ikonomi yo katelaho. Ri ita khuwelelo kha dziṅwe khamphani khulwane kha sekhithara ya zwa masheleni u bveledzisa zwishumiswa zwa ndambedzo ya mveledziso i fanaho nga kha nyambedzano na muvhuso.
Muṱangano wa Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi nga ha Vhubindudzi wo shuma u ṱana vhukoni ha Afrika Tshipembe sa hone fhethu hone ha u engedza vhubindudzi na u thoma vhubindudzi vhuswa. Muṱangano wo dzhenelwaho nga vhurumelwa ha vhaofisiri vhahulwane vha khamphani dza dzitshaka na khamphani dzapo, vhe vha ambedzana na Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa na vhurumelwa ha Minisṱa dza Khabinethe. Nyambedzano dzo thusa kha u topola maga a u alusa tshikalo tsha vhubindudzi na uri ndi maga a vhuṱhogwa kha u ya kha Khoniferentsi ya Vhubindudzi ine ya ḓo vhidzwa nga Muphuresidennde musi ṅwaha uno u tshi ya mafheloni
3. U dzhiululwa ha Mavu
Khabinethe i livhuwa u thoma ha maitele a vhupfiwa ha nnyi na nnyi nga Phalamennde u sedzulusa Khethekanyo ya 25 ya Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996, hune ha ḓo tendela u dzhiulula mavu hu si na ndiliso. Phalamennde yo dzudzanya Komiti ya Tsedzuluso ya Ndayotewa u tshimbidza vhupfiwa nga tshitshavha u mona na shango nga murahu ha u ḓisa ḽikumedzwa nga ha dzhiulula mavu hu si na ndiliso. Vhupfiwa ha nnyi na nnyi vhu ḓo fariwa kha mavundu oṱhe a ṱahe u swika nga Ṱhangule 2018.
Khabinethe i ita khuwelelo kha madzangano oṱhe a re na dzangalelo ḽa u dzhenela vhupfiwa uvhu nga mulalo na u humbela tshitshavha uri vha konḓelelane zwi tshi ḓa kha mihumbulo yo fhambanaho ine ya nga ṱahiswa, u itela uri roṱhe ri vhe na tshikhala tshi eḓanaho tsha u dzhenela kha vhupfiwa.
Khabinethe yo ḓo dovha ya sedza kha mbilaelo dzo ambiwaho nga vharangaphanḓa vha sialala nga ha mafhungo a mavu. Nga u ralo, yo thola tshigwada tsha Dziminisṱa uri tshi ambedzane na vharangaphanḓa vha sialala u amba na u lingedza u swikelela thandululo kha masia ane vha khou vhilaedzwa ngao. Minisṱa wa Vhuvhusi ha Tshumisano na zwa Sialala, Dokotela Vho Zweli Mkhize, ndi vhone murambi nahone vha khou tikedzwa nga Minisṱa wa zwa Maḓaka na Vhureakhovhe Vho Senzeni Zokwana, Minisṱa wa Mveledziso ya Mahayani na Mvusuludzo ya Mavu Vho Maite Nkoana-Mashabane na Minisṱa wa Vhudavhidzani Vho Nomvula Mokonyane.
4. Khalaṅwaha ya Muthelo
Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhatheli vhoṱhe u rumela mbuelo dza muthelo ya ṅwaha nga ṅwaha ya khalaṅwaha ya muthelo wa 2017/18, ine ya khou thoma nga ḽa 1 Fulwana 2018. U kuvhanganywa ha mbuelo nga vhukoni hu vhona uri shango ḽi a kona u langa mbuelo dzaḽo ḽi sa thuswi nga maṅwe mashango, nahone u rumelwa ha mithelo nga nḓila yone na nga tshifhinga tsho tiwaho zwi khwaṱhisedza uri vhatheli vha dzulele u tevhedza mulayo. Mbuelo ya muthelo i thusa muvhuso u badela thandela dza nḓisedzo ya tshumelo na mbekanyamushumo dza dziṅwe mveledziso dza ikonomi ya matshilisano.
5. U gonya ha mutengo wa Peṱirolo
Khabinethe i dzhiela nṱha u gonya ha fulufulu ha zwenezwino, hune ha khou tou tevhela u gonya ha mutengo kha miṅwedzi yo fhiraho. Mutengo wo gonyaho wa Doḽara ya Ole i songo Kunakiswahol wo kwama mitengo nga u angaredza ya peṱirolo, dizili na pharafeni. Reithi ya thengiselano ya ndeme ya tshelede ya shango ḽashu kha doḽara ya US yo wa nga phesenthe dzi fhiraho nthihi u bva mathomoni a ṅwedzi wa Shundunthule ṅwaha uno.
Tshanduko dza ndeme ya tshelede ya mutevheṱhandu idzi, dze dza ḓo swikisa kha uri mitengo i thengethenge, dzo kwama vharengi nga nḓila i si yavhuḓi, zwihulwane vhashai. U gonya ha peṱirolo uhu hu kwama thwii mbadelo dza vhuendi na mitengo ya zwiḽiwa, zwihulwane mutengo wa zwiḽiwa zwo ḓoweleaho na mishonga.
Khabinethe i fhulufhedzisa Maafrika Tshipembe uri muvhuso u khou ita ndingedzo dza u leludza khaedu dzine zwitshavha zwi shayaho zwa khou ṱangana nadzo. Gwama ḽa Lushaka ḽo thola phaneḽe ya miraḓo ya ṱahe ya vhoramakone u sedzulusa mutevhe wa zwino wa Muthelo wa VAT kha zwithu zwi sa badelwi muthelo zwine zwa zwino ndi mutevhe wa zwiḽiwa zwine zwi tou tea zwa 19. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha khou ranga phanḓa thimu, yo vhumbwaho nga vhuimeli u bva kha muvhuso na sekhithara ya phuraivethe, u kungedzela vhabindudzi vhanzhi kha shango u itela u alusa ikonomi yashu na u sika mishumo ine ya khou ṱoḓea vhukuma, zwihulwane kha vhaswa vha sa shumiho.
Khabinethe i humbela sekhithara dza phuraivethe uri dzi thuse, nga u lengisa u pfukiselwa ha masiandaitwa a mitengo ya fulufulu kha vharengi. Hezwi zwi ḓo thusa vhukuma kha u tikedza vhashai, vhane vha ḓo kwamea zwihulwane nga u tsa na u gonya ha mitengo iyi. U alusa ikonomi yashu zwi ḓo thusa kha u dzikisa ikonomi yashu. Khabinethe i dovha ya humbela sekhithara dza phuraivethe u farisana na muvhuso u itela u vhuedza Maafrika Tshipembe vhoṱhe vho kwameaho, zwihulwane vhashai.
6. Mbadelo dza mindende
Khabinethe yo nyeṱulelwa nga Minisṱa wa Mveledziso ya Matshilisano, Vho Susan Shabangu, nga ha u lengiswa ha zwenezwino ha mbadelo dza mindende vhaholi u mona na shango. Khabinethe i a zwi ḓivha uri mundende ndi wone wo faraho matshilo a miraḓo ya tshitshavha minzhi i shayaho nahone u lengisa mbadelo dza mundende a zwo ngo ṱanganedzea na luthihi. I humbela pfarelo vhukuma kha vhaholi vha mundende vho kwameaho kha u khakhisea havho nga nyimele iyi.
Minisṱa Vho Shabangu vho fhulufhedzisa Khabinethe uri u thithisea ha thekhinoḽodzhi ho vhangwa nga tshanduko ya u pfulusa mbadelo u bva kha sisṱeme ya kale u ya kha sisṱeme ya Poswo ya Afrika Tshipembe/Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano ya Afrika Tshipembe. Vho fhulufhedzisa Khabinethe uri vhaholi vha mundende vhanzhi vho kwameaho zwa zwino vho no badelwa tshelede dzavho. Honeha, thimu dzo ḓiimiselaho dzi khou shuma nga maanḓa u thivhela uri hu songo tsha vha na u dovha u lengiswa ha mbadelo tshifhingani tshi ḓaho.
7. Ṱhoḓisiso ya zwa Mutakalo
Khabinethe i ṱanganedza u bviswa ha muvhigo ṋamusi wa tshifhinga nyana wa Vhuṱoḓisisi ha Muṱaṱisano wa Mimaraga wa nḓowetshumo ya ndondolo ya mutakalo ya phuraivethe. Mudzulatshidulo wa Vhuṱoḓisisi ndi Mulamukanyi Muhulwane wa kale Vho Sandile Ngcobo nahone ho no pfiwa vhuṱanzi u bva kha vhathu vha kwameaho vho vhalaho kha miṅwaha miraru yo fhiraho. Muvhigo wa tshifhinga nyana u ḓo netshedzwa tshitshavha u itela u wana mahumbulwa nga tshitshavha lwa miṅwedzi mivhili. Muvhigo wa u fhedzisela u ḓo rumelwa kha Minisṱa wa Mveledziso ya Ikonomi mafheloni a 2018 na u ḓo swikiswa Phalamende.
8. Mulevho wa Khartoum
Khabinethe i ṱanganedza thendelano nga ha u laṱa mapfumo lwa tshoṱhe vhukati ha Muphuresidennde wa South Sudan Vho Salva Kiir na Riek Machar, na u sainwa ha Mulevho wa Khartoum . Hezwi zwi ḓisa fulufhelo ḽa pfano ya u fhelisa nndwa yo tshinyadzaho shango ḽavho.
Mulevho u sumbedzisa uri thendelano ya u vhea mapfumo fhasi hu katela u ṱutshela, u fhandekana ha mmbi dzi re tsini na tsini, u bvisa maswole ane a khou lwa kha sia ḽithihi, u vulwa ha miṋango ya vhuphalali na u vhofholola zwivhotswa zwa nndwa na vhafariwa vha zwa poḽotiki. Thendelano i dovha ya tendela miraḓo ya Mbumbano ya Afrika (AU) na Ndangulo ya Mivhuso nga ha Mveledziso u ḓisa maswole a u langa u vhewa ha mapfumo fhasi.
Khabinethe i ṱuṱuwedza madzangano oṱhe uri a shumisane u khwaṱhisedza uri u vhewa fhasi ha mapfumo hu ḓo fhelisa nndwa na u khwaṱhisedza u vhuiswa ha mulalo na mveledziso ya ikonomi South Sudan.
9. Vhupo ha Vhuvhambadzi ha Mahala ha Dzhango ḽa Afrika (AfCFTA)
Khabinethe i ṱanganedza u saina nga Afrika Tshipembe thendelano ya AfCFTA na AU. U saina thendelano iyi nga Afrika Tshipembe zwi swikisa tshivhalo tsha mashango e a saina kha 49.
AfCFTA i sendedza dzhango tsini na u vhumbwa ha vhupo ha vhuvhambadzi ha mahala vhuhulwanesa ḽifhasini. Hu khou lavhelelwa uri i ḓo bveledza mbuelo dza ikonomi ya matshilisano khulwane ya mashango oṱhe kha dzhango.
U ya nga UN, hu khou anganyelwa uri AfCFTA i ḓo alusa vhuvhambadzi ha nga ngomu ha Afrika nga 53% nga u fhelisa mbadelo dza zwiṱunḓwa na thivhelo dza ṱhoḓea dza makete dzine dza ita uri u vhambadza nnḓa na u ṱunḓa nnḓa zwi konḓe na u ḓura. Thendelano iyi i ḓisa khonadzeo ya u sika makete wa Afrika wa vhathu vha fhiraho 1.2 biḽioni na ikonomi i linganaho US$2.5 thirilioni.
Minisṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, Vho Dokotela Rob Davies, vha ḓo thoma maitele a u ita uri thendelano i khakhululwe Phalamenndeni.
10. Adzhenda ya Afrika
Khabinethe yo ṱanganedza Samithi ya Mbumbano ya Maitele a Tshipembe ha Afrika (SACU) ya vhurathi yo farwaho nga ḽa 29 Fulwi 2018 ngei Botswana, ye ya vha yo dzhenelwa nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa. Samithi i sumbedzisa vhuṱhogwa ha adzhenda yo ṱanganelaho ya dzingu ine ya bveledzisa ṱhanganelo ya ikonomi, nḓowetshumo na ikonomi dzo fhambananaho dza ikonomi dza SACU.
Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho dovha vha ranga phanḓa vhurumelwa ha Islamic Republic ha Mauritania, kha kha Sesheni Zwayo ya vhu31 ya Buthano ḽa Ṱhoho dza Mivhuso dza AU na Muvhuso. Samithi yo vha hone u bva nga ḽa 1 u swika nga ḽa 2 Fulwana 2018 nga fhasi ha thero: U fhenya Nndwa ya Zwiito zwa Vhuaḓa: Nḓila yo Khwaṱhaho ya u ya kha Tshanduko ya Afrika”. Yo ṋetshedza tshikhala tsho khetheaho tsha u sedza na u amba nga ha khaedu dzo tiwaho dzi elanaho na u lwa na zwiito zwa vhuaḓa Afrika.
Muphuresidennde Vho Ramaphosa zwa zwino vha ṋemuḓi wa Madalo a Muvhuso nga mulingani ngavho wa Ghana, Vho Nana Addo Dankwa Akufo-Addo, u bva nga ḽa 4 u swika nga ḽa 5 Fulwana 2018, u khwaṱhisa hafhu vhushaka ha masia mavhili vhukati ha mashango mavhili. Afrika Tshipembe na Ghana a khou bvela phanḓa na u ḓiphiṋa nga vhushaka ho khwaṱhaho ho tikwaho nga ḓivhazwakale i fanaho ya vhukonani na vhuthihi. Tshumisano kha mbambadzo na vhubindudzi vhukati ha mashango mavhili i katela zwa mimaini, mavhengele, ndindakhombo, saintsi na thekhinoḽodzhi, vhuendi, vhuendelamashango, zwa dzibannga, vhudavhidzani nga ṱhingo, zwa u fhaṱa, tshumelo, thendelo ya u ita bindu, u bveledza, u rea khovhe, khungedzelo, vhuendi ha muyani na fulufulu.
B. Tsheo dza Khabinethe
11. Khabinethe yo ṱanganedza pulane na ḽiṅwalo ḽa manweledzo a Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka nga Ṅwedzi wa Ṱhangule 2018. Thero ya ṅwaha uno ndi “Miṅwaha ya 100 ya Vho Albertina Sisulu: Vhafumakadzi vho Faranaho kha u Isa Afrika Tshipembe Phanḓa”. Mbekanyamushumo ya ṅwaha uno i khou itea nga tshifhinga tshithihi na senthinari tharu dza mabebo a Vho Tata Nelson Mandela, Mama Albertina Sisulu na u vhumbiwa ha Ḽigi ya Vhafumakadzi vha Vharema.
Mishumo ya Ṅwedzi wa Vhafumakadzi i ḓo kuvhanganya tshitshavha na u fhaṱa vhushumisani u dzhia tsheo ya u sedzana na mafhungo mahulwane ane vhafumakadzi na vhasidzana vha khou ṱangana nao, zwihulwane khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu, u maanḓafhadza vhafumakadzi kha zwa ikonomi, u wana mavu, maitele a u pfisa vhuṱungu na maṅwe mafhungo a elanaho na masia a Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na vhuḓiimiseli ha dzitshaka ha Afrika Tshipembe. Minisṱa kha Ofisi ya Muphuresidennde a re na vhuḓifhinduleli ha Vhafumakadzi, Vho Bathabile Dlamini, vha ḓo ṱanḓavhudza mbekanyamushumo nga vhuḓalo nga murahu.
C. Milayotibe
12. Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya U gembuḽa wa Lushaka Phalamenndeni. Mulayotibe wo no swikiswa kha vhathu vha kwameaho vho tea u wana vhupfiwa. Mulayotibe u dzhenelela na kha u gembuḽa ha eḽekhiṱhironiki, khungedzelo dza u gembuḽa na fhethu ha zwifhaṱo zwa u gembuḽa. U dovha wa bvisa Bodo ya U gembuḽa ya Lushaka ya zwino wa dzhenisa Ndangulo ya U gembuḽa ya Lushaka (NGR). I tshi khou shumisana na ndaulo ha mavundu, NGR i ḓo bveledzisa ṱhoḓea dza u shuma dza maitele o teaho dzine dza ḓo shuma sa maitele maṱuku o teaho u sumbedzisa madzangano a ḓilangaho u fana na sekhithara ya migidimo ya dzibere.
13. Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Muṱaṱisano Phalamenndeni. Khwiniso i ṋetshedza nyengedzedzo ya mushumo wa ndaulo ya muṱaṱisano na Ndangulo khulwane ya u tandulula nyimele i re nṱhesa hune ikonomi yo sendemelesa huthihi, tshanduko ṱhukhu kha ikonomi ya Afrika Tshipembe na u shumisa maanḓa a makete nga nḓila i si yavhuḓi nga dzifeme dzine dza vha na maanḓa mahulwane.
Mulayotibe wo no ganḓiswa kha gazethe u itela u wana mahumbulwa nga tshitshavha na u ambedzana na vhathu vha kwameaho vho teaho.
D. Zwi khou Ḓaho
14. Mumatsho wa Vhanna vha 100
Nga fhasi ha ṱhuṱhuwedzo ya lushaka ya fulo ḽa “Ruma Nṋe – Thuma Mina” ḽo rangiwa phanḓa nga Tshumelo ya Muvhuso ya Vhudavhidzani na Mafhungo (GCIS), “Miṅwaha ya 100 ya Vho Nelson Mandela na Vho Albertina Sisulu: Mumatsho wa Vhanna wa U lwa na Khakhathi dzi itelwahoVhana na Vhafumakadzi” u ḓo vha hone nga ḽa 10 Fulwana 2018.
Mumatsho, une wa khou tshimbidzwa nga GCIS, u ḓo thoma nga 10:00 u bva Church Square wa yo fhelela zwivhanḓani zwa tshipembe ha Union Buildings ngei Pretoria.
Khabinethe i ramba vhanna vhoṱhe na vhatukana u ḓa kha raḽi ya “Ruma Nṋe – Thuma Mina” nga u dzhenela kha mumatsho, na u dzhia vhuimo kha u lwa na khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana. Vhanna u bva kha sekhithara dzo fhambanaho, siangane dza zwa vhureleli, zwa poḽotiki na mivhala yo fhambanaho vha ḓo vhumba vhuthihi kha nndwa ya u fhelisa khakhathi dzi itelwaho vhana na vhafumakadzi.
15. Vhege ya Lushaka ya Imbizo
Muvhuso u ḓo vha na fulo ḽa Vhege ya Lushaka ya Imbizo u bva nga ḽa 9 u swika nga 15 Fulwana 2018, hune miraḓo ya Ndangulo khulwane vha ḓo amba na vhadzulapo thwii u mona na shango.
Iṅwe ya thikho ya Afrika Tshipembe ḽa dimokirasi ndi vhuḓiimiseli ho khwaṱhaho nga muvhuso u thoma mbekanyamushumo dza vhudzheneli ha tshifhinga tshoṱhe na u amba na tshitshavha nga ha mbekanyamaitele dza muvhuso na pulane.
Khabinethe i ṱuṱuwedza zwitshavha zwoṱhe nga muya wa “Thuma Mina” u dzhenela izimbizo na vhaofisiri vha muvhuso na u shumisa tshikhala itshi u amba nga khaedu dza nḓisedzo ya tshumelo.
16. Samithi ya BRICS ya Vhufumi
Afrika Tshipembe ḽo lugela u vha ṋemuḓi, nga muya wa Ubuntu (Vhuthu), wa samithi ya Vhufumi ya tshigwada tsha mashango a Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe (BRICS) u bva nga ḽa 25 u swika nga ḽa 27 Fulwana 2018, ngei Sandton Convention Centre ngei Gauteng. Nga Ḽavhuṱanu ḽa 6 Fulwana 2018, Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha khou dzudzanyela u amba na Team South Africa nga ha u lugela u vha ṋemuḓi wa Samithi ya BRICS ya Vhufumi.
Thero: “BRICS kha ḽa Afrika: Tshumisano ya Nyaluwo yo Katelaho na Lupfumo lu Fanaho kha Tshanduko ya Nḓowetshumo ya Vhu4”, i sumbedza zwithu zwa ndeme zwa miraḓo ya BRICS, zwihulwane u lwela u swikelela kha u vhumba tshitshavha tshi katelaho vhoṱhe na vhushumisani ha ḽifhasi vhune ha ḓo ḓisa lupfumo kha vhathu vhoṱhe. Thero i dovha ya livhanyiswa na u khwaṱhisedza mvelaphanḓa ya tshiṱirathedzhi na vhuimo ha u vha mudzulatshidulo nga Afrika Tshipembe kha Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika na Indian Ocean Rim Association .
Afrika Tshipembe ḽi ḓo shumisa vhuimo haḽo ha u vha mudzulatshidulo u khwaṱhisedza mvelaphanḓa ya BRICS na u ḓisa sia ḽo tiwaho kha zwikhala zwa Tshanduko ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa.
17. Muṱangano wa Dziminisṱa dza Vhutsila na Mvelele dza Afrika
Muhasho wa Vhutsila na Mvelele u khou ḓo vha ṋemuḓi wa Muṱangano wa Dziminisṱa dza Vhutsila na Mvelele dza Afrika ngei Durban u bva nga ḽa 5 u swika ḽa 6 Fulwana 2018. Muṱangano u khou ṱoḓa u ṋea muvhigo nga ha u swikelela mafhungo u itela u ṱalutshedza vhuṱhogwa ha ḽaiburari na tshumelo dza mafhungo nga ngomu ha Adzhenda ya 2063 ya AU, ine ya vha muhanga wa tshiṱirathedzhi tsha tshanduko ya ikonomi ya matshilisano ya Afrika kha miṅwaha ya 50 i ḓaho.
18. Theḽesikoupu ya MeerKAT /Square Kilometer Array (SKA)
Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha khou lavhelelwa u rwela ṱari 64-dish radio telescope, ine ya ḓivhiwa sa MeerKAT, sa thangeli kha theḽesikoupu ya SKA . MeerKAT yo dzula 90 km nnḓa ha ḓorobo ṱhukhu ya Carnarvon ngei Devhula ha Kapa
Theḽesikoupu ya MeerKAT i ḓo shuma zwihulwane kha u engedza nḓivho ya uri Yunivese yo vhumbwa hani, i shuma hani na uri ndi zwifhio zwine zwa nga vhumba vhumatshelo hayo. Khunyeledzo ya tshishumiswa ndi ḽiga ḽa vhuṱhogwa ḽine ḽa tea u pembelelwa Afrika Tshipembe na Afrika ḽoṱhe.
E. Milaedza
Ndiliso
19. Khabinethe i rumela ndiliso dzayo kha Muphuresidennde vha kale Vho Jacob Zuma, muṱa wavho na khonani nga ha lufu lwa ṅwana wavho , Vusi Nhlakanipho Zuma, mathomoni a vhege yeneyi.
20. Khabinethe i swikisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza razwifanyiso a ḓivheaho o ri siaho, Vho David Goldblatt. Shango ḽashu ḽi dzula ḽi tshi ḓihudza nga mushumo wavho we wa ṱana u tambudza na tshiṱuhu tsha muvhuso wa tshiṱalula.
21. Khabinethe i dovha ya swikisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza mushumi wa mugodini we a lovha ngei Sibanye-Stilwater kha Mugodi wa Khomanani ngei Driefontein kha ḽa Mpumalanga na u dzulela u vhilaela nga a tsireledzo ya vhashumi vha migodini, kha migodi.
U fhululedza
22. Khabinethe i fhululedza Ḽaiburari ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (NLSA), ye ya pembelela miṅwaha ya 200 u bva tshe ya vha hone. Musi ṅwaha uno u kha ḓi tou bva u thoma, NLSA yo swikelela ḽiga ḽihulwane nga u vha ṋemuḓi wa ṱano ḽa vhoṱhe nga fhasi ha thero ‘ Nnḓu ya Lupfumo lwa Nḓivho”.
23. Khabinethe i ṱanganedza tsheo ya Pfunzo ya UN, Dzangano ḽa zwa Mvelele na zwa Saintsi u ḓivhadza Makhonjwa Mountains ngei Mpumalanga, dzine dza dovha dza ḓivhiwa nga u pfi Barberton Greenstone Belt, sa Fhethu ha Vhufa ha Ḽifhasi. Hafha ndi Fhethu ha Vhufa ha Ḽifhasi ha Vhufumi kha ḽa Afrika Tshipembe.
Khabinethe i ita khuwelelo kha vhoṱhe vha kwameaho kha sekhithara ya zwa vhuendelamashango u maketa fhethu hoṱhe ha vhufa Afrika Tshipembe sa i zwi vhuendelamashango hu vhuṅwe ha zwiṱavhanyisi kha u bveledzisa ikonomi yashu na kha u sika mishumo ya vhathu vhapo.
24. Khabinethe i humbula nga u ḓihudza anivesari ya vhu63 ya ḓivhazwakale ya u ṱanganedzwa ha Thendelano Mviswa ye ha vhumba mutheo wa Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe.
Ṋamusi milayo yayo ya ndeme i sumbedzwa kha milayo ya ḽe ḽa vha ḽi Dzingano ḽa Vhuthihi ha Afrika (zwa zwino ḽi pfi AU) na UN yo livhanyisa Khwaṱhisedzo yo Angaredzaho ya Pfanelo dza Vhathu kha milayo yeneyi.
F. U tholiwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
25. Vho Sibusiso E Bukhosini sa Muofisiri Muhulwane wa iSimangaliso Wetland Park Authority.
26. Muimeleli Vho Mmadikeledi Suzan Malebe sa Mufarisa Mulangi Muhulwane (DDG): Mulayo wa Mineraḽa, kha Muhasho wa Zwiko zwa Mineraḽa (DMR).
27. Vho Buyisiwe Faith Ntokozo Ngcwabe sa DDG: Mbekanyamaitele ya Mineraḽa na Mveledziso, kha DMR.
Khabinethe yo dovha ya thola madzangano a tevhelaho:
27.1 Khoro ya Zwitandadi zwa U vhiga zwa Masheleni.
27.2 Bodo ya Tshiimiswa tsha Bayodaivesithi tsha Lushaka tsha Afrika Tshipembe (SANBI)
27.3 Phakha dza Lushaka dza Afrika Tshipembe (SANParks).
27.4 Tshikwama tsha Khombo dza Badani.
Nyengedzedzo ya themo ya miraḓo ya Khoro ya Zwitandadi zwa u Vhiga zwa Masheleni:
a. Vho Garth Dennis Coppin;
b. Vho Dumisani Manana;
c. Vho Christine Ramon (Mufarisa Mudzulatshidulo);
d. Vho Dawn Earp;
e. Vho Khaya Dludla;
f. Vho Bruce Mackenzie;
g. Vho Tania Wimberley;
h. Vho Dokotela Suresh P Kana (Mudzulatshidulo); na
i. Adv Vho Rory Wayne Voller.
Bodo ya SANBI:
a. Vho Dokotela Lesley Thulani Luthuli;
b. Vho Thandiwe Godongwana;
c. Phurofesa Vho Brian William van Wilgen;
d. Vho Dokotela Crispian Garth Olver;
e. Vho Ntsoaki Mngomezulu;
f. Vho Venete Jarlene Klein;
g. Vho Beryl Ferguson;
h. Vho Judy Hermans;
i. Muimeli wa Muhasho wa Santsi na Thekhinoḽodzhi
j. Vho Skumsa Mancotywa (muimeleli wa Muhasho wa zwa Mupo (DEA)); na
k. Vho Dokotela Moshibudi Rampedi.
Miraḓo ya Bodo ya SANParks:
a. Vho Joanne Yawitch;
b. Vho Dokotela Kungeka Njobe;
c. Vho Sophie Molokoane;
d. Vho Tanya Abrahamse;
e. Adv Vho Tshepiso Mphahlane;
f. Vho Tasneem Essop;
g. Vho Dokotela Urshanie Govender;
h. Phurofesa Vho Elizabeth Mokotong;
i. Vho Tale Daniel Motsepe;
j. Vho Lourence Benard Mokgakane (Muimeli wa Dziphakha na Vhathu);
k. Vho Shonisani Munzhedzi (Muimeli wa DEA); na
l. Vho Fundisile Mketeni.
Vhalangi Vhahulwane vha sa shumiho hone kha Bodo ya Tshikwama tsha Khombo dza Badani
a. Vho Dokotela Peter Mathebula – Mudzulatshidulo;
b. Vho Koko Mashigo;
c. Vho Dokotela Fanie Bale;
d. Vho Moses Nyama;
e. Vho Dokotela Nomonde Mabuya-Moloele;
f. Vho Thulani Tshabalala;
g. Vho Dineo Molefe;
h. Vho Dokotela Mohamed Fazel Randera;
i. Vho Khotso Mothobi (vho tou tholiwa hafhu); na
j. Vho Dokotela Maria Peenze (vho tou tholiwa hafhu).
Mbudziso:
Phumla Williams – Muambeli o Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 501 0139
