Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 4 Ndzati 2019 eTuynhuys eKapa.
A. Mahungu ya Sweswi
Hi ku ya hi nxopaxopo wa timhakankulu ta sweswi, Khabinete yi twananile hi leswi landzelaka:
1. Madzolonga yo ya hi Rimbewu (GBV)
1.1. Khabinete yi tikatsa na rixaka eku rileni ku dlawa, ku pfinyiwa na ku xanisiwa ka vavasati hi vavanuna leswi yaka emahlweni swi humelela etikweni ra ka hina. Mihlaselo leyi ya mahlomulo ehenhla ka vavasati yi kombisa ku hluleka ka hina ka nhlanganelo ku angula eka ku rila ka lava nga sirhelelekangiki exikarhi ka hina.
1.2. Exikarhi ka swona i nkombiso wa mpfumaleko lowukulu wa angulo wo ringanela eka madzolonga ya siku na siku lama yaka emahlweni ehenhla ka ticece, vana, vadyuhari, vavasati lava hanyaka na vutsoniwa, wansati wo rhandza rimbewu-fanana, wanuna wo rhandza rimbewu-fanana, rimbewumbirhi, munhu wo navela ku hanya tanihi rimbewufularha, ku va na timbewu timbirhi na muganga lowu nga tolovelekangiki/wo vutisela na vavasati va varhurhi.
1.3. Khabinete yi kombele ku nyikiwa ka xigwevo xa le henhla eka vaendlaswivi. Ku ri karhi ku nga kanetaniwi na ntiyiso wa leswaku ku na mpimo wa ku voniwa nandzu wa le henhla (74%) wa GBV na kutlula 4 000 wa vaendlaswivi lava kumeke swigwevo swo fela ekhotsweni, swo tala swa ha fanele ku endliwa. Ku dlayiwa, ku pfinyiwa na ku xanisiwa ka wansati un'we i ka vo tala kutlula mpimo.
1.4. Rhijisitara ra Rixaka ra Milandzu ya swa Masangu ri ta yisiwa ePalamende ku va ri tekeriwa enhlokweni ku va ri ta hundzuluxiwa eka Nawu wa Milandzu ya swa Masangu. Mihundzuluxo leyi yi tiyisisa leswaku rhijisitara ra ndlandlamuxiwa leswaku ri angarhela vaonhi lava va endleke nandzu wa swa masangu wihi kumbe wihi, tanihi laha swi nga hakona sweswi rhijisitara ri pimiwile ntsena eka vanhu lava voniweke nandzu na ku gweveriwa ku tlula milawu ya vana lavatsongo kumbe vanhu lava nga na vutsoniwa bya miehleketo.
1.5. Khabinete yi hundzisela michavelelo ya le mbilwini eka mindyangu na vanghana va Uyinene Mrwetyana, Leighandre Jegels, Nolunde Vumsindo, Meghan Cremer, Jess Hess, Ayakha Jiyane na vamakwavo vanharhu na vavasati na vana hinkwavo lava dlayiweke hindlela ya tihanyi hi vavanuna.
1.6. Khabinete yi khumukile nkarhinyana na ku rhumela vurhumiwa bya Vaholobye kusuka eka ntshamo wa ntolovelo wa Khabinete ku ya hlangana na madzanadzana ya vakombisa-ku-vilela lava a va hlengeletanile ePalamende ku vilela hi GBV.
1.7. Khabinete yi tlhele yi tumbuluxa komiti ya tindzawulo to hambanahambana leyi nga ta tirhisana swin'we na vanhu va tiko ku herisa GBV. Komiti leyi yi katsa Holobye eHofisini ya Presidente, Ttn Jackson Mthembu; Holobye wa Maphorisa, Ttn Bheki Cele; Holobye wa Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano, Dkd Naledi Pandor; Holobye ya Vutshamiso bya Vanhu, Mati na Mbhasiso, Mnn. Lindiwe Sisulu; Holobye wa Vusirheleri na Khale ka Masocha, Mnn Nosiviwe Mapisa-Nqakula; Holobye wa Vululami na Vukorhokeri bya swa Makhotso, Ttn Ronald Lamola; Holobye wa Vuhlayiseki bya Tiko, Mnn Ayanda Dlodlo, Holobye wa Nhluvukiso wa Vanhu, Mnn Lindiwe Zulu na Holobye wa le Hofisini ya Phuresidente wa Vavasati, Vantshwa na Vanhu lava nga na Vutsoniwa, Mnn Maite Nkoana-Mashabane.
Komiti leyi yi ta kucetela vanhu hinkwavo ku lwisana na mhaka ya GBV, na ku tivisa nkarhi na nkarhi Khabinete na vaaki hi matshalatshala ya yona ku hunguta GBV. Komiti leyi yi ta tiyisisa leswaku mindyangu na vaxanisiwa va GBV va seketeriwa.
1.8. Khabinete yi kombisile hi nhluvuko lowu endliweke eka masimekelo ya Xihlambanyo xa Samiti ya Vaphuresidente ya ku Lwisana na GBV na ku Dlayeteriwa ka Vavasati leyi a khomeriwe eCenturion hi 1 na 2 Hukuri 2018 ku hluvukisa kungu ra rixaka ra nghingiriko wo lwisana na GBV. Xivumbeko xa Xinkadyana xi tumbuluxiwile hi Sunguti 2019 lexi a xi ri na vayimeri va tinetiweke ta vaakatiko na tindzawulo ta mfumo. Kungu ra swa Maqhinga ra Rixaka ra mpfapfarhuto ri hluvukisiwile, leri ri simekiweke ehenhla ka tinhlengeletano to tihlanganisa, leti yisaka emahlweni Xihlambanyo lexi amukeriweke. Mikanerisano yi ku le ku endliweni etikweni hinkwaro naswona ku ta va na mbuyelo eka Huvo ya GBV na ku Dlayeteriwa ka Vavasati ya Rixaka, leyi yi nga ta nyikiwa ku ri na switirhisiwa leswi faneleke ku fambisa nongonoko wo lwisana na GBV.
1.9. Ku ri karhi ku nga kanetaniwi na leswaku hi pasisile milawu yo tala ku tirhana na timhangu swa madzolonga ehenhla ka vavasati na vana, naswona loko hi ri karhi hi amukela matshalatshala lawa maphorisa na tiejensi tin'wana to sindzisa nawu – ku katsa na vachuchisi, vamajisitarata na vaavanyisi va ka hina – lava va ya endleke ku khoma na ku gweva volavo va nga na vutihlamuleri bya vugevenga lebyi bya tihanyi, Khabinete yi kombela tisekitara hinkwato ta vaaki, ngopfungopfu vavanuna, ku lwisana na volavo va ya ka emahlweni va pfinya, va xanisa na ku dlaya vavasati erixakeni ra ka hina.
1.10. Tikereke na varhangeri va vukhongeri va fanele ku teka xiboho xo tiya na ku tirhisa vurhangeri bya vona na nkucetelo emigangeni ku aka nkhomano wa vaaki lowunene ku lwisana na GBV. Swihangalasamahungu swi fanele ku nghenisa xandla hi nkhinkhi eku lulamiseni mikhuvanene na swikhorwiwa swo vavisa swa vaaki leswi kucetelaka GBV loko varhangeri va bindzu va fanele ku lulamisa tindlela hinkwato ta madzolonga entirhweni na ku seketela matshalatshala ya hina ya rixaka ku herisa GBV. Khabinete ya tshemba leswaku hi loko ntsena vaaki hinkwavo va tirhisana laha hi nga ta herisa GBV na ku dlayeteriwa ka vavasati.
1.11. Khabinete yi komberile vaaki va maAfrika-Dzonga ku tiyisisa leswaku n'wana wa mufana u kurisiwa hi ndlela leyi yi xiximaka timfanelo ta vanhu hinkwavo, ngopfungopfu vavasati erixakeni. N'wana wa mufana u fanele ku kurisiwa a tiva leswaku vavasati va ringana na vona ku nga ri va le hansi ka vona ku va va vekiwa ehansi ka tindlela hinkwato ta ku xanisiwa leti hetelelaka hi ku va vona va dlayiwa.
2. Madzolonga ya vaaki na nkatshamiseko
2.1. Khabinete yi sola swinene ku humelela ka sweswi ka madzolonga yo tlovatlova lawa ya humeleleke eka swiphemu swin'wana swa Gauteng na KwaZulu-Natal. Afrika-Dzonga i xidemokirasi xa vumbiwa lexi fumiwaka hi milawu naswona hikokwalaho, vanhu hinkwavo lava rhandzaka ku rhula va fanele ku sola mahanyelo yalawo yo kavanyeta na ku pfumala nawu hi tindlela hinkwato leti kotekaka. Afrika-Dzonga yi amukela un'wana na un'wana loyi a nghenaka hi nawu na ku landzelela milawu ya rona. Ku hava ku vilela loku sirhelelaka mihlaselo ya madzolonga eka vanhu van'wana, ku phangha emavhengeleni, ku onhetela nhundzu na ku siva magondzo, leswi hinkwaswo swi nga riki enawini na ku va milandzu ya vugevenga leyi xupuriwaka hi nawu.
2.2 Khabinete ya khutaziwa hi xihatla lexi Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS) ya tirheke hakona eku khomeni vanhu va 483 lava fambelanisiweke na ku phangha, madzolonga ya vaaki na ku onheteriwa ka nhundzu eGauteng na 21 wa lava khomiweke hi mayelana na ku hisiwa ka titiraka eKwaZulu-Natal. Ku lova ka 10 ra vanhu, nhungu wa vona i maAfrika-Dzonga naswona vambirhi i va vahlapfa hi xivangelo xa nkatshamiseko eGauteng swi khomisa Khabinete tingana. Khabinete yi kombisile michavelelo ya yona ya le mbilwini eka mindyangu ya vona.
2.3 Khabinete yi tlhele yi kombisa ku vilela ka yona hi mayelana na ku hisiwa ka titiraka eKwaZulu-Natal leswi vangiweke hi ku kumbetela leswaku vahlapfa va rhangisiwa emahlweni eka mitirho ya vachayeri va titiraka ematshan’weni ya maAfrika-Dzonga eka indasitiri ya ku fambisa nhundzu. Sweswi mfumo wu le ku endleni ka ku pfala magondzo hi xikongomiso ngopfungopfu eka titiraka, naswona loko vachayeri vo kumiwa va ri vahlapfa lava nga riki na maphepha, va ta rhumeriwa xikan'wekan'we ematikweni ya ka rikwavo.
2. Foramu ya Ikhonomi ya Misava (WEF) eAfrika
2.1. Afrika-Dzonga ri le ku rhurheleni ka varhangeri vo hlaya va matiko xikan'we na ku tlula gidi ra varhangeri va xifundza na misava hinkwayo kusuka eka tipolitiki, bindzu, vaakatiko na swa dyondzo eka WEF ya vu28 eAfrika, eKapa kusuka eka hi 4 kufika 6 Ndzati 2019.
2.2. Nkongomelo wa samiti leyi, laha vanghenisaxandla vo hlaya eka muganga wa Afrika-Dzonga na ikhonomi na vona va tekaka xiave, hi lowu: “Ku Vumba ku Kula ko Katsa Hinkwavo na Vumundzuku lebyi Avelaniwaka eka ku Cinca ka Thekinoloji ka Vumune”.
2.3. WEF eAfrika yi le ku lweni na timhaka leti tikokulu ri langutaneke na tona hi ku kongomisa hi hilaha ku nga ta tlakusiwa hakona ncinco wa ntivovupulani wa xifundza lowu yelanaka na mihlangano leyi tirhisaka tikhomphyutara, vuvekisi, mpfanganiso, indasitiri na maendlelo lamantshwa. Nhlengeletano leyi yi tlhela yi tirhana na Ajenda ya Yuniyoni ya Afrika ya 2063, xiletelo na kungukulu ro cinca Afrika ku va xihlovo xa matimba xa misava hinkwayo xa vumundzuku.
2.4. Ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka WEF eAfrika, leyi hlanganisaka varhangeri va le henhla swin'we ku tumbuluxa swipimelo swa vuvekisi bya vanhu na ikhonomi, swi ta yisa emahlweni swi fuwisa minongonoko ya hina na miphalalo eka ku lulamisa mitlhontlho ya hina yinharhu ya vupfumalantirho, nkandzingano na vusweti. Leswi swi ta hi tshuneta ekusuhi na ku fikelela Xivono xa 2030 xa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka, xiletelo xa hina xa ku herisa vusweti na ku hunguta nkandzingano hi 2030.
2.5. Khabinete yi navelela vatekaxiave hinkwavo mivulavurisano ya mihandzu na yo pfuna tanihiloko va tokota mafundzha ya Vumunhu bya tiko ra ka hina.
3. Nawumbisindzhundzuluxo wa Ndzingano wa Matholelo
3.1. Khabinete yi kombisile ku vilela hi mpimo wo nonoka wa cinco eka entirhweni endzhaku ka ku humesiwa ka xiviko xa Khomixini ya Ndzingano wa Matholelo xa vu19. Xiviko lexi xi kombisa tilevhele to nyumisa ta le hansi to landzelela Nawu wa Ndzingano wa Matholelo, 1998 (Nawu wa 55 wa 1998) lexi kongomisiweke eku lulamiseni ka ndzhaka ya xihlawuhlawu ya nkandzingano eka vanhu va hina lava ringaneleke ku tirha.
3.2. Eka matshalatshala yo tiyisa Nawu wa Ndzingano wa Matholelo wa 1998, mfumo wu ta va wu andlala Nawumbisindzhundzuluxo wa Ndzingano wa Matholelo ePalamende.
3.3. Nawumbisi wu tlakusa mixupulo yo tlula Nawu lowu na ku endla swi boha leswaku vathori lava lavaka ku endla bindzu na mfumo va nyika xitifikheti xo landzelela ndzingano wa matholelo.
4. Ku aka rixaka
4.1. Khabinete yi tikatsa na maAfrika-Dzonga eku amukeleni xiboho xa Khoto ya Ndzingano eka ku alela ku kombisiwa ka mujeko wa nkarhi wa xihlawuhlawu wa loko ku nga si fika 1994, lowu wu yimelaka ku avana ka hina ka khale. Khabinete yi seketela xiboho xa leswaku mujeko wa khale “wu yisa ehansi xindzhuti xa vantima na leswaku lavaya va kombisaka mujeko wa xihlawuhlawu va hlawula ntshikelelo ehenhla ka ntshunxeko va ri karhi va swi tiva”.
4.2. Mifungho leyi yimelaka masiku ya xinyami ya Afrika-Dzonga, ngopfungopfu mujeko lowu wa khale, a yi nghenisi xandla eka ku aka rixaka vun'we, ra nkaxihlawuhlawu xo ya hi nghohe na ra nkaxihlawularimbewu hilaha swi anakanyiweke hakona eka Vumbiwa ra Riphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 leri tlakusaka nhluvukiso. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku tlakusa na ku tikarhatela vutitivisi bya rixaka byo fana hilaha byi hlamuseriweke hakona eka Vumbiwa ra hina.
4.3. Ku kombisiwa ka mujeko wa xihlawuhlawu wa khale swi fanele ku aleriwa eka mpaluxo wa swa vutshila bya xiviri, swa dyondzo kumbe swa vutekamahungu leswi nga eka ntsakelo wa vaaki.
B. Swiboho swa Khabinete
1. Xiviko xa Tinhlayonhlayo ta Vugevenga ta Rixaka ta 2018/19
1.1. Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka Xiviko xa Tinhlayonhlayo ta Vugevenga ta Rixaka xa 2018/19.
1.2. Tinhlayonhlayo ta vugevenga ta lembe na lembe ti kotisa mfumo ku veka tihlo swikongomiso swa nkoka, ngopfungopfu hunguto wa vugevenga byo tivikana lebyi mangariweke, hilaha swi hlamuseiweke hakona eka Rimba ra swa Maqhinga ra Nkarhi wa le Xikarhi. Ti nga ha tlhela ti tirha ku tiyisa mapfhumba yo sivela vugevenga na ku letela maqhinga yo hambanahambana ya tindzawulo ta mfumo.
1.3. Holobye wa Maphorisa, Jenerali Bheki Cele u ta veka nkarhi wa nhlengeletano ya vatekamahungu ku humesa swikumiwa swa tinhlayonhlayo ta vugevenga.
2. Phurosese ya Avelo wa Timfanelo to Njovela (FRAP) ya 2020
2.1. Khabinete yi nyike mpfumelelo eka Ndzawulo ya Mbangu, Swihlahla na Vunjoveri (DEFF) ku pfuxeta marimba ya nkarhi ya mayelana na phurosese ya avelo eka tilayisense eka vunjoveri bya 12. Hindlela leyi faneleke, Holobye wa Mbangu, Swihlahla na Vunjoveri Barbara Creecy ku nga ri khale u ta gazeta ku nga ri khale marimba ya nkarhi lamantshwa eka Phurosese ya Avelo wa Timfanelo to Njovela (FRAP) 2020.
2.2. Khabinete ya tshemba leswaku i swa nkoka leswaku phurosese yi khorwisa, yi va ya nkavuciva, na ku yisa emahlweni ncinco wa indasitiri hinkwayo ka yoa. Marimba ya nkarhi ya lamantshwa ya ta kotisa DEFF ku fikelela swilaveko swo lawula hinkwaswo swa phurosese ya FRAP, ku katsa na ku thoriwa ka tihuvo to tsundzuxa na ta swa sayense, ku sungula ndzavisiso wa switoko swa tinhlampfi na ku simeka milavisiso ya vanhu na ikhonomi eka vunjhoveri byin'wana na byin'wana.
C. Milawumbisi
1. Nawumbisindzhundzuluxo wa Timhaka ta swa Vuavanyisi wa 2019
1.1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi lowu ePalamende.
1.2. Nawumbisi wu lava ku cinca Milawu yimbirhi ku endlela ku lulamisa mavangwa lawa ya kumiweke hi Khoto ya Vumbiwa:
- Nawu wa ku Herisa vukati, 1979 (Nawu wa 70 wa 1979) – ndzhundzuluxo hi Nawumbisi lowu wu lawula ku yisa emahlweni maavelo ya nhundzu na mahlayiselo ya mavandla lama nga eka mafambiselo ya ku herisa vukati hi ku ya hi vuavanyisa bya Khoto ya Vumbiwa; na
- Nawu wa Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka, 1998 (Nawu wa 32 wa 1998) – ndzhundzuluxo hi Nawumbisi lowu wu tirhana na swiphemu swa mayelana na nkarhi wa hofisi wa Mulawuri wa Rixaka wa Vuchuchisi bya Vaaki na Xandla xa Mulawuri wa Rixaka xa Vuchuchisi bya Vaaki hi ku ya hi vuavanyisa bya Khoto ya Vumbiwa.
D. Swihungwana
1. Michavelelo
Khabinete yi rhumele michavelelo eka:
1.1. vandyangu na vanghana va Khale ka Umkhonto We Sizwe na xirho xa Ligi ya Vavasati ya African National Congress, murhangeri wa mabindzu wa wansati, Dkd Thandi Cynthia Ndlovu, loyi a hundzeke emisaveni hi 24 Mhawuri 2019. Phuresidente wo Khomela David Mabuza wa nkarhi wolowo u tivisile Nkhetekanyo wa wa Nkosi wa Ximfumo wa Xifundzakulu wo Hlawuleka wa 2 eka mufi khale ka mulwelantshunxeko. Dkd Ndlovu u kumile masagwati yo hambanahambana eka ntirhovutomi wo yena wo hlawuleka, tanihileswi a yeke mahlweni a va xikombiso eka van'wana, haswimbirhi eka ku landzelela swa dyondzo na hi ku va n’wamabindzu wa wansati. U hanyile vutomi bya nkaxihoxo tanihi mugingiriki wa swa tipolitiki tlhelo nghwazi eka ku nyika matimba eka vavasati. Hi Nyenyanyana, u tlhele a vona ku sayiniwa ka Nawu wa Ndzhundzuluxo wa Mphikizano, 2018 (Nawu wa 18 wa 2018) ku va nawu hi Phuresidente Cyril Ramaphosa.
1.2. vandyangu na vanghana va khale ka mutekamahungu, mutsari na mulavisisi, Ttn Harry Mashabela. Hi Mawuwana 1976, a khomiwile, swin'we na vatekamahungu va ntokoto vo tala etikweni, ehansi ka Nawu wa Vutherorisi lowu a wu nga ri kahle. U tirhile eka vukandziyisi byo tala, ku katsa na Rand Daily Mail, The Star, Drum na Financial Mail. U tlhele a va mutsari wa tibuku to talanyana ku katsa na Townships of the PWV, a People on the Boil (1988) na Mekhukhu: Urban African Cities of the Future (1990).
1.3. vandyangu na vanghana va mutekamahungu na Mufambisi wa mahungu ya eNCA, Ttn Ben Said na muxoperi wa mitlangu tlhelo mutekamahungu wa SABC, Ttn David Kekana. Indasitiri ya vuhangalasamahungu ya Afrika-Dzonga yi lahlekeriwile hi tinhenha leti ti tirhiseke vutshila bya vutekamahungu ku tivisa vaaki na ku endla Afrika-Dzonga yi va ndhawu yo antswa.
1.4. Holobye wa Timhaka ta Xikaya, Dkd Aaron Motsoaledi na ndyangu wa yena hinkwawo, endzhaku ka rifu ra mana wa yena, Manana Sina Sekeku Motsoaledi.
2. Vuhoyozeri na ku navelela swa kahle
Khabinete yi hoyozerile:
2.1. vatlangi va 31 lava nga eka xipanu xa Springbok lava va nga eJapani lava yimelaka tiko eka Khapi ya Misava ya Rhagabi (RWC). Ha tshemba leswaku va ta yimela rixaka ra ka hina hi nxiximo na vutinyungubyisi, naswona hi va navelela swa kahle eku laveni ka vona ku vuyisa khapi ya RWC ekaya.
2.2. Ndlovu Youth Choir, lava ku yimbelela ka vona ku khumbeke timbilu emisaveni hinkwayo na ku va va tikumela ndhawu eka mahetelelo ya mphikizano wa America's Got Talent.
E. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ya hi ku tiyisisiwa ka mithwaso na ku basisiwa loku faneleke.
1. Mnn Mapatane Elizabeth Kgomo tanihi Xandla xa Mufambisi-Jenerali: Nseketelo wa Malawulelo ya Mphakelo wa Swimakiwakulu eka Ndzawulo ya Mfumontirhisano.
Swivutiso:
Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela
Selifoni: 083 501 0139
