1. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
1.1. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Operation Phakisa hi Phuresidente Jacob Zuma leyi landzelelaka vukorhokeri hi ku tirhisa tipulana leti enteke, ku ololoxa swiphiqo na matirhele yo amukeleka ku fambisa nkuriso. Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango yi ta va ndzawulo yo sungula ku rhangela ntirhisano na vumaki, mintirho, vaakatiko na swidyondzeki ku tirha swin’we ku chunxa vuswikoti bya ikhonomi ya malwandle ya hina.
Hi lembe ra 2010, ikhonomi ya lwandle , kumbe ikhonomi ya wasi, tani hilaha yi tivekaka hakona – yi hoxile R54 wa tibiliyoni eka Swimakwa Hinkwaswo swa Tiko (GDP) ya Afrika-Dzonga na ku va na vutihlamuleri bya kwalomu ka 316 000 ya mintirho. Vumbhoni byi komba leswaku malwandle ya Afrika-Dzonga ya ta hoxa ku fikela eka R177 wa tibiliyoni eka GDP hi lembe ra 2033. Lwandle ri ni vuswikoti byo endla 800 000 wa mintirho na miliyoni yin’we ya mintirho yo kongomisa. Ntalakuko lowu wu kombisa kwalomu ka tiphesente ta mune hi lembe eka minyikele ya GDP na ku tumbuluxa mintirho.
1.2. Khabinete yi khensa maAfrika-Dzonga hinkwawo na misava loko va nghenelerile eka lembe leri ra Siku ra Nelson Mandela ra Misava Hinkwayo. MaAfrika-Dzonga yo huma eka tindzawu hinkwato ta tiko, va hlamurile xirhambo xa ku nyikela nkarhi ni matimba ya vona ku endla ku hambana.
Pfhumba ro basisa ri sasekisile lomu hi tshamaka kona na ku hlayisa mbangu wa hina. Tani hi pfhumba ra xiphemu lexi, Ndzawulo ya Mfumo-ntirhisano ni Timhaka ta Xintu (Cogta) yi rhumerile 150 wa vaofisiri va Thekinikala va ka Masipala eka timasipala hinkwato ku ri xiyenge xa pfhumba ro basisa ni ku seketela timasipala lembe hinkwaro.
Mapfhumba yo fana na “War on Leaks”, ya ta yisiwa emahlweni ni ku tiyisisiwa lomu vantshwa va nga thoriwa kona na swirho swin’wana swa vaakatiko va ta khutaziwa ku lulamisa tiphayiphi leti pfutaka. Khabinete yi rhamba vaakatiko ku basisa milambu na swinkobyana leswaku swi tshama swi basile tani hi leswi swi endlaka leswaku tindzawu leti ti hanyeka, ti va na vuhlayiseki byo xonga.
1.3. Khabinete yi amukela ntwanano wa ku simekiwa ka Bangi Leyintshwa ya Nhluvukiso (NDB) eka Samiti ya Vutsevu ya BRICS eBrazili na ku tumbuluxa hofisi ya xifundza ya bangi eJoni. NDB yi ta tiyisisa ntirhisano eka swirho swa matiko ya BRICS na ku tlhela yi seketela matshalatshala ya mavandla ya swa timali eka matiko ya le handle na ya le ndzeni ka tiko hikokwalaho ku ta va na ku tiboha ka nhlanganelo wa swirho swa matiko ya BRICS ku fikelela xikongomelo xa nkuriso wo tiya wa nkarhi wo leha na ndzinganelo.
Hofisi ya xifundza yi ta va na ntirho lowukulu eka ku hakelela switirhisiwa na tiphurojeke ta nkarhi wo leha ta nhluvuko eAfrika-Dzonga. Endzeni ka matirhele ya NDB ku na xitirhisiwa xo lulamisela phurojeke lexi nga ta endla leswaku ku fikeleriwa tiphurojeke ta switirhisiwa leswi nga ni vuswikoti eka tikonkulu. Leswi a swi kotangi ku tirhisiwa hikokwalaho ka ku pfumaleka ka timali ku lulamisela phurojeke, goza lerikulu ku humelerisa miehleketo ya phurojeke ku va yi hakeleriwa no tirhisiwa.
1.4. Khabinete yi kombisile ku khumbeka hi madzolonga lama yaka emahlweni e-Israele na matiko ya Palestina. Khabinete yi tshikelela xirhambo xa Phuresidente Zuma eka mfumo wa Israele ku yima nyimpi ya le hansi ni ya le moyeni leyi yi yaka emahlweni yi vanga ku lahlekeriwa hi vutomi na nkayakayo wo vava wa vanhu. Nakambe yi lava ku yimisa ku copa tirhokete hi Hamas eka vaakatiko va Israele. Khabinete yi kanetana na matshalatshala ya xitumbelelani ya mfumo wa Israele ku hlasela Gaza ku tsan’wa Ntwanano wa Mfumo wa Palestina. Ku nge vi na xinchunxo xa nyimpi eka dzolonga ra Israele na Palestina. Xinchunxo xa kona xi le ka ku kanerisana ka ntiyiso loku katsaka mintlawa hinkwayo. Afrika-Dzonga ri tihlanganisa na Matsalanankulu wa Nhlangano wa Misava, Tatana Ban Ki-moon, u kombela ku yimisa nyimpi hi matlhelo hinkwawo ni ku pfumelela mfuno wa ximunhu ku ya eka vanhu va Gaza lava xanisekaka. Xiyimo xa ximunhu i mhaka leyi khumbaka Khabinete swinene. Mfumo wu kombela varhangeri va Egipta ku pfula timbati ta vona eka vanhu lava vavisekeke ni ku khumbeka eGaza.
1.5. Hi ku yimela vanhu va Riphabuliki ra Afrika-Dzonga, Khabinete yi hundzisela ku chavelela ka yona eka mindyangu ni vanghana vo xanisiwa va xihahampfhuka xa Malexiya lexi fayekeke eYukireyini hi siku ra 17 Mawuwani 2014.
1.6. Khabinete yi hundzisela ku chavelela ka yona eka ndyangu na vanghana va Mutsari wa Risiva ra Ndzhangelo Nadime Gordimer loyi a ha ku hundzaka emisaveni ku nga ri khale. Afrika Dzonga ri ta tshama ri ri karhi ri tsundzuka Manana Gordimer tani hi nhenha ya migingiriko eka swa tipolitiki loyi a a tirhisa pene ya yena na rito ra yena ra vurhena ku vulavula mayelana na ku pfumaleka ku vululami ka mfumo wa xihlawuhlawu. Manana Gordimer a a ri xirho lexi tumbuluxeke Khongirese ya Vatsari va Afrika-Dzonga (COSAW) naswona tani hi xirho xa African National Congress, hi 1989, u ve fakazi yo yimelela 11 wa varhangeri va United Democratic Front (UDF) na vagingiriki va swa tipolitiki va Vaal Civil Association. Matsalwa ya yena, lama tirheke ntirho lowukulu eka ku lwela nchunxeko eka mfumo wa xihlawuhlawu, ya paluxile mbuyelo lowu nawu wa xihlawula-mbala wu veke na wona eka vutomi bya vanhu ntsena va .maAfrika-Dzonga.
1.7. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka mutswari wa n’wana wa mune wa malembe hi vukhale Taegrin Morris loyi a nga dlayiwa eka nghozi ya ntlhakiso eReiger Park eDzongeni ra Joni. Khabinete yi ya emahlweni yi sola tihanyi to tano, ngopfu-ngopfu eka swihlangi. Khabinete yi ya emahlweni yi khensa maphorisa na vaakatiko lava pfuneteke eka ku vuya a hlayisekile ka Mongezi Phike loyi a a ha ku tlhakisiwa endzhaku ka ntlhakiso wa tata wakwe.
1.8. Khabinete yi tsundzuxa maAfrika-Dzonga mayelana na “Chancery Orders” yi rhamba vaakatiko, mintlawa leyi nga riki ya mfumo, vanhu ntsena, mintlawa ya vupfumeri ku hlawula vanhu lava faneleke ku xiximiwa ka National Orders.
“National Orders” i xiyimo xa le henhla lexi tlhandlekiwaka eka vaakatiko lava faneleke. Phuresidente tani hi Patironi leyikulu ya “National Orders” hi yena a havaxerisaka mfungho lowu.
Vaakatiko va komberiwa ku yisa mavito ya vanhu lava tihlawulekiseke etikweni hi ku tirhisa fomo leyi kumekaka eka www.thepresidency.gov.za Fomo leyi fanele ku va na mbhumambumelo eka tindzawu leti:
- pharagirafu ya manghenelo na nkomiso wa leswi endliweke hi muhlawuriwa;
- nxaxameto wa timhakankulu leti fikeleriweke hi muhlawuriwa eka ntirho wakwe na/kumbe eka arena ya misava;
- nhlamuselo ya vukorhokeri byo hlawuleka byo tlangandla erivaleni bya vutiyimiseri.
Ku hlawula ku ta pfala hi siku ra 31 Mawuwani 2014.
2. Swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1. Khabinete yi vikeriwile ta ku tirhisiwa ka xiyenga xa 100 (1) (b) xo lamulela xifundzankulu xa Limpopo na ku pfumelela ku nghenelela ka nkarhinyana ku suka eka xiyenga xa 100 (1) (b) ku ya eka xiyenge xa 100 (1) (a) ku ni swilaveko swa le rivaleni leswi nyikiwaka Komitinkulu ya Xifundzankulu ku swi fikelela tani hi swirhangana swa ku huma ko hetiseka.
Hi ku landzelela Vumbiwa Khansele ya Rixaka ra Swifundzankulu yi fanele ku tivisiwa ni ku nyika miehleketo ya yona. Nhlengelketano yinw’ana ya xiviko lexi andlalaka leswi fikeleriweke na magoza yo ya emahlweni yi ta khomiwa vhiki leri landzelaka.
2.2. Khabinete yi pfumelerile Nkarhi wa le Xikarhi wa Rimba ra Maqhingha (MTSF) wa 2014 – 2019 leri nga ta tirha tani hi ntlhanu wa malembe yo sungula ku kongoma eka xivono xa 2030 xa Pulana ya Rixaka ya Nhluvuko (NDP). MTSF yi na vuxokoxoko bya ntlhanu wa malembe byo tirhisa tipulana ta NDP, ku ri na swikongomiwa, swikoweto, mintirho, vutihlamuleri na minkarhi yo tirha migingiriko leyikulu – ku pfumelela vulandzelerisi bya vumbhoni byo khomeka bya ku tirha ka NDP.
MTSF yi aka ehenhla ka ntokoto wa mfumo na ku dyondza ka vufambisi bya 2009 – 2014, loko ku pulana ka mimbuyelo, ku landzelerisa na ku kambisisa loko ku tivisiwile ro sungula. Enkarhini wolowo mintwanano ya vukorhokeri a yi hluvukisiwile, landzelerisiwile ni ku kamberiwa eka swirhangana swa 12 swa mimbuyelo ya mfumo leyi a yi katsa nkoka wa dyondzo ya masungulo, vutomi byo leha bya maAfrika Dzonga, vuhlayiseki na nsirhelelo ku katsa ku kula na mintriho leyinene na nhluvukiso wa matikoxikaya na antswiso wa misava. Enkarhini wa vufambisi bya 2014 – 2019 nhlayo ya mimbuyelo yi engeteriwile yi fika eka 14, ku engeteriwile mimbuyelo yimbirhi yintshwa ku hlayiseka ka vanhu na ku hanyisana kun’we ka vanhu na ku aka rixaka. Hinkwayo mimbuyelo leyi ya 14 yi katsakanya tindzima hinkwato ta NDP. Ofisi ya Holobye wo Pulana, ku Kambisisa Matirhele no Hlela u ta va na bulu na vahaxi va mahungu mayelana na MTSF ku nga ri khale.
2.3. Khabinete yi pfumelerile leswaku Afrika-Dzonga ri amukela vuyeni Nkanerisano wa Vutirhisano lebyinene Bya Misava hi nhweti ya Nhlangula 2014 ehenhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku Tlakusa Sayense, Thekinoloji na Masungulo Mantshwa (STI) leswaku ku va na ku Hundzuluka ka Ikhonomi ya Vanhu hi Matirhelo ya Vutirhisano Lebyinene.”
Nkanerisano wu nyika ndzawu eka Varhangeri va Matiko, varhangeri va mabindzu, van’watisayense, swidyondzeki na varhangeri va machudeni ku cincisana miehleketo na mintokoto leyi fambelanaka na STI na vutumbuluxi byintshwa. Nakambe nkanerisano wu lava ku tlakusa ku hundzuluka ka ikhonomi ya nhluvuko wa vanhu na ku kula ka Afrika.
Ku amukela vuyeni ku ta fikelela makungu na swikongomelo swa NDP hi ku antswisa sayense na thekinoloji ku hundzuluxa ikhonomi ya vanhu eAfrika-Dzonga ni ku antswisa masungulo lamantshwa exifundzeni, tikonkulu ni misava hinkwayo.
3. Migingiriko leya ha taka
3.1. Phuresidente Zuma u ta simeka Nhweti ya Vamanana eUnion Buildings hi siku ra 31 Mawuwani 2014 ehenhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Malembe ya 60 ya Chata ya Vamanana tani hi xiphemu xa 20 wa malembe ya Nchunxeko ku yisa emahlweni Ajenda ya Vamanana.” Ku simekiwa loku ku ta joyiniwa hi Palamende ya Afrika hinkwayo leyi nga ta tsundzuka Nhlangano wa Vamanana va Pan African hinkwavo na ntriho lowu va wu tirheke ku chunxa Vamanana va Afrika Dzonga.
Ku lulamusiwile migingiriko yo tala ya nhweti ya Mhawuri ku tlangela ku vuyeriwa loku endliweke hi Afrika-Dzonga ku cinca vutomi bya Vamanana va Afrika-Dzonga. Mugingiriko lowukulu wu ta va hi siku ra 09 Mhawuri eThekwini. Ndzawulo ya Vutshila na Mfuwo, tani hi ndzawulo ya vurhangeri eka Nhweti ya Vamanana, na yona yi ta simeka 20 wa Migingiriko Leyikulu ya Vamanana hi nhweti ya Mhawuri. Migingiriko xidzi yi fungha vuswikoti byo hlawuleka bya Vamanana va ndzawu na ku vuyeriwa loku endliweke hi Vamanana hinkwavo va Afrika-Dzonga. Vuxokoxoko bya migingiriko leyi byi ta tivisiwa hi ku famba ka nkarhi.
3.2. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela vurhumiwa lebyi nga ta va na xiave eka Samiti ya Varhangeri va United States Africa ehanhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku Vekisela eka Rixaka Lera Ha Taka” ku suka hi siku ra 5 ku fika 6 Mhawuri 2014, Samiti yi ehleketela ku hlanganisa Valawuri va mabindzu ya Amerika na ya Afrika ku kanela vuvekisi na ku sungula mabindzu eAfrika.
Nakambe ku ta va na tinhlengeletano ta tiofisiri letikulu ta Vufambisi bya Amerika na Afrika(CEO) na nhlengeletano ya Vaholobye ku languta ku kula ka Afrika (AGOA). Tinhlengeletano leti ti kongoma ku tiyisisa vuxaka exikarhi ka Amerika na Afrika ngopfu-ngopfu eka mabindzu na vuvekisi.
Mimbuyelo leyi languteriweke hi leyi: ku khutaza ku hlangana ka swifundza eka tikonkulu; ku seketela tiphurogireme to hambana ta nhluvukiso wa ikhonomi wa Nhangano wa Afrika; ku rhula na vuhlayiseki ku katsa na ku engetela AGOA; ku cinca ka maxele na timhaka to hlayisa mbangu; na ku pfuna Afrika ku fikelela xikongomelo xa xivono xa 2063.
3.3. Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji yi ta simeka Vhiki ra Rixaka ra Sayense (NSW) hi siku ra 2 Mhawuri ehenhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Sayense ya Namuntlha, Misava ya Mundzuku”. NSW 2014 yi ta ya emahlweni ku fika 9 Mhawuri 2014 eka tiko hinkwaro. Eka vhiki leri ku ta va na migingiriko yo tala etikweni hinkwaro. Leyi yi ta katsa minkombiso, minkombiso ya sayense, ndzetelo-vutivi na tidyondzo. Vuxokoxoko bya migingiriko leyi byi ta tivisiwa hi ku famba ka nkarhi. Khabinete yi rhamba vatswari, mathicara, vadyondzi na maAfrika Dzonga hi ku angarhela ku va xiphemu eka NSW ya 2014.
4 Mintholo
4.1 Khabinete yi lemukile ku engeteriwa ka nkarhi ehofisini eka swirho leswi landzelaka swa Bodo ya Rixaka ya Lotari loko mhaka yo thola mulayisense wa vunharhu yi ri karhi yi hetisisiwa
a) Phurofesa Ntshengedzeni Afred Nevhutanda (Mutshamaxitulu),
b) Manana Mathukana Mokoka,
c) Phurofesa Govin Reddy,
d) Manana Zondza Paulina Ntuli (muyimeri wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki) na
e) Manana Ndilaka Eumera Portia Loyilane.
4.2 Khabinete yi pfumelerile ku thoriwa ka Valawuri lava nga ri ki ka Vufambisi lava landzelaka eka Bodo ya Matimba ya Vuhlayiseki bya swa le Matini ya Afrika- Dzonga (SAMSA)
a) Vhayisi Admirala Johannes Madimu (Mutshamaxitulu),
b) Dokodela Michael Harry Hendriks,
c) Gqweta Motsehoa Brenda Madumise (Musivi wa Mutshamaxitulu),
d) Tatana Frederick Andrew Jacobs,
e) Manana Nomsa Margaret Cele , na
f) Tatana Brett Naidoo.
4.3 Khabinete yi pfumelerile ku thoriwa ka Valawuri lava nga ri ki ka Vufambisi lava landzelaka eka Bodo ya Ejensi ya Switimela swa Vanhu ya Afrika- Dzonga (PRASA)
a) Manana Zodwa Penelope Manase,
b) Dokodela Popo Molefe (Mutshamaxitulu),
c) Manana Carol (Roskruge) Cele,
d) Tatana William Solomon Steenkamp,
e) Manana Nonduduzo Samukeliswe Kheswa,
f) Manana Mashila Jemina Matlala,
g) Tatana Sfiso Buthelezi (u thoriwa nakambe),
h) Tatana Xolile George (u thoriwa nakambe a huma eka SALGA),
i) Tatana Landon McMillan (Muyimeri wa swa Timali)
j) Tatana Clement Manyungwana (Muyimeri wa Ndzawulo ya Vutleketli).
4.4 Khabinete yi seketerile ku thoriwa ka swirho leswintshwa swa Khansele yo Aka Mbangu
Muyimeri wa Ndzawulo ya Mintirho
a) Tatana Sam Themba (Clive) Mtshisa
Vayimeri va Tindzawulo ta Switirhisiwa
b) Tatana Zukile C Mvalo,
c) Manana Martina Mapula Tshangela,
d) Manana Itumeleng Sizwe Kgomo,
Vayimeri va Tikhansele to aka Mbangu ta Vutshila
e) Manana Christina Aida Breed,
f) Manana Ancunel Anna-Lucia Steyn,
g) Phurofesa Kathleen Anne Mitchell,
h) Tatana Thembinkosi Matunda,
i) Manana Ezodidi Gugu Makongwana,
j) Tatana Jerry Leigh Margolius,
k) Manana Anna-Marie Sassenberg,
l) Dokodela Zwanani Titus Mathe,
m) Tatana Nicolaas Daniel Lombard,
n) Tatana Sithiwe Thubane,
o) Tatana Douglas Michell,
p) Tatana Isaac Mzumara Nkosi (Mutshamaxitulu),
Vayimeri va vaakatiko
q) Manana Niniza Fortune Sithole (Musivi wa Mutshamaxitulu),
r) Gqweta (Dokodela) Nalini Maharaj,
s) Gqweta Derick Jeffrey Block, na
t) Tatana Reginald Gaolatlhe Sefotlho
4.5 Khabinete yi seketerile ku thoriwa ka swirho leswi landzelaka eka Bodo ya Nhluvukiso wa Vumaki
a) Manana Lindelwa Teresa Myataza (Mutshamaxitulu),
b) Tatana Christopher Siphiwe Jiyana (Musivi wa Mutshamaxitulu)
c) Manana Nazreen Sekao Pandor,
d) Tatana Gonasagran Maduray,
e) Manana Nomsa Jacobs - Skweyiya,
f) Tatana Sipho Abednego Mosai,
g) Tatana Lefadi Lucas Makibinyane,
h) Manana Natalie Carol Skeepers,
i) Tatana Selaelo Michael Makhura,
j) Manana Vuyiswa Victoria Sidzumo,
k) Manana Mandisa Fatyela-Lindie,
l) Tatana Hareesh Lakha Patel, na
m) Tatana Nico Maas.
4.6 Khabinete yi amukerile ku thoriwa ka Valawuri lava nga ri ki ka Vufambisi lava landzelaka eka Bodo ya Bangi ya Nhluvukiso ya Afrika wa Dzonga (DBSA)
a) Manana Busisiwe Abigail Mabuza (u thoriwa nakambe)
b) Dokodela Lungile Ntombifuthi Nokuthula Bhengu-Baloyi (u thoriwa nakambe
c) Manana Mary Vilakazi (u thoriwa nakambe),
d) Manana Dawn Marole (u thoriwa nakambe),
e) Manana Gugu Mtetwa,
f) Tatana Mabotha Arthur Moloto,
g) Manana Anuradha Sing,
h) Phurofesa Mark Swilling.
Xi humesiwile hi: Ndzawulo ya Vuhlanganisi
Swivutiso: Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
