1. Swibohonkulu Swa Khabinete
1.1. Khabinete yi hlamuserile hi Swiviko swa Mivuyelo ya Matirhelo yo Antswisa ya Kotara ya Vunharhu eka nkarhi wa ku suka eka n’hweti ya Nhlangula ku ya eka N'wendzamhala 2016, leswi landzelerisaka nsimeko wa Nghingiriko wa Nongonoko wa Mfumo hi ku fambisana na swihlawulekiso swa Rimba ra swa Maqhinga ra Nkarhi wa le Xikarhi na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
Vaholobye va Mitlawa leyi Faneleke, hi ku tirhisa GCIS, va ta fambisa tinhlengeletano ta ntlawa wa vuhangalasi bya mahungu ku nyika magoza lawa tindzawulo ti ya fikeleleke eka nkarhi.
Timhaka ta nkoka leti landzelaka ti ta hlamuseriwa hi nkarhi wa tinhlengeletano ta ntlawa wa vaholobye.
a. Cinco wa ikhonomi
1.2. Cinco wa Ikhonomi wu lava ku cinca ko hetiseka emasungulweni ya mbuyelo wa masungulo wa ikhonomi ya Afrika-Dzonga; wu tlhela wu lava ku cinciwa ka tiphetheni ta ku nghenelela hi vanhu lava khale a va nghenesiwi eka ikhonomi.
1.3. Endzhaku ka xitiviso xa Mfumo xa leswaku wu ta tumbuluxa vamaki va vantima va 100 eka nkarhi wa le xikarhi ku fikelerisa cinco wa ikhonomi, Vamaki va Vantima va 27 va seketeriwile ku sukela loko ku sunguriwile phurogireme, 9 wa vona va seketeriwile eka kotara leyi.
1.4. Nseketelo wa mfumo wu endlile ntsengo lowu kumbeteriweke wa vuvekisi bya sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo wa R956 wa timiliyoni loko mitirho ya 1 053 yi kumbeteriwa ku tumbuluxiwa. Ku engetela, nkwama lowukulu wa Mabindzu ya Nhluvukiso wa Vumakelo (IDC) wa vamaki va vantima wu fikile eka R4, 575 wa tibiliyoni, ku suka eka kotara yo sungula ya 2015/16 ku ya eka kotara ya vunharhu ya 2016/17.
b. Vuvekisi
1.5. Eka matshalatshala yo tlakusa tilevhele ta ntshembho, Mfumo hi ku tirhisa Invest SA wu kumile tiphurojeke ta nkhumbho wa le henhla ta 40 leti nga lulamela ku simekiwa eka malembe mambirhi lawa ya landzelaka. Nseketelo ku suka eka Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki wu kokile rinoko ra vuvekisi bya sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo bya R4 wa tibiloyoni, ku ri na vuswikoti bya ku hlayisa na ku tumbuluxa kwalomu ka mitirho ya 3 614 hi kotara ya Ndzati-N'wendzamhala 2017.
Dube TradePort yi kokile rinoko ra R1.3 wa tibiliyoni ta vuvekisi bya sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo loko SEZ ya Xitichi xa swihahampfhuka xa Matiko hinkwawo xa OR Tambo yi kokile rinoko ra vuvekisi bya sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo bya R260 wa timiliyoni.
1.6. Matshalatshala ya vuntsumi bya ikhonomi lawa ya sunguriweke ya tswarile ku kula ka mixaviso ya swimakiwa swa nkoka lowu engeteleriweke wa swirhumeriwa ematikweni mambe hi R247 wa timiliyoni leswi tisaka ntsengo lowu hlengeletiweke wa lembe ku ya eka R4. 105 wa tibiliyoni.
1.7. Vuvekisi byo Kongoma bya Matikomambe (FDI) byi tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri tshama ri ri mahetelelo ya vuvekisi lebyi tsakeriwaka. Swiengetelo swa kotara ya vu3 leswi nga ku endliweni swi yimela vuswikoti bya (FDI) bya R4.55 wa tibiliyoni ngopfungopfu eka sekithara ya eneji na tikhemikhali. Leswi swi tisa ntsengo wa vuswikoti bya FDI eka R34.892 wa tibiliyoni. Vatirhi va le ku tirheni swinene ku fambisa vuvekisi bya vuswikoti lebyi ku suka emasungulweni ku ya eka xiviri
1.8. Phuresidente Jacob Zuma u ta simeka Invest SA National One Stop Shop ekhamphasini ya le Pitori, eSunnyside.
c. Nhluvukiso wa mabindzu lamatsongo
1.9. Tanihi xiphemu xa ku simekiwa ka 30% ‘leyi vekiweke etlhelo’ ya ntsengo wa ntirhiso wa nkumo eka tiSMME, Vutameri bya Mali ya Tiko byi xopaxopile Swinawana swa Rimba ra Pholisi ya Nkumo lowu Tsakeriwaka na ku kandziyisa miantswiso hi Sunguti 2017.
1.10. Eka kotara yo vika – Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo yi seketerile mabindzunyingi ya le malokixini ya 1,388 na mabindzu ya 48, hi ku tirhisa swinavetisi.
1.11. Mfumo wa le xikarhi na wa xifundzankulu wu tirhisana ku pfuxeta tindhawu ta nhluvukiso wa swa vumaki ta laha kaya, leswaku ku ta seketeriwa mabindzu lama nga kona na ku koka rinoko ra mabindzu yantshwa. Ku fikela sweswi, Tindhawu ta nhluvukiso wa swa Vumaki ta Komani (Kapa-Vuxa) ti amukela tikhamphani ta 30 na ku thola vanhu va 555, loko ndhawu ya Botshabelo (Free State) yi seketela miholo ya vanhu va kwalomu ka 10 000.
d. Vurimi na nhluvukiso wa makaya
1.12 Loko se swiyimo swa dyandza leswi yeke emahlweni nkarhi wo leha, ku sukela hi 2014, swi sungurile ku hunguteka eka kotara ya vumune ya 2016 loko ku na mpfula ku tisile ku tshemba kuntshwa eka ikhonomi ya hina, khumbho wu ta teka tin'hweti ti nga ri tingani. Ntungu lowa ha ku va ka kona wa Fall Armyworm eLimpopo wu tisa nxungeto wuntshwa eka swirin'wa.
1.13 Hi nkarhi wa kotara, 374 299 wa tihekitara ta misava leyi nga tirhisiwiki hi ku hetiseka yi rimiwile emapurasini ehansi ka Phurogireme ya Nhluvukiso na ku Kuma mali nakambe. Handle ka dyandza ku vile na ku humelela ka 50% ka xikongomiso xa andziso wa swakudya loko ku pimanisiwa na tikotara tinharhu leti hundzeke.
1.14 Vanhu va 244 073 va vuyeriwile ku suka eka matshalatshala ya vusirhelelo bya swakudya ku katsa na volavo a va phameriwa eka Tisenthara ta Nhluvukiso wa Mphamelo wa Muganga. Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi kumile swirimiwa ku suka eka mabindzu ya laha kaya ya 43 hi R1 684 238.21 hi ku fambisana na 75% wa swiringanyeto swa nkumo wa laha kaya.
1.15 Vadyondzi va 6 784 179 ku suka eka swikolo swa le hansi na swa le henhla swa 10 300 (ndzingano eka matlhelo hinkwawo ya 1-3) va vuyeriwile ku suka eka Phurogireme ya Mphamelo wa Swikolo wa Rixaka.
Vaphameri va vukorhokeri va 5 408 (Mabindzu lawa ya Kumekaka eMigangeni ya 1 142, tiSMME ta 3 112 na nxavisoswitsongo/ vaxavisaswotala va 1 154) va nyikiwile tikontraka to phakela swikumiwa swa swakudya eswikolweni. Vantshwa va 541 121 na vavasati va 291 304 va vuyeriwile ku suka eka ku nghenelela loku simekiweke eka tindhawu ta le makaya eka kotara leyi.
e. Switirhisiwa
- Eneji
1.16 Mindyangu ya 46 382 yi ngheniseriwile eka nhlangano wa gezi kumbe gezi ra xikimi lexitsongo naswona mindyangu ya 2116 yi ngheniseriwile handle ko tirhisa swihlovo swa eneji. Ku yisa emahlweni midyangu leyi sweleke ya le makaya ya 141 191 yi kumile mfikelelo eka gezi ra nkoka ra mahala. Ku akiwa ka Senthara ya Eneji leyi Hlanganisiweke ya Nwaabe se ku hetisisiwile.
1.17 Ndzawulo ya Eneji yi hetisisile nkumo wa ku nghenisiwa ka tisisiteme ta sola ya le makaya ta 31 100 (xikongomiso xa lembe na lembe lexi kunguhatiweke xa 20 000). Ku nghenisa ku ta sungula eka kotara ya vumune.
1.18 Mfumo wu yisile emahlweni ku sunguriwa ka Phurogireme ya Muhumelerisi wa Gezi ro Tiyimela (IPP) ku ri na ku humelela loku landzelaka: (i) ku kumeka ka R201 wa tibiliyoni ku suka eka Ku pfuxetiwa ka Phurogireme IPP; (ii) leswi pfuxetiweke sweswi swi phakela 3 175MW eka Netiweke; (iii) memorandamu ya mahungu ya phurojeke ya gese ya IPP se yi hetisisiwile ku ri na Xikombelo Xa Ndzinganyeto lexi faneleke ku humesiwa loko ku nga si hela lembeximali rintshwa; naswona (iv) 900MW yi kumiwile ku suka eka malahla ya IPP.
- Mphakelo wa Switirhisiwa swa Swikolo lowu Hatlisisiweke
1.19 Eku heriseni ka ku salela endzhaku ka switirhisiwa eswikolweni swa le makaya: malimpfuneto yin'we ya swikolo yi hetisisiwile, leyi kumeke nkwama hi ku tirhisa Matshalatshala ya Mphakelo wa Switirhisiwa swa Swikolo lowu Hatlisisweke, swikolo swa 389 swi kumile mfikelelo eka mati, swikolo swa 57 swi kumile mfikelelo eka gezi naswona swikolo swa 157 swi nyikiwile mbhasiso lowu faneleke.
Hi ku engetela, leswi landzelaka swi averiwile eka tiejensi leti simekeke: tiphurojeke to aka swikolo ta 293; tiphurojeke ta mati ta 959; tiphurojeke ta gezi ta 535 na tiphurojeke ta mbhasiso ta 585.
- Switirhisiwa wa Rihanyo
1.20 Nhluvuko eku heriseni ka ku salela endzhaku ka switirhisiwa eka switirhisiwa swa rihanyo wu katsa: nhluvuko eka mahlayiselo ya titliliniki na tisenthara ta rihanyo ta miganga ta 70, swibedlhele swa 18 na switirhisiwa swa rihanyo swa 67 eka swifundza leswi ku nga ku ringetiweni ka Ndzindzakhombo wa Rihanyo wa Rixaka.
Ku akiwa ka Tisenthara ta Nhlayiso wa Rihanyo wa Masungulo ta3 na Tisenthara ta Nhlayiso wa Miganga ta3 ku hetisisiwile; naswona ku akiwa ka Tisenthara ta Nhlayiso wa Rihanyo ta Miganga ta 4 ku le ku yeni emahlweni.
- Mati na Mbhasiso
1.21 Mindyangu ya 29 626 yi kumile mfikelelo wa mati ya phayiphi hi nkarhi wa kotara leyi xopaxopiwaka. Ku akiwa ka mitirho yo basisa mati ya Ncora na le Vuxeni bya Kalahari ku ya eka ndlela ya phayiphi ya Mier se ku hetisisiwile; Jozini Pongolapoort na damu ra Gariep se ya le kusuhi na ku hela ku akiwa. Hi ku engetela nhluvukiso wa mati wa 98 na tiphurojeke ta mbhasiso ta 51 se ti hetisisiwile.
1.22 Mindyangu ya 611 360 yi kumile mfikelelo eka vukorhokeri bya mbhasiso naswona mindyangu ya 20 599 yi tirheriwile hi ku tirhisa Malimpfuneto ya Switirhisiwa swa Mindyangu ya le Makaya ku herisa ku salela endzhaku ka mbhasiso: swihambukelo swa mabakiti swi siviwile hi vukorhokeri bya mbhasiso lebyi ringaneleke eka vutshamiso lebyi tumbuluxiweke ximfumo.
f. Dyondzo
1.23 Hi ku hela ka Hukuri 2016 – 89% (4 107 eka 4 612) vathwasi va Funza Lushaka lava lulameleke ku nghenisiwa hi 2016 va nghenisiwile eswikolweni, leswi ku nga ku antswisa ka 2% ku suka eka kotara leyi hundzeke na 4% ehenhla ka xikongomiso xa lembe na lembe.
1.24 Huvo ya Vadyondzisi va Afrika-Dzonga yi tumbuluxiwile ku tlakusa nhlayo ya vadyondzisi lava sayineke ku nghenelela eka Sisiteme ya Mafambiselo ya Nhluvukiso wa ku ya Emahlweni na Phurofexini ya Vadyondzisi ku ya eka ntsengo wa vadyondzisi va 6 572.
1.25 Ku sukela loko ku simekiwile qhinga ro vuyisela mali ya Xikimi xa Mpfuno wa swa Timali xa Swichudeni xa Rixaka, mihlengeleto ya n'hweti yi tlakukile hikokwalaho ka matshalatshala yo hambana naswona ku fikela sweswi R268.4 wa timiliyoni se yi hlengeletiwile loko yi pimanisiwa na xikongomiso xa lembe na lembe xa R285 wa timiliyoni.
1.26 Rimba ra Nkwama leri pfuxetiweke ra Tiyunivhesiti se ri hetisisiwile naswona ku ta tihlanganisiwa na sekithara ya yunivhesiti loko ri nga si kandziyisiwa.
1.27 Vatirhi hi mavoko va 14 077 ti tiyisisiwile hi Nhlangano wa Nxopelo wa Vatirhi hi mavoko wa Rixaka.
g. Rihanyo
1.28 Nsivelo i masungulo ya matshalatshala ya sekithara ya mani na mani ku herisa HIV na AIDS. Tanihi xiphemu xa Ntsundzuxo na vukorhokeri byo Kambela HIV, vatirhisi va ntsengo wo ringana 3 022 988 va kamberiwile HIV, eka kotara ya xikongomiso xa 2 500 000.
1.29 Tikhondomu ta vavanuna ta 221 201 467 na tikhondomu ta vavasati ta 6 403 730 ti hangalasiwile eka kotara ya xikongomiso ya vunharhu xa 150 000 000 na 4 500 000 hi ku landzelana. Ku yimbisiwa ka vavanuna va 155 188 ku endliwile eka kotara ya xikongomiso xa 250 000.
1.30 Mpimo wa ku humelela ka vutshunguri bya vatirhisi vantshwa va vuvabyi bya rifuva (TB) a ku ri 84.2% ku hundza xikongomiso xa kotara ya vunharhu xa 84%.
1.31 Eka kotara ya vunharhu vavasati lava tikeke va 66.3% va endzerile tindlu ta vukorhokeri ta swa rihanyo loko ku nga si fika mavhiki ya 20, ku hundza xikongomiso xa kotara xa 63%.
1.32 Khabinete yi pasisile ku tumbuluxiwa ka Komiti ya Vaholobye, ku va yi rhangeriwa hi Holobye wa Vutirhelamfumo na Vulawuri, ku tekela enhlokweni swikongomelo eka swipimelo swa vukorhokeri leswi lerisiweke swo fana na: macincelo ya muholo wa lembe na lembe, mipimo kumbe tilevhele ta miholo, tibonasi ta matirhelo, ku hakela swinavetisi na mivuyelo ya phenxeni.
Khabinete yi tlhele yi pfumelela leswaku Milawu ya maendlelo ya ku Simekiwa ka Mikanerisano ya Mfumo yi hluvukisiwa ku tiyisisa phurosese ya le xikarhi ka mifumo ya le rivaleni na ku nghenelela loku faneleke.
Leswi swi tumbuluxaka xivumbeko xo pfuna ku yelanisa swipimelo swa vukorhokeri bya vatirhi eka tisekithara to hambana ta vutirhelamfumo na ku tiyisisa leswaku mpimanyeto na switandzhaku swa ikhonomi swo angarhela swi tekeriwa enhlokweni loko macincelo ya endliwa.
1.33 Nghingiriko wa Nongonoko wa Mfumo wu nghenise xandla swinene eka ku kula ka GDP hilaha swi kombisiweke hakona eka tinhlayo ta GDP leti humesiweke hi Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga. Hi ku seketela Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, Kungu ra Timhaka ta Kaye ta tiko ti hlamusela ku nghenelela ko karhi ka ku kurisa na ku cinca ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho na ku koka rinoko ra vuvekisi.
Vanyikeri lavakulu vo tshembheka a ku ri va nxaviselano, vo sweka na ndhawu ya vutshamo xikan'we na timali, ndzhaka na vukorhokeri bya bindzu, leswi tlakukeke hi 2,1% na 1,6% hi ku landzelelana. Un'wana na un'wana u nyikerile 0, 3 ya poyinti ya phesente eka ku kula ka DGP.
2. Ku tirhisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
2.1 Khabinete yi hlangana na Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa eku amukeleni ka ku tiyisisa loku heleleke ka ntwanano wa miholo ya mpimohansi leyi ku pfumelelaniweke eka yona hi vatirhi, mfumo na bindzu ehansi ka nseketelo wa Komiti ya Varhangeri va NEDLAC.
Ku tiyisisa loku i goza ra nkoka eka phurosese yo endla Miholo ya Mpimohansi ya Rixaka ntiyiso lowu nga ta tlherisela endzhaku xivono xa “vatirhi lava holaka ehansi ka mpimo wa vusweti” na ku pfumelela vatirhi ku fikelela swilaveko swa mindyangu ya vona swa siku na siku.
Swi tlhela swi ndlandlamuxa ku hlayiseka ka vanhu va hina ku ya eka lava nga sirhelelekangiki swinene emigangeni ya hina na ku hi pfuna ku aka miganga leyi katsaka hinkwavo.
2.2 Mfumo wu le ku hlayiseni ka ku tshembheka ka mithwaso na sisiteme ya dyondzo ya le henhla. Xitiviso hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri hi nghingiriko lowu nga ta tekiwa eka vakhomi va mithwaso ya vuxisi, ku katsa na ku tengisiwa na ku tivisiwa eka mani na mani na ku va nyumisa swi ta ya emahlweni swi hoxa xandla eku heriseni ku kula ka ku humelela ka vuxisi bya mithwaso.
Emahelweni ya Sunguti 2017, ntsengo wa 1 276 wa mithwaso (mithwaso ya 444 ya rixaka na 832 ya matikomambe) yi tsarisiwile eka nxaxamelo wa SAQA wa mithwaso leyi cinciweke - ku ri na swihlambanyo swa vumbhoni swa 78 leswi tatisiweke ku va swi ta yisiwa eka Hawks ku va va ta tengisiwa.
Tanihi xiphemu xa mpfhumba ra malawulelo SAQA yi ta tsarisa mavito ya vakhomi va switifikheti swa vuxisi eka webusayiti ya yona.
2.3 Khabinete yi tsakile leswaku nomboro ya mahala yo lwa na manyala eka mfumo wa rixaka yi le ku pfuneni ka ku kuma milandzu ya vukungundzwana. Ku sukela hi ti 31 Sunguti lembe leri, milandzu ya 18 778 yi hundziseriwile eka tindzawulo ta mfumo naswona nhlamulo yi kumekile eka milandzu ya 17 249.
Milandzu ya 90% se yi pfariwile naswona vatirhi va 3 600 va kumiwile va ri na milandzu ya ku nga ti khomi kahle exikarhi ka 2004 na Sunguti 2017.
Vatirhelamfumo vanyingi va tshembhekile na ku ya emahlweni va phakela vukorhokeri na ku endla mitirho ya vona.
2.4 Eka pfhumba lerkulu ro lwa na manyala, mfumo wu khutaziwile ku tiyisisa leswaku vatirhi va vutirhelamfumo va yirisiwile ku endla bindzu na tindzawulo ta mfumo na swiyenge swa mfumo swin'wana. Nkarhi wa cinco wa vatirhelamfumo ku hlambanya migingiriko ya vona ehansi swinawana swa vutirhelamfumo swa 2016 swi herile hi ti 31 Sunguti 2017.
Hi ti1 Nyenyenyani 2017, vatirhelamfumo volava a va endla bindzu na swiyenge swa mfumo va fanele ku va va tshike mabindzu ya vona, kumbe ku tshika ntirho ku suka eka vutirhelamfumo.
Ndzawulo ya Vutirhelamfumo na Vulawuri sweswi yi le ku tirheni ku hlengeleta mahungu ya vatirhi va vutirhelamfumo lava tsandzekeke ku landzelela swinawana swintshwa. Loko phurosese yi hetisisiwile tiphurosese to tshinya ti ta sunguriwa eka hinkwavo lava tsandzekeke ku landzelela.
3. Xiyimo xa khabinete eka timhakankulu
3.1 Khabinete yi sola swinene nchavo lowu vangiweke hi ku kanakana eka ku hakeriwa ka mudende wa vanhu lava vavuyeriwaka. Hi mfumo wo hlayisa naswona swilaveko swa vanhu va hina i xirhangana xa hina. Hi le ku tirheni swin'we ku yisa eka ku tiyisisa leswaku vavuyeriwa va mudende a va tsandzisiwi hi mitirho leyi ya mpfumalankateko.
3.2 Khabinete yi tshembhisa MaAfrika-Dzonga leswaku yi le ku tirhaneni na mhaka leyi eka tilevhele ta le henhla. Hi pasisile ku tumbuluxiwa ka Xipano xa Vaholobye lexi nga na Vaholobye lava landzelaka: Holobye eka Hofisi ya Phuresidente wa vutihlamuleri bya Makunguhatelo, Vuangameri na Vuhleri (muhlanganisi), Nhluvukiso wa Vanhu, Timali, Sayense na Thekinoloji, Timhaka ta Xikaya, Vuhlanganisi bya swa Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso na Vuhlayiseki bya Tiko.
Ntlawa wa Vatirhi wu rhumiwile ku lulamisa leswi landzelaka:
- Endzhaku ka ku avanyisa hi Khoto ya Vumbiwa – ku tekela enhlokweni swiringanyeto hi xikongomelo xo tiyisisa swipimelo xikan'we na mafambiselo ya switandzhaku (xikan'wekan'we) na ku kuma nkarhi wa cinco lowu faneleke;
- Ku tiyisisa ku hakeriwa ka mudende ku sukela hi ti1 Dzivamisoko 2017;
- Ku kuma xitsundzuxo xa nawu eka ku koteka ka nghingiriko wa nawu wo yisa emahlweni hi Mfumo, ngopfungopfu eku lulamiseni ka matikhomelo yo ka ya nga ri enawini na yo homboloka;
- Ku xopaxopiwa ka matikhomelo ya Ejensi ya Vusirheleri bya Vanhu ya Afrika-Dzonga ngopfungopfu hi mayelana na vuswikoti bya vulawuri bya yona na mafambiselo na ku endla swibumabumelo;
- Ku hluvukisa kungu ro tshembheka; na
- Ku hluvukisa sisiteme ya mahakelelo lawa ya toloveriweke yo helela ya mudende.
3.3 Khabinete yi amukela hi mandla mambirhi ku tinyiketela na vukorhokeri bya xiphurofexini bya Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga xikan'we na mahungu ya nseketelo yo tala na vaakatiko lava tilulamiseke ku kuma N'wana Siwaphiwe Mbambo. Leswi swi kombisa leswaku loko MaAfrika-Dzonga ya tirha swin'we hi nga endla ku hambana eka vutomi bya lava nga sirhelelekangiki vo tala.
Phuresidente Jacob Zuma u amukerile leswaku Mfumo wu ta teka nghingiriko wo vonaka ku lwa na vugevenga eka Masipalaxikaya wa Mhlabuyalingana en'walungwini wa KwaZulu-Natal lebyi nga ku vangeni ka ntshikelelo exikarhi ka MaAfrika-Dzonga na vanhu vo huma eMozambiki.
Khabinete yi hlangana na Phuresidente eku khutazeni miganga ya le Mhlabuyalingana na timasipala leti nga kusuhi ta Mkhanyakude, Hlabisa na Jozini ku pfuxeta ku tshembha ka vona eka maphorisa na ku tirhisana na vona ku lwa na vugevenga bya le xikarhi ka matiko ngopfungopfu mitlhakiso ya mimovha eka ndhawu.
Tindzawulo ta Rixaka ngopfungopfu ta Maphorisa, Vusirheleri, Vuhlayiseki bya Tiko, Timhaka ta Xikaya Nhluvukiso wa Vanhu na tin'wana ti ta endla ku nghenelela ka matimba endzhaku ka riendzo ra Phuresidente, hi ku tirhisana na mfumo wa Xifundzankulu na timasipala.
3.4 Loko swiphemu swa tiko swi kumile timpfula leti a ti laveka ngopfu na tilevhele ta madamu ti kombisa ku antswa swinene ku ri na yan'wana se ya tele, dyandza leri ra ha yaka emahlweni eKapa-Vupeladyambu ra chavisa hambi leswi maqhinga yo hlayisa mati ya nga le ku tirhisiweni.
Ku tihlanganisa exikarhi ka tindzawulo ta tisekithara ta rixaka na xifundzankulu xikan'we na timasipala ku le ku yeni emahlweni hi xikongomelo xo hunguta khumbho. Mati ya tshama ku ri xitirhisiwa xo kala eAfrika-Dzonga naswona vatirhisi va mati hinkwavo – mindyangu na mabindzu va khutaziwa ku ya emahlweni va tirhisa mati kahle.
3.5 Khabinete yi yima swin’we na Phuresidente Jacob Zuma eku hoyozeleni Phuresidente Nana Addo Akufo-Addo wa Riphabuliki ra Ghana eka goza ra nkarhi wa malembexidzana ya vu 60 ya vuntshuxeko wa Ghana hi ti 6 Nyenyankulu 2017.
3.6 Khabinete yi hlangana na Holobye wa Vuhlanganisi eku tlangeleni ka vahluri va rixaka va Afrika-Dzonga va Masagwadi ya Vuhangalasi bya mahungu ya SADC. Masagwadi ya tekela enhlokweni vuswikoti eka vutekamahungu na ku khutaza vativi va vuhangalasi bya mahungu eka matiko lawa ya nga swirho swa Nhlangano wa Yuropo ku teka timhaka ta mayelana na rhijini hi swikongomelo swo tlakusa ku hlanganisiwa ka rhijini na ntirhisano.
Vuhangalasi bya mahungu bya Afrika-Dzonga byi rhambiwile ku rhumela vangheneleri va byona eka Mphikizano wa Masagwadi ya Vuhangalasi bya mahungu wa 2017 SADC, ku nga si fika siku ro pfala ra ti 20 Nyenyankulu 2017.
3.7 Khabinete yi hlamuseriwile hi nhluvuko na malunghiselelo ya Mitlangelo ya Lembe-xidzana ya O.R Tambo ya 2017 ehansi ka nkongomelo: “Vutomi na Ndzhaka ya O.R Tambo”. Phurogireme ya lembe hinkwaro na tiko hinkwaro ya lemukiso wa vutumbuluxi, swa dyondzo, ku tlangela na migingiriko yo xixima yi famba ku ya eka mitlangelo ya lembe-xidzana leyi heleleke hi ti 27 Nhlangula 2017, na ku hela emasungulweni ya N'wendzamhala 2017 ku ri na vuyimbeleri byo xixima eMbizana, Wild Coast Casino.
Tindlela ta vuhlanganisi ta lembe hinkwaro ti tiyisisa ntirho wa nkoka lowu tirhiweke hi O.R Tambo eka ku lwela ntshuxeko na ku kumeka ka Ntshuxeko na Xidemokirasi.
Rixaka hinkwaro na masiku yo Tlangela ya 2017 ya ta tirhisiwa tanihi tindlela ta Mitlangelo ya Lembexidzana ya O.R Tambo. Khabinete yi rhamba tisekithara hinkwato ku yelanisa tiphurogireme na vundzeni bya tona eka nkongomelo na swikongomelo swa Mitlangelo ya Lembexidzana ya O.R Tambo.
4. Ku hoyozele
4.1. Khabinete yi hoyozela Holobye wa Timhaka ta swa Mbango, Edna Molewa‚ loyi a nga ta thoriwa tanihi Khanselara wo sungula wa Yunivhesiti ya Sefako Makgatho Health Sciences.
4.2. Khabinete yi ndhundhuzela vativi va sayense va Afrika-Dzonga lavatsongo va ntlhanu lava langhiweke hi Ndhawu yo dyondzela ya Sayense ya Afrika-Dzonga, lava hlanganaka na vativi va sayense lavatsongo van'wana va 400 ku suka eka matiko ya 76 lawa ya hlawuriweke ku nghenela Nhlengeletano ya Lindau Nobel Laureate ya vu 67 ya lembe leri eLindau, eGermany.
I va Dok. Hlamulo Makelane, Yunivhesiti ya Kapa-Vupeladyambu; Frederick Malan, Yunivhesiti ya Pitori; Funeka Nkosi, Yunivhesiti ya Witwatersrand; Retha Peach, Yunivhesiti ya le N'walungu-Vupeladyambu, na Dok. Mark Williams-Wynn, Yunivhesiti ya KwaZulu-Natal. Nhlengeletano yi ta va kona ku sukela hi ti 25 ku fika ti 30 Khotavuxika 2017 ku na vanhu va 31 lava xiximiweke eka tidyondzo ta vona va languteriwa ku nghenela.
4.3. Khabinete yi hoyozela xipano xa vavalangi va vavasati hinkwavo ku suka eYunivhesiti ya Kapa, swin'we na Gasnat Shaboodien na Sarah Krause, na vavalangi ku suka eItaly lava kumeke jini ya ntlhaveko wa mbilu. Mfungho lowu wa swa vutshunguri lowu kumekeke wu na vuswikoti byo sivela madzanadzana ya mafu ya mayelana na ku tsandzeka ka mbilu ka lembe na lembe.
4.4. Ndzawulo ya Mitlangu na Vuhungasi ya Afrika-Dzonga na Vukorhokeri bya Malinghena ya Afrika-Dzonga havumbirhi va kumile Sagwadi ra Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga eka ntlawa wa Sekithara ya Mfumo/Mani na mani. Va kumile ku xiximiwa loku hi ku tekela enhlokweni mapfhumba ya vona yo tlakusa tindziminyingi eAfrika-Dzonga.
4.5. Ku hundzisela loku humeleleke ka khomixini ya vutshamaxitulu ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika ku suka eka Dok. Nkosazana Dlamini-Zuma ku ya eka Moussa Faki Mahamat wa Chad. Khabinete yi n'wi navelela ku humelela hinkwako.
4.6. Khabinete yi hoyozela Amajita eka ku nghenelela ka vona eka Khapu ya Matiko ya Afrika eka va malembe ya le hansi ka 20, eZambia. Va fikile eka tisemi-fayinali naswona eku endleni tano va tiyisisile xivandla xa Afrika-Dzonga eka Khapu ya Misava ya FIFA 2017 eka Vamalembe ya le hansi ka 20 leyi nga ta va eSouth Korea.
5. Mahungu yo chavelela na ku navelela ku hola
5.1. Khabinete yi rhumela ku chavelela eka ndyangu na vanghana va lava lahlekeriweke hi varhandziwa va vona eka mindzilo leyi onheke tindhawu ta mikhukhu ta le Kapa yi siya magidigidi ya vanhu va nga ri na makaya.
Mfumo wu vekerile matende lamakulu mambirhi ku fambisa ntsariso wa lava va lahlekeriweke hi matsalwa ya vusirheleri naswona tiholo ta mune ti amukerile lava siyiweke va nga ha ri na makaya, laha switirhisiwa swa nkoka swo fana na mati na maphayisele ya swakudya swi nga ku nyikiweni.
Tindzawulo ta mfumo to hambanahambana ti nghenelerile ku nyika nseketelo na vukorhokeri ku hunguta khumbho eka miganga.
Khabinete yi khensa mihlangano yo Pfuna na vatinyiketeri lava nga ku pfuneni hi matirhelo yo hunguta ntshikelelo eka ndhawu.
5.2. Khabinete yi tlhela yi navelela mulwelantshuxeko Winnie Madikizela-Mandela ku hola hi nkarhi lowu a nga exibedlhele, na ku khutaza rixaka ku n'wi anakanya na ku n'wi khongelela na ndyangu wa yena eka nkarhi lowu.
5.3. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku naveleleni mulwelantshuxeko wo tiyimisela Ahmed Kathrada ku hatla a hola eka mavabyi ya yena. Hi un'wana wa lava nharhu va hina lava ha hanyaka va Rivonia Trialists naswona hi khutaza rixaka ku n'wi anakanya na ku n'wi khongelela na ndyangu wa yena eka nkarhi lowu.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Nomboro yo tihlanganisa: 082 901 0766
