MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Eka 750 wa masiku lama nga hundza, Afrika-Dzonga a yi ri eka Xiyimo xa Rixaka.
Lexi i xiyimo lexo ka xi nga tolovelekangi lexi xi nga si tshamaka xi va kona eka matimu ya tiko ra ka hina.
Xitiviso xa xiyimo xa mhangu a wu ri angula wa xirilo xa rihanyo ra misava hinkwayo lexi xi vekeke nxungeto lowukulu eka vutomi na ku hanya kahle ka vanhu va ka hina.
A ku na ku kanakana leswaku angulo wo tano a wu fanerile ehansi ka swiyimo leswi. Xitiviso xa Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu hi siku ra 15 Nyenyankulu 2020 xi havexerise mfumo matimba ku teka magoza lama sirheleleke vanhu vo tala swinene eka ku vabyi hi ndlela yo tikisa naswona xi ponise vutomi bya ntsandzavahlayi.
Magoza lama a ya tirha kahle eka ku nonokisa mpimo wa ntluletavuvabyi, ya vevukisa ntshikelelo ehenhla ka swibedhlele, na ku nyika nkarhi lowu a hi wu dinga ku hluvukisa switirhisiwakulu, swipfuno na vuswikoti ku lawula nhlayo leyikulu ya vanhu lava khomiweke vuvabyi hikwalaho ka COVID-19.
Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu xi tlhele xi nyika masungulo ya xinawu ya ku sunguriwa ka Mali ya Nhlayiso ya Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo ya R350, leyi yi yaka emahlweni yi tisa mphalalo lowu dingiwaka swonghasi eka lava va hlaseriweke swinene hi ntungukulu lowa COVID-19.
Xi kotisile ku tumbuluxiwa ka xikimi xa COVID TERS, lexi xi nyikeke nseketelo wa muholo eka timiliyoni ta vatirhi.
Xiyimo xa Rixaka xa mhangu xi tlhele xi kotisa ku nyikiwa ka mphalalo wa mabindzu lamatsongo, ku engeteriwa ka ku va enawini ka tilayisense ta swipandzamananga na ta vachayeri, na malawulelo ya ntungukulu lowu eka mihlangano ya dyondzo, exikarhi ka swin’wana.
Magoza lama hinkwawo a ya lavekile swinene ku nga ri ntsena ku angula eka switandzhaku leswo onhetela swa ntungukulu lowu ehenhla ka rihanyo ra vanhu, kambele na ku hunguta ndhurho lowukulukumba erixakeni na ikhonomi. Leswi hi swona kwatsa, xikongomelo xa leswi xiyimo xa mhangu a xi endleriwile swona: ku kotisa angulo wa mhangu lowu tirhaka kahle lowu wu ponisaka vutomi.
Hambiswiritano, eka mbangu wa rixaka ra xidemokirasi leri tshunxekeke na ku va leri pfulekeke, matimba yo engetela lama xiyimo xa mhangu xi ma nyikaka i ya nkarhinyana naswona ya tsongaharile.
Ya fanele ku hlayisiwa ntsenaloko ya ka fanerile hakunene. Tanihilaha ndzi vuleke hakona eka Mbulavulo wa Phuresidente wa Xiyimo xa Rixaka, sweswi hi nghenile eka feyisi yintshwa eka ntungukulu lowa COVID-19.
Muxaka lowo cincacinca wa ntungukulu lowu etikweni ra ka hinawu tikombile swinene eka gandlati ra vumune ra ntungukulu lowu hi n’wendzamhala na Sunguti .
Hambileswi hi rhekodeke a nhlayo ya le henhla swinene ya mitluletavuvabyi eka gandlati ra vumune kutlula eka rin’wana na rin’wana ra magandlati ya nkarhi lowu nga hundza, a ku ri na timhangu titsongo swinene ta vuvabyi byo tikisa, ku amukeriwa exibedhlele na mafu.
Hi nkarhi wa gandlati ra vunharhu hi Mawuwana n’wexemu, nhlayo ya siku na siku ya le xikarhi ya le henhlahenhla ya mafu lama fambelana ka na COVID-19 leyi rhekodiweke a ku ri 420.
Eka gandlati ra vumune, hi Nyenyanyana nan’waka, nhlayo ya siku na siku ya le henhlahenhla ya mafu lama fambelanaka na COVID-19 a ku ri 240.
Eka vhiki leri nga hundza, nhlayo leyi yi ehlile kufika eka khumembirhi.
Hi le ku voneni ka patironi yo yelana eka miako ya hina ya rihanyo.
Eka 108 000 ya mibedo ya ntolovelo leyi nga etikweni leri, kova ntsena 1 805 eka nkarhi wa sweswi yi nga eku tirhisiweni hi vavabyi va COVID -19.
Eka 5 600 wa mibedo ya Tiyuniti ta Phulaniphulani (ICU) leyi nga etikweni leri, ko va ntsena 175 yi nga tirhisiwa hi vavabyi va COVID-19.
Leswi i xiphemu xa endlekelo leri mbohlaka leri ri hi kotisaka ku vuyela eka ntolovelo eka miako ya rihanyo ra mani na mani.
Leswi swi komba leswaku loko xitsongwatsongwana lexi xa ha ya emahlweni xi rhendzeleka, a xi vangi tilevhele to fana ta vuvabyi byo tikisa lebyi byi lavaka ku amukeriwa exibedhlele kumbe nhlayo yo fana ya mafu.
Loko ntungukulu lowu wu nga si hela, na loko xitsongwatsongwana lexi xa ha ri kona exikarhi ka hina, swipimelo leswi a swa ha lavi leswaku hi tshama ha ha ri eka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu.
Ku ya emahlweni, ntungukulu lowu wu ta lawuriwa hi ku landza Nawu wa Rihanyo wa Rixaka
Swinawana swa Rihanyo swa Mpfapfarhuto swi kandziyisiwile leswaku vaaki va nyika mavonelo.
Xikan’wekan’we loko nkarhi wo nyika mavonelo ya vaaki wu ta va wu pfarile hi Mugqivela, 16 Dzivamisoko 2022 naswona swibumabumelo leswi swi langutisisiwile, swinawana leswintshwa swi ta hetisiwa na ku tivisiwa.
Tanihileswi swilaveko swa Xiyimo xa Mhangu xa Rixaka xi tivisiwile hi ku landza nawu wa malawulelo ya Timhangu swi nga ha fikeleriwiki, Khabinete hi bohile ku herisa Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu kusukela exikarhi ka vusiku namuntlha.
Nawu wa Malawulelo ya Mhangu wu vula leswaku swiphemu swo karhi swa swinawana leswi swi nga ha tshama swa ha ri kona ku ringana nkarhi wo tsongahala ku endlela ‘nhlakarhelo na mpfuxo wa le ndzhaku ka mhangu’.
Hi ndlela leyi faneleke, milulamiselo yo cinca yo karhi yi tshama ya ha ri kona ku ringana nkarhi wa 30 wa masiku endzhaku ka ku herisiwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu ku tiyisisa leswaku magoza yo sirhelela ya rihanyo ra mani na mani lama nga na nkoka swonghasi na vukorhokeri lebyi lavekaka byin’wana byi nga kavanyetiwi loko swinawana leswintshwa i ku landza Nawu wa Rihanyo wa Rixaka swi sungula ku tirha.
Leswi swi vulaka hi leswaku swinawana na swileriso hinkwaswo hi ku landza nawu wa malawulelo ya Timhangu endzhaku ka ku tivisiwa ka xiyimo xa rixaka xa mhangu hi ku angula eka COVID-19 swa herisiwa kusukela exikarhi ka vusiku namuntlha, handle ka magoza yo cinca mangarimangani.
Magoza lamo cinca, lama nga ta hundzeriwa hi nkarhi xikan’wekan’we endzhaku ka 30 wa masiku, hi lama landzelaka:
Rosungula, hi ta tshama ha ha laveka ku ambala masiki ya xikandza eka ndhawu ya mani na mani ya le ndzeni ka miako. Leswi swa fanela ku sivela ntluletano eka tindhawu ta nxungeto wa le henhla, ngopfungopfu loko vanhu vo tala va tshama va nga sawutisiwangi.
Masiki a yi laveki loko ku ri ehandle ka miako.
Ravumbirhi, swipimelo leswi nga kona hi mayelana na tinhlengeletano swi ta ya emahlweni tanihi goza ro cinca.
Leswi swi vula leswaku havumbirhi bya tindhawu ta le ndzeni ka miako na ta le handle ka miako ti nga teka kufika eka 50% ta vundzeni bya tona ku ri hava mpimohenhla, ntsenaloko vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa COVID-19 lexi nga riki na 72 wa tiawara hi vukhale xi laveka ku kota ku nghena eka ndhawu leyi.
Laha ku nga humesiwiki vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa COVID-19, kutani mpimohenhla wa 1 000 ra vanhu endzeni ka miako na 2 000 ya vanhu endzeni ka miako wu ta tshama wa ha ri kona.
Ravunharhu, milulamiselo leyi nga kona hi mayelana na ku teka rendzo ka matiko ya misava yi tshama ya ha ri kona.
Leswi swi vula leswaku vatekarendzo lava nghenaka eAfrika-Dzonga va ta dinga ku komba vumbhoni bya nsawutiso kumbe xikambelo xa PCR lexi kombaka ku va hava lexi nga riki na 72 wa tiawara hi vukhale.
Loko mutekarendzo a nga humesi xitifikheti xa xisawutisi kumbe vumbhoni bya xikambelo lexi xo va hava COVID-19, u ta laveke ku endla xikambelo xa vukona bya xilwanaxitsongwatsongwana loko a fika.
Loko a kamberiwa a kumeke a ri na COVID-19, u dinga ku ku tiveka wexe ku ringana khume ra masiku.
Ravumune, swileriso leswi swi lulamisela ku hakeriwa ka Mali ya Nhlayiso ya Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo ya R350 swi ta tshama swa ha ri kona.
Leswi swi ta kotisa Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu ku hetisisa swinawana leswi swi nga ta pfumelela ku hakeriwa ka mali ya nhlayiso ku ya emahlweni.
Ravuntlhanu, swileriso leswi swi lulamiselaka ku engeteriwa ka ku va enawini ya layisense ya mudyondzi, khadi ra layisense yo chayela, disiki ya layisense, phemiti yo chayela ya xiphurofexinali na ntsariso wa xipandzamananga swi tshama swa ha tirha.
Swinawana swa mhangu leswin’wana hinkwaswo swi ta herisiwa exikarhi ka vusiku namuntlha.
Leswi swi katsa swinawana hi ku tiveke wexe ka vanhu, eswikolweni na mfikelelo wa le makaya ya vadyuhari, eka swifambo swa mani na mani, eka maendlelo tingoma, vutleketli bya nhundzu na le ka ku voniwa tanihi vugevenga ka ku nga landzeleriwi ka milawu leyi.
Ku herisiwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu swi tlhela swi vula leswaku Tilevhele ta Vulemukisi ta Khoronavhayirasi a ti nga ha tirhi.
Magoza yo cinca mangarimangani lama tshamaka ma ha tirha ya tsongaharile hi vuanami, na ku pfumelela kwalomu ka hinkwawo wa nghingiriko wa vanhu na ikhonomi hikwawo ku sungurisa tanihi ntolovelo.
I swa nkoka swonghasi ku hunguta nxungeto wa gandlati ra COVID-19 ro yisa emahlweni na mhangu yo yisa emahlweni.
Ma ta tlhela ma tiyisisa leswaku vanhu va kota ku ya emahlweni a kuma Mali ya Nhlayiso ya Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo ya R350 na leswaku a ku na nkavanyeto hi mayelana na layisense ya vachayeri.
Tanihilaha ndzi hlamuseleke hakona, lama i magoza yo cinca lama ya nga ta hela endzhaku ka 30 wa masiku. Leswi swi ta kotisa malawulelo ya ntungukulu lowu ku tirhaniwa wona, tanihilaha swi faneleke hakona, hi Swinawana swa Rihanyo na milulamiselo yin’wana.
Ku na goza ro hetelela leri ri nga ta ya emhalweni endzhaku ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu.
Rona i Xikimi xa Ndziriso lexi nga Yiki hi Xihoxo wa ku Vavisiwa hi Swisawutisi swa COVID-19.
Xikimi lexi xi simekiwile hi Dzivamisoko n’wexemu ku nyika mfikelelo wa xihatla ku va wo olova wa ndziriso wa munhu wihi kumbe wihi loyi a karhatiwaka hi ku vaviseka ko tivikana hikwalaho ka xisawutisi xa COVID-19.
Xikimi xa Ndziriso lexi nga Yiki hi Xihoxo wa ku Vavisiwa hi Swisawutisi swa COVID-19, lexi xi lawuriwaka hi Ndzawulo ya Rihanyo, xi ta ya emahlweni endzhakukaloko Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu xi herile.
Xikimi lexi xi ta herisiwa ntsena xikan’wekan’we loko xi ta va xi fikelerile xikongomelo xa xona.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku herisiwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu i ndzimakulu ya nkoka eka nyimpi ya hina ehenhla ka ntungukulu lowu.
I mfungho wa ndzima leyi hi yi khatseke swin’we na ku xitsundzuxo xa leswi rixaka ra ka hina ri swi kondzeleleke.
I xinkadyana xa ku tsundzuka lavaya va lahlekeriweke hi vutomi bya vona na vanhu vo tala lava va ha kayakayisiwaka hi switandzhaku swa vuvabyi lebyi.
Wu tlhela wu va nkarhi wa ku xixima vatirhi va nhlayiso wa rihanyo, maphorisa, masocha, vatinyikeli na vatirhi lava tirhanaka na vanhu hi ku kongoma van’wana eka vutiyimiseri na vukorhokeri bya vona eka mikarhi leyo nyanya kutlula mpimo ya ntungukulu lowu.
Ku hela loku ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu i xitatimente xo tiya xa vutiyimiseri bya hina ku haya vutomi bya hina na ku aka hi vuntshwa tiko ra ka hina hambiloko xitsongwatsongwana lexi xa ha ri kona exikarhi ka hina.
Ku fanele ku nyika hinkwerhu ka hina ntshembo wa ku vuyela eka vutomi lebyi a hi byi hanya ku nga si va na ntungukulu lowu, ku ri na mifambelaniso yo olova yingariyingani ku sirhelela lava nga ekusuhi na hina.
Ku fanele ku nyika mabindzu ya hina ntiyisiso wa leswaku ma nga kota ku tirha na ku vekisa ku ri hava nkoteko wa swipimelo swo yisa emahlweni.
Xa nkoka, hi ku herisa Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu, hi le ku byarheni hi un’weun’we vutihlamuleri byo tala bya ku sirhelela rihanyo ra hina na rihanyo ra van’wana .
Vutihlamuleri bya hina lebyikulukumba i ku tiyisisa leswaku ha sawutisiwa ehenhla ka COVID-19 na ku khutaza van’wana ku sawutisiwa.
Nsawutiso hi byona vusirheleri bya hina bya kahle swinene ehenhla ka COVID-19.
Nsawutiso wu tlhela wu va xitlhavana xa kahle swinene lexi hi nga na xona ku hunguta nkoteko wa magandlati ya nkarhi lowu ya ntluletavuvabyi lama ya tlimbeletaka miako ya hina ya rihanyo – na leswaku ma nga ha lava leswaku hi tlhela hi tivisa xiyimo xa mhangu.
Hambiswiritano, hi boheka ku tshama hi ri na vuxiyaxiya na ku tshama hi vambe ngoma.
Hi dyondzile leswaku xitsongwatsongwana lexi a xi vhumbeleki, na leswaku xiyimo lexi xi nga cinca hi xitshuketa. Hikokwalaho hi le ku yeni emahlweni hi tirha na Nhlangano wa Rihanyo wa Misava na tihuvo tin’wana ku twisisa ntlakuko wa timhangu eka swiphemu swin’wana swa misava na ku hlahluva vuxokoxoko bya xisayense lebyi tumbulukaka lebyi fambelanaka.
Kusukela loko xitsongwatsongwana lexi xi fikile etikweni ra ka hina malembe mambirhi lama nga hundza, hi tirhisanile, hi ri na xikongomelo na vutiyimiseri, ku hlula ntungukulu lowu.
Hambileswi ntukulu lowu wu nga si helaka, na hambileswi hi yaka emhlweni hi tshama hi ri na vuxiyaxiya, ha tshemba leswaku hi le ka xiyimo xo antswa sweswi kutlula lexi a hi ri eka xona eka nkarhi wun’wana wihi kumbe wihi eka 750 wa masiku lama nga hundza.
Ha tshemba leswaku leswo nyanya kutlula mpimo yi hundzile, naswona ha tshemba leswaku ku na masiku yo antswa ntsena emahlweni.
Sweswi i nkarhi wa ku kurisa ikhonomi ya hina na ku tumbuluxa mitirho.
Sweswi i nkarhi wa ku vuyerisa tiko raka hina endleleni.
Sweswi i nkarhi wa ku hola, ku hlakarhela na ku aka vuntshwa.
Ndza khensa.
