1. Tsheo dza khabinethe
1.1. Khabinethe yo amba nga ha Mivhigo yo Fhelelaho ya Mvelelo dza Mashumele a Kotara ya Vhuraru a tshifhinga tsha u bva Tshimedzi u swika Nyendavhusiku 2016, zwine hu sedzwa u shuma ha Mbekanyamushumo ya Nyito ya Muvhuso zwi tshi tshimbilelana na mbetshelwa dza Muhanga wa Maano a Tshifhinga tsha Vhukati na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP).
Kiḽasiṱa dzo fhambanaho dza dziminisiṱa, dzi ḓo tshimbidza nyambedzano na kiḽasiṱa dza vhoramafhungo dza u sumbedzisa zwo no swikelwaho nga mihasho nga tshifhinga tshetsho, nga kha GCIS.
Mavhalaanngwe a tevhelaho a ḓo ambiwa ngao nga tshifhinga tsha miṱangano ya kiḽasiṱa ya Dziminisiṱa.
a. Tshandukiso ya ikonomi
1.2. Tshandukiso ya Ikonomi i ṱoḓa tshanduko nga vhuhali kha mutheo wa u bveledza wa ikonomi ya Afrika Tshipembe; na uri zwi dovha zwa ṱoḓa maitele o shandukaho a kudzhenelele nga avho vhe vha vha vho sielwa nnḓa kha ikonimi.
1.3. Nga murahu ha nḓivhadzo ya Muvhuso ya uri vha ḓo vhumba vhoranḓowetshumo vha vharema vha 100 kha tshifhinga tsha vhukati tsha u ḓisa tshandukiso ya ikonomi, Vhoranḓowetshumo vha vharema vha 27 vho vha vha tshi khou tikedzwa tshe mbekanyamushumo iyi ya thomiwa, he vha ṱahe vha tikedzwa kha yeneyi kotara.
1.4. Thikhedzo ya muvhuso yo swikisa kha ṱhanganyelo ya vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe he ha vha ho anganyelwa ha R956 miḽioni ngeno mishumo ya 1 053 yo vha yo anganyelwa u ḓo thomiwa.
U ḓadzisa kha izwo, ndambedzo yo fhelelaho ya vhoranḓowetshumo vha vharema nga Koporasi dza Mveledziso ya Nḓowetshumo (IDC) yo fhelela yo vha R4, 575 biḽioni, u bva kha kotara ya u thoma ya 2015/16 u ya kha kotara ya vhuraru ya 2016/17.
b. Vhubindudzi
1.5. Nga kha u lwisa u takula vhuimo ha vhuḓifulufheli, nga kha Invest SA Muvhuso wo topola thandela dza 40 dzine dza vha na mutsindo muhulwane dzo lugelaho u thoma u shuma kha miṅwaha mivhili iḓaho.
Thikhedzo u bva kha Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo yo kokodza R4 biḽioni ya vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe hu na khonadzeo ya u vhulunga na u sika mishumo i ṱoḓaho u swika 3 614 kha kotara ya Khubvumedzi-Nyendavhusiku 2017.
Vhuimangalavha ha Mbambadzo ha Dube ho kokodza vhubindudzi ha sekithara dza phuraivethe ha R1.3 biḽioni ngeno Vhukavhamabufho ha Dzitshakatshaka ha OR Tambo SEZ ho kokodza vhubindudzi ha sekithara dza phuraivethe ha R260 miḽioni.
1.6. Vhurangeli ha vhushaka ha dzitshaka ha ikonomi ho itwaho ho vhuedza nyaluwo ya thengiso ya zwibveledzwa zwiengedza ndeme ya zwirengiselwa nnḓa nga R247 miḽioni zwine zwi ḓisa ṱhanganyelo ya nyaluwo ya ṅwaha u ya kha R4. 105 biḽioni.
1.7. Vhubindudzi Thwii ha Nnḓa (FDI) vhu khwaṱhisedza uri Afrika Tshipembe hu dzula hu fhethu hu takalelwaho ha vhubindudzi.
Nyengedzo ya Q3 ya zwi re Nḓilani i imela khonadzeo ya FDI ya R4.55 biḽioni, nga maanḓa kha sekithara ya fulufulu na dzikhemikhaḽa. Hezwi zwi ḓisa khonadzeo yoṱhe ya FDI kha R34.892 biḽioni. Vhaofisiri vha khou shumesa u itela u pfulusa idzi khonadzeo dza vhubindudzi u bva kha zwi re nḓilani u ya kha zwa vhukuma.
1.8. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo rwela ṱari Invest SA National One Stop Shop matshelo nga Ḽavhuṱanu ḽa 17 Ṱhafamuhwe 2017 ngei Khamphasini ya dti ire Pretoria, Sunnyside.
c. Mveledziso ya mabindu maṱuku
1.9. Sa tshipiḓa tsha u thoma u shuma nga zwa ‘u vhetshela thungo’30% ya ṱhanganyelo ya u ḓurelwa ha zwirengwa zwa dziSMME, Vhufaragwama ha Lushaka ho vusuludza Vhulanguli ha Mulayo wa Muhanga wa Mbekanyamaitele ya zwa Zwirengwa zwa Vhokhetheaho na u gazethiwa ha khwiniso nga Phando 2017.
1.10. Kha Kotara ya u Vhiga – Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku wo tikedza mabindu a zwikolobulasini a 1,388 na miṱanganelano ya 48, nga kha vhurangeli honovhu.
1.11. Mivhuso ya Vhukati na wa vundu i khou farisana kha u vusuludza phakha dza nḓowetshumo dzapo, hu itela u tikedza mabindu a re hone na u kokodza maṅwe maswa. Phaka ya Nḓowetshumo ya Komani (Kapa Vhubvaḓuvha) yo no vha na khamphani dza 30 ya thola vhathu vha 555, ngeno Phaka ya Botshabelo (Free State) i tshi tikedza miṱa ya vhathu vha swikaho 10 000.
d. Vhulimi na mveledziso ya mahayani
1.12 Naho nyimele dza gomelelo dzo vha dza tshifhinga tshilapfu u bva nga 2014, dzo thoma u fhungudzea kha kotara ya vhuṋa musi mvula dzi tshi vho ḓisa fulufhelo ḽiswa kha ikonomi yashu naho tshinyalelo i kha ḓi ḓo pfiwa lwa miṅwedzi yo vhalaho. U wa ha tshivhungu tsha Fall Army zwenezwino ngei Limpopo zwi ḓisa tshutshedzo ntswa kha zwiliṅwa.
1.13 Nga kotara iyo, hekithara dza 374 299 dza mavu a songo shumiswaho dzo limiwa mabulasini fhasi ha Mbekanyamushumo ya Mveledziso na Tshanduko Khulwane. Naho ho vha hu na gomelelo, ho kona u swikelwa 50% ya zwibveledzwa zwa zwiḽiwa zwe zwa vha zwo lavhelelwa zwi tshi vhambedzwa na zwa kotara tharu dzo fhiraho.
1.14 Vhathu vha 244 073 vho vhuelwa nga vhurangeli ha u kuvhanganya zwiḽiwa hu tshi katelwa na avho vhane vha fhiwa zwiḽiwa Sentharani dza Mveledziso dza Pfushi dza Tshitshavha. Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano wo renga zwibveledzwa u bva kha miṱanganelano yapo ya 43 nga R1 684 238.21, zwi tshi tshimbilelana na madzinginywa a u renga zwapo.
1.15 Vhagudi vha 6 784 179 u bva kha zwikolo zwa phuraimari na zwa sekondari zwa 10 300 zwa (quintile 1-3) vho vhuelwa nga kha Mbekanyamushumo ya Pfushi dza Tshikolo dza Lushaka. Vhaṋetshedzi vha zwibveledzwa na tshumelo vha 5 408 (vha 1 142 ndi vha Miṱanganelano yo Tewaho Zwitshavhani, 3 112 ndi dziSMME ngeno 1 154 hu vha dziholosele) vhe vha wana khonṱhiraka dza u isa zwibveledzwa zwa zwiḽiwa zwikoloni.
Vhaswa vha 541 121 na vhafumakadzi vha 291 304 vho vhuelwa nga vhudzheneleli uvhu vhune ha khou shumiswa vhuponi ha mahayani kha kotara hei.
e. Themamveledziso
- Fulufulu
1.16 Miṱa ya 46 382 yo ṱumanywa na giridi kana tshikimu tshiṱuku tsha muḓagasi na uri miṱa ya 2116 yo ṱumanywa na giridi i si ya thekhinoḽodzhi. Miṅwe miṱa hafhu i shayaho ya mahayani ya 141 191 yo kona u wana muḓagasi wa fhedzi. U fhaṱiwa ha Senthara ya Fulufulu ḽo Ṱanganelaho ya Nwaabe ho fhela.
1.17 Muhasho wa Fulufulu wo penndela thengo ya sisiṱeme dza soḽa dza hayani dza 31 100 u itela uri dzi dzheniswe (tshikalo tshe tsha vha tsho pulaniwa ndi 20 000). U dzheniswa hu ḓo thoma kha kotara ya vhuṋa.
1.18 Muvhuso wo bvela phanḓa na u phaḓaladza Mbekanyamushumo ya Mubveledzi wa Muḓagasi o Ḓiimisaho (IPP) hune ho swikelwa hezwi zwi tevhelaho: (i) u honololwa ha R201 biḽioni u bva kha Mbekanyamushumo ya U Bikulula ya IPP; (ii) Zwibikululwa zwa zwino zwi khou isa 3 175MW kha Giridi; (iii) memorandamu wa mafhungo a thandela ya IPP ya gese yo penndelwa u na Ḽidzinginywa Ḽa Khumbelo ḽine ḽa ḓo ṋetshedzwa ṅwaha uno wa muvhalelano u sa athu fhela; na (iv) 900MW yo rengwa u bva kha IPP ya malasha.
- U Ṱavhanyisa Nḓisedzo ya Themamveledziso dza Zwikolo
1.19 Kha u fhelisa u salela murahu ha themamveledziso dza zwikolo zwa mahayani: gavhelo ḽithihi ḽa zwikolo ḽo fhedzwa, ḽe ḽa vha ḽo lambedzwa nga Vhurangeli ha u Ṱavhanyisa Nḓisedzo ya Themamveledziso ya Zwikolo, zwikolo zwa 389 zwo wana maḓi, zwikolo zwa 57 zwo wana muḓagasi ngeno zwikolo zwa 157 zwo ṋetshedzwa vhuthathatshili ha vhuḓi.
U ḓadzisa kha izwo zwi tevhelaho zwo kovhelwa mazhendedzi a khou shumaho izwi: thandela dza 293 dza u fhaṱa zwikolo; thandela dza maḓi zwikoloni dza 959; thandela dza muḓagasi dza 535 na dza 585 dza zwa vhuthathatshili.
- Themamveledziso ya Mutakalo
1.20 Zwo no swikelwaho kha u fhelisa u salela murahu ha zwiimiswa zwa mutakalo zwi katela: u bvela phanḓa kha u ṱhogomela kiḽiniki na Senthara dza Mutakalo dza Zwitshavha dza 70, zwibadela zwa 18 na zwiimiswa zwa mutakalo zwa 67 zwiṱirikini hune Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka ya khou shumiswa lwa u edzisa.
U fhaṱiwa ha Senthara tharu dza Ndondola Mutakalo wa Ndeme ho fhela; na u fhaṱiwa ha Senthara nṋa dza Ndondola Mutakalo hu kati.
- Maḓi na Vhuthathatshili
1.21 Miṱa ya 29 626 vho kona u wana maḓi a dziphaiphi kha kotara i khou ambiwaho ngayo. U fhaṱiwa ha fhethu ha u kunakisa maḓi na uri u dzheniswa ha dziphaiphi dza u bva Vhubvaḓuvha ha Kalahari u ya Mier ho fhela, zwa u fhaṱiwa ha Jozini Pongolapoort na Damu ḽa Gariep hu khou fhela. U ḓadzisa izwo, thandela dza mveledziso ya maḓi dza 98 na dza 51 dza zwa vhuthathatshili dzo fhela.
1.22 Miṱa ya 611 360 vho kona u wana tshumelo dza vhuthathatshili na uri miṱa ya 20 599 vho shumeliwa nga kha Gavhelo ḽa Themamveledziso ya Miṱa ya Mahayani u itela u fhelisa u salela murahu ha zwa vhuthathatshili: mabakete a 1 405 o imeliwa nga tshumelo dzo teaho dza vhuthathatshili fhethu ho bveledziwaho madzulo a vhathu zwi mulayoni.
f. Pfunzo
1.23 Mafheloni a Lara 2016 – 89% (4 107 kha vha 4 612)) vhatelwadigiri vha Funza Lushaka vhe vha vha vho lugela u tholiwa nga 2016 vho vha vho no iswa zwikoloni zwine ho vha na u khwinisa nga 2% zwi tshi vhambedzwa na kotara yo fhiraho na 4% nṱha ha tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa tsha ṅwaha.
1.24 Khoro ya Vhagudisi ya Afrika Tshipembe yo kona u alusa nomboro ya vhagudisi vho sainelaho u shela mulenzhe kha Sisiṱeme i khou Bvelaho Phanḓa ya Vhulanguli ha u Bveledzisa Mudededzi wa Phurofeshinaḽa hune tshivhalo tsho fhelelaho tsha vhagudisi ndi 6 572.
1.25 U bva tshe ha thomiwa maano a u wana tshelede murahu ya Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni (NSFAS), u kuvhanganyiwa ha masheleni ho no khwinisea zwo itiswa nga nḓila dzo fhambanaho dzi khou shumiswaho hune u swika zwino ho no kuvhanganyiwa R268.4 miḽioni i khou vhambedzwaho na R285 miḽioni ya tshikalo tsha ṅwaha tshe tsha vha tsho vhewa.
1.26 Muhanga wa Ndambedzo wo Vusuludzawaho wa Dziyunivesithi wo penndelwa na uri hu ḓo kwamiwa sekithara ya yunivesithi u sa athu anḓadziwa.
1.27 Vhatsila vha 14 077 vho rwelwa ṱari sa vhatsila nga vha Tshiimiswa tsha Lushaka tsha Vhaphasisi vha Vhatsila.
g. Mutakalo
1.28 U thivhela i tou vha thikho ya sekithara ya tshitshavha kha u lwisa u lwa na HIV na AIDS. Sa tshipiḓa tsha tshumelo dza u Khuthadza na u Ita Ndingo dza HIV, ṱhanganyelo dza vho itaho ndingo dza HIV vho vha 3 022 988 hu tshi vhambedzwa na vha tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa kotara ya vhuraru vha 2 500 000.
1.29 Khondomu dza vhanna dza 221 201 467 na dza vhafumakadzi dza 6 403 730 dzo phakheliwa dzi tshi khou vhambedzwa na tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa kotara ya vhuraru tsha 150 000 000 na 4 500 000 nga u ralo. Ho fumbiswa vhanna vha 155 188 nga tshikhuwa hu tshi vhambedzwa na tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa kha kotara tsha vha 250 000.
1.30 Phimo ya u shuma zwavhuḓi kha u lafhiwa ha vhalwadze vhaswa vha lufhiha (TB) yo vha 84.2% u fhira tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa tsha kotara ya vhuraru tsha 84%.
1.31 Kha kotara ya vhuraru, 66.3% ya vhafumakadzi vho ḓihwalaho vho dalela zwiimiswa zwa mutakalo phanḓa ha vhege dza 20, u fhira tshikalo tshe tsha vha tsho vheiwa tsha kotara tsha 63%.
1.32 Khabinethe yo tendela u vhumbiwa ha Khomithi ya Dziminisiṱa, ine mudzulatshidulo wayo ha ḓo vha Minisiṱa wa Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo, u itela uri vha sedze kha tsheo dza nga ha nyimele dza tshumelo dzi ngaho: nzudzanyululo dza miholo dza ṅwaha nga ṅwaha, zwikalo zwa miholo, bonasi dza kushumele, mbadelo dza ṱhuṱhuwedzo na mbuelo dza phensheni.
Khabinethe yo dovha ya tendela u bveledziwa ha Matshimbidzele a u Shumiswa ha Nyambedzano dza Muvhuso u itela u vha na vhuṱanzi ha maitele a re khagala na u shela mulenzhe ho teaho nga mihasho yo fhambanaho ya muvhuso.
Hezwi zwi vhumba tshiimiswa tshi shumaho kha u vhekanya nyimele dza kushumele kwa vhashumi nga nḓila i tshimbilelanaho kha sekithara dzo fhambanaho dza tshumelo ya tshitshavha na u vhona uri zwine zwa nga kwama mugaganyagwama na ikonomi nga vhuphara zwi dzhielwe nṱha musi nzunzanyululo dzi tshi itwa.
1.33 Mbekanyamushumo ya Nyito ya Muvhuso yo ita mushumo wa ndeme kha mushumo wa u alusa GDP sa zwe zwa sumbedziswa kha figara dzo bvisiwaho nga Mbalombalo ya Afrika Tshipembe. Kha u tikedza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP), Pulane ya Nḓla dza Ṱahe i ṱanḓavhudza madzhenelelele thwii a u alusa na u shandukisa ikonomi, u sika mishumo na u kokodza vhabindudzi.
Nḓowetshumo dzo vhuedzesaho ndi mbambadzo, zwa u bikela vhathu na u fha madzulo khathihi na zwa masheleni, u rengisa dzinnḓu na tshumelo dza mabindu zwe zwa engedzea nga 2,1% na 1,6% nga u ralo. Iṅwe na iṅwe yadzo yo dzhenisa phesenthe ya 0,3 kha nyaluwo ya GDP.
2. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza muvhuso
2.1 Khabinethe i ḓibaḓekanya na Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha u ṱanganedza mbofho yo fhelelaho ya thendelano ya muholo wa fhasisa we wa pfaniwa khawo nga vhashumi, muvhuso na mabindu fhasi ha iṱo ḽa Komithi ya Dziṱhoho dza NEDLAC.
Hei mbofho ndi ḽiga ḽa ndeme kha zwa u vhona uri zwa Muholo wa Fhasisa wa Lushaka ndi ngoho ine ya ḓo rembulusa nyimele ya “vhashai vha shumaho” na u tendela vhashumi u ṋetshedza miṱa yavho ṱhoḓea dza ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.
U dovha wa ṱharamudza mambule ashu a zwa matshilisano kha avho vha shaesaho tsireledzo kha lushaka lwashu na u thusa u fhaṱa lushaka lune lwa katelesa vhoṱhe.
2.2 Muvhuso u khou wana sisiṱeme ya pfunzo dza nṱha na ndalukanyo dza vhukuma. Nḓivhadzo nga Minisiṱa wa Pfunzo dza Nṱha na Vhupfumbudzi nga ha maga ane a ḓo dzhielwa vha ndalukanyo dzi si dza vhukuma, ho katelwa tshigwevho na u vha shonisa nga u vha bula kha lushaka zwi ḓo thusa kha u fhungudza u hulela ha u bvelela ha ndalukanyo dzo fhurelwaho.
Mafheloni a Phando 2017, ṱhanganyelo ya ndalukanyo dza 1 276 (ndalukanyo dza 444 dza fhano na dza 832 dza nnḓa) dzo rekhodiwa kha mutevhe wa SAQA sa ndalukanyo dzi si dza vhukuma – dza ṋetshedzwa na afidavithi dza 78 kha dzi Hawks uri vha gwevhiwe.
Sa tshipiḓa tsha ḽiga ḽa vhulangi, SAQA i ḓo ṅwala madzina a vhathu vhoṱhe vha re na ṱhanziela dzi si dza vhukuma kha webusaithi yayo.
2.3. Khabinethe yo takalela uri luṱingo lwa muvhuso lune lushaka lwa vhiga zwa u lwa na vhuaḓa ngalwo lu khou thusa u vukulula milandu ya vhuaḓa. Ubva nga ḽa 31 Phando naṅwaha ho vha ho no vha na milandu ya 18 778 yo no vhigwaho kha mihasho ya muvhuso na uri phindulo dza milandu ya 17 249 dzo no vhuiswa.
Hune 90% wa milandu yo no valiwa na uri vhaofisiri vha 3 600 vho no waniwa mulandu wa u sa shuma nga nḓila yone vhukati ha 2004 na Phando 2017.
Vhunzhi ha vhashumi vha muvhuso vha a fulufhedzea na uri vha khou ḓi bvela phanḓa na u ḓisa tshumelo khathihi na u ita mushumo wavho.
2.4. Kha vhuṅwe vhurangeli ha u lwa na vhuaḓa, muvhuso wo takutshedza u vhona uri vhashumi vhawo vha iledzwe u ita vhubindudzi na mihasho ya muvhuso na zwiṅwe zwiimiswa zwa muvhuso. Tshifhinga tshe tsha vha tsho vhetshelwa vhashumi vha muvhuso uri vha ambulule mishumo yavho fhasi ha vhulanguli ha vhashumi vha muvhuso wa 2016 ho vala nga ḽa 31 Phando 2017.
Nga ḽa 1 ḽa Luhuhi 2017, avho vhashumi vha muvhuso vhe vha vha vha tshi kha ḓi ita vhubindudzi na zwiimiswa zwa muvhuso vho vha vho tea vho ḓirula mushumo kha mabindu avho kana kha u vha vhashumi vha muvhuso.
Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo zwa zwino u khou vhekanya vhuṱanzi nga ha vhashumi vha muvhuso vhe vha kundelwa u tevhedza mulayo muswa. Musi izwi zwo no fhela, avho vho kundelwaho u tevhedza mulayo vha ḓo dzhielwa maga a ndaṱiso.
3. Mafhungo a muponi
3.1. Khabinethe i khou ḓisola vhukuma nga mazhuluzhulu e a dzheniselwa vhathu o ḓiswa nga u sa vha na vhuṱanzi ha uri mbadelo dza magavhelo a zwa matshilisano dzi ḓo itwa naa kha vhaholelwa.
Ri muvhuso une wa ṱhogomela, na uri ṱhoḓea dza vhashu ri dzi dzhiela nṱha. Ri khou shuma ri tshi khou farisana u vhona uri vhaholi vha mundende a vha khou vhaisiwa nga nṱhani ha zwiitei izwi zwi si zwavhuḓi.
3.2. Khabinethe i fulufhedzisa maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri fhungo iḽi ḽi khou shumiwa kha vhuimo ha nṱhanṱha. Ro tendela u vhumbiwa ha Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo tsha Dziminisiṱa tshine ha ḓo vha hu na Dziminisiṱa dzi tevhelaho: Minisiṱa u bva kha Ofisi ya Muphuresidennde vhane vha vha na vhuḓifhinduleli kha Vhupulani, na Ndaulo ya Kushumele (murambi), Mveledziso ya Matshilisano, wa Gwama, Saintsi na Thekhinoḽodzhi, wa zwa Muno, Vhudavhidzani na Tshumelo ya Dziposwo na Vhutsireledzi ha Shango.
Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo vho hwedzwa maanḓa a u sedza zwi tevhelaho:
- Nga murahu ha tsheo ya Khothe ya Ndayotewa – ya u dzhiela nṱha madzinginywa hu u itela u khwaṱhisedza zwe zwa tshewa khathihi na vhulanguli ha masiandoitwa (nga u ṱavhanya) khathihi na u dzhiela nṱha tshifhinga tsho teaho tsha tshanduko;
- U vhona uri magavhelo a khou badelwa u bva nga ḽa 1 Lambamai 2017;
- U ṱoḓa ngeletshedzo ya mulayo nga ha khonadzeo ya u dzhia maṅwe maga a mulayo nga Muvhuso, nga maanḓa kha u tandulula vhuḓifari vhu si ha vhuḓi nahone vhu si mulayoni hune zwa vha zwo tea;
- U dovha u sedza vhuḓifari ha Zhendedzi ḽa Afrika Tshipembe ḽa Vhutsireledzi ha zwa Matshilisano, nga maanḓa zwi tshi tshimbilelana na vhukoni havho ha ndaulo na vhulanguli khathihi na u ita themendelo;
- U bveledzisa pulane ine ya ḓo shuma; na
- U ḓa na sisiṱeme ya mbadelo ya magavhelo ya kha tshiimiswa yo fhelelaho.
3.3. Khabinethe i dzhiela nṱha u ḓiṋetshedza na tshumelo ya phurofesheni ya vha Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) khathihi na milaedza ya thikhedzo ine ya khou tou na, na vhadzulapo vhe vha ḓikuvhanganya u itela u wana Ṅwana Siwaphiwe Mbambo. Hezwi zwi sumbedza uri musi maAfrika Tshipembe ri tshi khou shumisana roṱhe ri nga ita phambano kha matshilo a avho vha shaesaho tsireledzo.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ḓivhofha uri Muvhuso u ḓo ḓivhonadza kha u lwa na vhugevhenga kha Masipala Wapo wa Mhlabuyalingana ngei devhula ha KwaZulu-Natal kha zwine zwa kho ḓisa dziphambano vhukati ha maAfrika Tshipembe na Mamozambikwi.
Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde kha u ṱuṱuwedza zwitshavha zwapo zwa Mhlabuyalingana na mimasipala ya henefho ine ya vha Mkhanyakude, Hlabisa na Jozini kha u vusuludza fulufhelo ḽavho kha mapholisa na u shumisana navho kha u lwa na vhugevhenga vhu pfukekanyaho mikaṋo, nga maanḓa u hombokiwa ha dzigoloi vhuponi uvho.
Mihasho ya Vhukati, nga maanḓa wa Mapholisa, Vhupileli, Vhutsireledzi ha Shango, wa Muno, Mveledziso ya Matshilisano na miṅwe vha ḓo dzhenelela nga huhulu nga murahu ha madalo a Muphuresidennde vha tshi khou shumisana na muvhuso wa Vundu na mimasipala.
3.4. Musi zwipiḓa zwinzhi zwa shango zwo wana mvula ye ya vha i tshi khou ṱoḓeyesa na kuḓalele kwa madamu ku tshi khou sumbedza u khwinisea zwihulwane, na maṅwe o ḓala nga mulomo, gomelelo ḽine ḽa kha ḓi vha hone Kapa Vhukovhela ḽo kalula naho maano a u vhulunga maḓi a tshi khou shumisiwa.
Nyambedzano vhukati ha sekithara dza mihasho ya vhukati na ya mavundu khathihi na mimasipala zwi kati kha u lwisa u fhungudza tshinyalelo. Maḓi a dzula a tshishumiswa tshi ṱahelaho Afrika Tshipembe, na uri vhashumisi vhoṱhe vha maḓi – nga ngomu miṱani kana kha mabindu vha ṱuṱuwedzwa u dzulela u a shumisa nga u vhavhalela.
3.5. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u fhululedza Muphuresidennde Vho Nana Addo Akufo-Addo vha Riphabuḽiki ya Ghana kha vhuṱambo ha luswayo lwa anivesari ya vhu 60 ya Vhuḓilangi ha Ghana nga ḽa 6 Ṱhafamuhwe 2017.
3.6. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Minisiṱa wa Vhudavhidzani kha u pembelela vhawini kha shango vha Afrika Tshipembe kha u wina Zwiphuga zwa SADC zwa Nyanḓadzamafhungo.
Zwiphuga zwi dzhiela nṱha vhukoni kha zwa vhoramafhungo na u ṱuṱuwedza vhashumi vha zwa nyanḓadzamafhungo kha mashango a re miraḓo kha u vhiga mafhungo ane a tshimbilelana na zwa dzingu u itela u alusa ṱhanganelo na tshumisano ya dzingu.
Vha nyanḓadzamafhungo Afrika Tshipembe vha khou rambiwa u ḓiṅwalisa u dzhenelela havho kha Muṱaṱisano wa Zwiphuga zwa SADC zwa Nyanḓadzamafhungo zwa 2017, musi hu sa athu vala nga ḽa 20 Ṱhafamuhwe 2017.
3.7. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha zwo no swikelwaho kha ndugiselo dza 2017 dza u Pembelela miṅwaha ya ḓana ya Vho O.R Tambo fhasi ha thero: “Vhutshilo na Ifa ḽa Vho O.R Tambo”.
Mbekanyamushumo ya ṅwaha woṱhe u ya kha shango ḽoṱhe nga vhuphara kha u ḓisa tsivhudzo, zwa pfunzo, u pembela na mitambo ya khuliso zwo livhisa kha u pembela hu hulu ha miṅwaha ya ḓana nga ḽa 27 Tshimedzi 2017 zwine zwa yo fhela mathomoni a Nyendavhusiku 2017 nga zhalinga ḽa khuliso ya muzika ngei Mbizana, Wild Coast Casino.
Zwi ḓo vha zwi tshi khou itwa ṅwaha woṱhe zwi tshi khwaṱhisedza u shela mulenzhe ha ndeme he ha itwa nga Vho O.R Tambo kha nndwa ya u lwela u vhofholowa na u wana Mbofholowo na Dimokirasi.
Maḓuvha oṱhe a Lushaka na a u Elelwa a 2017 a ḓo shumisiwa sa luvhanḓe lwa u Pembelela Miṅwaha ya Ḓana ya Vho O.R Tambo. Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe uri mbekanyamushumo dzavho na zwine vha ḓo vha vha tshi khou amba ngazwo vha zwi vhekanye u ya kha thero na zwipikwa zwa u Pembelela Miṅwaha ya Ḓana ya Vho O.R Tambo.
4. U fhululedza
4.1. Khabinethe i fhululedza Minisiṱa vha zwa Mupo Vho Edna Molewa‚ vhane vha ḓo nangwa sa Mutshantseḽa wa u thoma wa Yunivesithi ya Dzisaintsi dza Mutakalo ya Sefako Makgatho.
4.2. Khabinethe i khoḓa vhoradzisaintsi vhaṱuku vhaṱanu vha Afrika Tshipembe kha u nangiwa nga Akhademi ya Saintsi ya Afrika Tshipembe, vhane vha khou vha tshipiḓa tsha vhaṅwe vhoradzisaintsi vhaṱuku vha 400 u bva kha mashango a 76 vhe vha nangiwa uri vha shele mulenzhe kha Muṱangano wa vhu 67 wa Nobel Laureate ngei Lindau, kha ḽa Germany.
Vhane vha vha Vho Dokotela Hlamulo Makelane, Yunivesithi ya Kapa Vhukovhela; Frederick Malan, Yunivesithi ya Pretoria; Funeka Nkosi, Yunivesithi ya Witwatersrand; Retha Peach, Yunivesithi ya Devhula Vhukovhela, na Vho Dokotela Mark Williams-Wynn, Yunivesithi ya KwaZulu-Natal. Muṱangano u ḓo thoma nga ḽa 25 u swika nga ḽa 30 Fulwi 2017 hune ha khou lavhelelwa uri vhahuliswa vha 31 vha ḓo vha tshipiḓa tsha mushumo uyo.
4.3. Khabinethe i fhululedza tshigwada tsha vhafumakadzi fhedzi vha ṱhoḓisiso u bva Yunivesithi ya Ḓorobo ya Kapa, vha na Vho Gasnat Shaboodien na Vho Sarah Krause, khathihi na vhaṱoḓisisi vha Italy vhe vha wanulusa dzhini ya u farwa nga vhulwadze ha mbilu.
Vhutumbuli uvhu vhuswa ha zwa dzilafho vhu na khonadzeo ya u thivhela mpfu dza maḓana dzi vhangwaho nga, na zwi tshimbilelanaho na u ima u rwa ha mbilu ṅwaha muṅwe na muṅwe.
4.4. Muhasho wa Mitambo na Vhuḓimvumvusi wa Afrika Tshipembe na vha Tshumelo dza Mbuelo ya Afrika Tshipembe vho avhelwa Tshiphuga tsha u Shumisa Nyambo dzo Vhalaho nga Bodonyangaredzi ya Dzinyambo ya Afrika Tshipembe vho ṱanganyiswa kha khethekanyo ya Sekithara ya Muvhuso/Tshitshavha. Vho wana hei khuliso nga u dzhiela nṱha u lwisa havho u alusa nyambo dzo vhalaho Afrika Tshipembe.
4.5. U ṋekedzana vhudzulatshidulo ha khomishini ya Mbumbano ya Afrika ho tshimbilaho zwavhuḓi u bva kha Vho Dokotela. Nkosazana Dlamini-Zuma u ya kha Vho Moussa Faki Mahamat vha Chad. Khabinethe i vha tamela u bvelela tshoṱhe.
4.6. Khabinethe i fhululedza Amajita kha kutambele kwavho kha Tshiphuga tsha Dzitshaka tsha Afrika tsha vha Miṅwaha ya Fhasi ha ya 20, ngei Zambia. Vho swika kha mitambo ya phanḓa ha ya makhaulatshele he ngauralo vha thubela Afrika Tshipembe tshikhala kha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha 2017 FIFA tsha vha Miṅwaha ya Fhasi ha ya 20 tshine tsha ḓo farelwa ngei Tshipembe ha Korea.
5. Ndiliso na u tamela mashudu
5.1. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha miṱa na khonani dza avho vhe vha xelelwa nga matshilo avho kha mililo ye ya fhisekanya madzulo a vhathu a si a tshiofisi Ḓoroboni ya Kapa he zwigidi zwa vhathu vha sala vha si tshe na madzulo.
Muvhuso wo ṱoka madennde mavhili u itela u tshimbidza zwa u ḓiṅwalisa kha avho vhe vha lozwa maṅwalo a vhutsireledzi na uri holo nṋa dzo vulelwa u dzula avho vha si na madzulo, hune zwithu zwa ndeme zwi ngaho maḓi na zwiputo zwa zwiḽiwa zwi khou ṋetshedziwa.
Mihasho yo fhambanaho ya muvhuso i khou dzhenelela u itela u ṋetshedza thikhedzo na tshumelo zwine zwi ḓo fhungudza u lemelwa ha zwitshavha.
Khabinethe i livhuwa zwiimiswa zwa Thuso na vho ḓiṋetshedzaho vhane vha khou thusa nga mishumo ya u ṱhaḓula afho vhuponi.
5.2. Khabinethe i dovha ya tamela ḽizhakanḓila mulwa na tshiṱalula Vho Winnie Madikizela-Mandela u fhola musi vho valelwa vhuongeloni, na u ṱuṱuwedza lushaka u vha elelwa na u vha vhea dzithabeloni khathihi na muṱa wavho nga zwifhinga hezwi.
5.3. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u tamela mulwelambofholowo Vho Ahmed Kathrada u fhola nga u ṱavhanya kha vhulwadze ho vha faraho. Ndi muthihi wa vhararu vha kha ḓi tshilaho kha Vhasengiswa vha Rivonia, na u ṱuṱuwedza lushaka u vha elelwa na u vha vhea dzithabeloni khathihi na muṱa wavho nga zwifhinga hezwi.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Vhukwamani: 082 901 0766
