1. Xiyimo xa Khabinete mayelana na timhaka ta nkoka eka xiyimo xa sweswi
1.1. Khabinete yi kombela vaaki ku va na vukheta ehenhla ka ku tinghenisa eka madzolonga ya swa vugevenga hi ku ma kongomisa eka vahlapfa. Khabinete ya swi tiva naswona a yi amukeli madzolonga lama tanihi rivengo eka tinxaka ta matiko mambe hikuva ma kombisaka leswaku ma humelela hikokwalaho ka vugevenga. Khabinete yi bumabumela leswaku swiyenge leswi endlaka leswaku nawu wu tirha na leswaku ku va na ku rhula swi teka magoza hi xihatla naswona magoza ya vukarhi.
1.2. Khabinete yi tisa marito ya yona yo chavelela eka mindyangu na vanghana va vakwera lava nga lahlekeriwa hi vutomi bya vona hikokwalaho ka maendlelo lama nga riki kahle hi nkarhi wa ku yimbisiwa engomeni. Khabinete yi seketela marito yo chavelela yo huma eka Phuresidente Jacob Zuma eka vululami bya xihatla na ku kombela varhangeri va ndhavuko na swirho swa miganga ku va na vukheta ehenhla ka ku xanisa kumbe ku honisa.
Mfumo wu seketela swinene midhavuko na mifuwo ya rixaka ra hina yo hambana na ku kombisa leswaku leswi swi fanele ku fambisana na milawu ya timfanelo ta vumbiwa.
1.3. Khabinete yi amukela ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka Nhlengeletano ya Nhlangano wa Ntwanano wa Matiko ya Afrika (AU) leyi ya ha ku vaka kona, laha Afrika-Dzonga ri rhangiseke emahlweni timhaka to hlaya eka ajenda ya Nhlengeletano. Leswi swi katsa Kungu ra Xitirateji xa Khomixini ya AU eka malembe ya 2014-2017 na Mpimanyeto wa AU wa 2014; xiyimo xa ku rhula na vusirheleri eAfrika; tindlela tin’wana ta AU to kuma mali; Mhaka ya Nhluvukiso leyi nga ta humelela endzhaku ka 2015; nhlengeletano ya Varhangeri va Matiko ya NEPAD na Komiti yo Letela Mfumo, na Nhlengeletano ya Huvo ya African Peer Review Mechanism (APRM).
1.4. Khabinete yi bumabumela leswaku vurhangeri bya Southern African Development Community (SADC) ka ku kondletela maendlelo lama endleke leswaku Zimbabwe ri pasisa Vumbiwa lerintshwa. Vumbiwa ra Zimbabwe ri kombisa mhaka ya nkoka eka matirhiselo yo humelela ya Ntwanano wa ku Tisa ku Rhula Emisaveni.
1.5. Hi siku ku nga si va Nhweti ya Lavantshwa Khabinete yi kombela swiyenge hinkwaswo swa vaaki ku tlakusa milavisiso ya tiphurogireme eka ku lwisana na timhaka ta ku xanisa. Nhlokomhaka ya Nhweti ya Lavantshwa yi ri: “Ku tirha Kun’we eka Nhluvukiso wa Lavantshwa na Afrika-Dzonga ro hava Swidzidziharisi.”
Magoza ya vukarhi ya mfumo eka ku lulamisa ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha eEldorado Park, eGauteng, swi endlile leswaku vanhu va ndhawu leyi va kota ku lemuka hi ndhawu yo hava swidzidziharisi. Khabinete yi hlamusela na ku amukela ku humelela loku endliweke hi maphorisa, varhangeri va miganga na swiyenge swin’wana eEldorado Park ehansi ka vurhangeri bya Mfumo wa Xifundzankulu xa Gauteng. Hi ku va na ntirhisano va endlile ntirho wa nkoka swinene eka ku lwisana na ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha.
Khabinete ya swi tiva leswaku xiyimo xa le Eldorado Park i xikombiso xa timhaka leti hlanganaka na vaaki vo tala etikweni hinkwaro lexi fikisaka eka mhaka ya ku lwisana na “ku hava swidzidziharisi” eAfrika-Dzonga eka tindhawu to karhi.
Hi nkarhi wa Nhweti ya Lavantshwa, a hi tiyimiseleni ku lwa nyimpi yo herisa ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha eka tindhawu hinkwato ta tiko.
1.6. Khabinete yi amukela ku engeteleriwa ka ku nghenisiwa ka ririmi ra Xintima eka Giredi ya R na Giredi ya 1 laha tindzimi leti ti nga dyondzisiwiki eka nkarhi wa sweswi.
Nakambe Khabinete yi bumabumela xitiviso xa Yunivhesiti ya Kwazulu-Natal xa ku endla leswaku Xizulu xi boha eka swichudeni leswi nga si kumangiki digiri, leswi nga vupfangiki eka Xizulu, ku rhijisitara khoso eka ku hluvukisa swikili swa mbulavurisano.
Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga hinkwavo ku dyondza ririmi ra xintu tanihi ndlela yo tlakusa tindziminyingi na ku kurisa ku aka rixaka.
1.7. Khabinete yi tivisa leswaku ku sukela hi siku ra 1 ku fika siku ra 3 Khotavuxika 2013 Phuresidente Jacob Zuma u ta va na rendzo ra ximfumo ro ya eJapan na ku nghenelela nhlengeletano ya vu ntlhanu ya Khonferense ya Misava eTokyo eka Nhluvukiso wa (TICAD V). Nhlokomhaka ya TICAD V eYokohama, Japan, i: “Ku Tirhisana Kun’we na Afrika leyi Cincaka.”
1.8. Khabinete a yi tsemekile nhlana hi ku hundza emisaveni ka muteki wa mahungu wa ndhuma Vuyo Mbuli kutani yi tisa marito ya ku chavelela eka ndyangu wa ka Mbuli, vanghana na vatirhikuloni eka xiyenge xa swa mahungu. Tatana Mbuli u hoxile xandla hi ndlela ya xiyimo xa le henhla ku cinca eka mikanerisano ya tiko eka timhaka ta nkoka naswona ku hiseka eka ntirho wa yena swi khumbile timbilu ta maAfrika-Dzonga.
1.9. Khabinete yi kombile ku chavelela ka yona lokukulu swinene eka vaakitiko va Bangladesh na mindyangu na vanghana eka ku tlula 1 000 wa vatirhi va khampani ya swiambalo lava hundzeke emisaveni loko ku mbindzimuka muako. Miehleketo na swikhongelo swa hina swi na vanhu va. Bangladesh.
1.10. Khabinete yi khumbhekile swinene hi mafu ya vanhu na ku vaviseka hikokwalaho ka ndhambi leyikulu edzongeni wa China.
1.11. Nakambe Khabinete yi kombisa ku khumbheka lokukulu swinene hi rifu ra vadyondzi va ntlhanu vo huma eMugangeni wa Lwandile eNgqeleni, eKapa-Vuxa, lava hundzeke emisaveni eka nghozi ya bazi. Nakambe 30 wa vadyondzi va vavisekile hi nkarhi wa khombo leri ro vavisa. Mfumo wu tisa marito ya wona yo chavelela eka mindyangu, vanghana, vadyondzikulobye na vadyondzisi va vona lava nga vaviseka. I nkarhi wo vava loko Afrika-Dzonga ri lahlekeriwa hi varhangeri va mundzuku.
2. Mikanerisano na swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pasisile leswaku Mpfapfarhuto wo Sungula eka Vuhlayiseki wu kandziyisiwa eka Gazete ya Mfumo leswaku vaakitiko va nyika mavonelo.
Ku sukela loko ku tumbuluxiwile Vutirheli bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) hi 1994, ku vile na ku cinca swinene eka xiyimo xa le ndzeni na xa le handle lexi khumbeke matwisiselo ya Matirhelo ya timhaka na ku hlamula eka timhaka ta swa vugevenga na vuhlayiseki.
Endzhaku ka 1994, mfumo wu hlanganile na mhaka ya ku lulamisa swikongomelo swimbirhi swo fana swa ku tumbuluxa mfumo wa swa nhluvukiso loko hi tlhelo ku hundzuluxiwa matirhelo ya maphorisa xi va eka xiyenge eka mafumelo.
Mpfapfarhuto lowu wo Sungula eka mitlhontlho leyi kumekeke hi ku landza mahlelelo lama yelanaka eka Xitirateji xa Nsivelo wa Vugevenga (NCPS) na Mpfapfarhuto wa Pholisi ya Vuhlayiseki na Vusirheleri. Leswi katsiweke eka tipholisi leti a ku ri mhaka ya ku lulamisa vuhlayiseki na vusirheleri hi moya wa kahle hi ku tirhisa nhluvukiso na matirhelo ya ku hlanganisiwa ka tiphurogireme ta swiyenge swo hambana. Kun’we va anakanya ku veka rimba ro angarhela ku tirhana na timhaka to hlaya ta vuhlayiseki na vusirheleri ku fika hi 2014.
Mpfapfarhuto wo Sungula wu vulavula hi “Ku lwisana na Vugevenga eka Afrika-Dzonga wa Xidemokirasi, Vuphorisa eAfrika-Dzonga, Matirhelo ya Maphorisa ya Xiphurofexinali na Malulamiselo ya Swiyenge”. Leswi swi kongomisiwa eka xiyimo xa le makumu xa SAPS ku lwisana na vugevenga lebyi nga ku humeleleni emisaveni hinkwayo loko hi nkarhi wun’we ku fikeleriwa swilaveko swa Mfumo lowu wa ha hluvukaka.
2.2. Khabinete yi pasisile Kungu ra Tiko ra Magoza ya Vana ra 2012-2017 tanihi kungu ro angarhela eka ku nyika switsundzuxo na ndlela eka tindzawulo ta mfumo, swiyenge swa vaaki na vatirhisani van’wana eka xiyenge xa vana mayelana na ku lemuka timfanelo ta vana.
Kungu ri katsa Vumbiwa, mitwanano ya matiko ya misava na ya xifundza, ku hlanganisa nawu wa vana eAfrika-Dzonga, Millennium Development Goals na Xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka xa 2030.
Kungu ri na tinhlokomhakankulu ta ntlhanu: Vuhlayiseki bya n’wana (xik. ku hungutiwa ka mafu ya vana); nhluvukiso wa vana (xik. mitirho ya nhluvukiso wa vana lavatsongo); ku sirheleriwa ka vana (ku sirhelela eka madzolonga ya le mindyangwini na ku xanisiwa eka swa masangu); xiyimo xa mahanyelo ya vana (xik. swiyimo swa ndhawu leyi vana va tshamaka kona) na ku nghenelela ka vana (xik. vana va va na vutihlamuleri loko hi tlhelo va karhi va tiphina hi timfanelo ta vona).
Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ra Magoza ya Vana ra 2012-2017 ri ta tlhuvutsiwa eka nhlengeletano yo hambana ya vateki va mahungu.
2.3. Khabinete yi pasisile leswaku Tsalwa ra Mpfuxeto wa Mfuwo wa Xiafrika ku yisiwa ePalamende ku ya pasisiwa eka ku lulamisa hi ku landza Xiyenge xa 231 (92) xa Vumbiwa ra Riphabuliki ra Afrika-Dzonga.
Ku lulamisiwa ka Tsalwa hi mfumo i ku hlamula eka Xihlambanyiso eka mpfuxeto wa swa Mfuwo na Avelano wa Mahanyelo eka Nhlengeletano ya Mani na Mani ya vu 16 eka Nhlangano wa Ntwanano wa Matiko ya Afrika (AU) ya Varhangeri va Mfumo na Mfumo leyi khomiweke Equatorial Guinea, hi Sunguti 2011, na Ku simekiwa ka mapfhumba ya AU eka Tsalwa ra Mpfuxeto wa XiAfrika leyi veke kona hi ku hela ka lembe ra 2011 eAfrika-Dzonga.
Ku lulamisiwa ka Tsalwa swi tlakusa ku sirhelela ka mahanyelo ya ndhavuko wa maAfrika na ndzhaka ya ndhavuko na ku antswisa xiyimo xa Pan-Africanism.
Tsalwa ri antswisa ku hlangana ka mfuwo, ndhavuko, mahanyelo, ririmi, ndzhaka na ku tumbuluxa tikhampani ta swa ndhavuko na vutshila tanihi mhaka ya nkoka eka nhluvukiso lowu nga hetaka nkarhi wo leha. Leswi swi na matimba yo hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi na mbumbano wa vanhu. Tsalwa ri fambelana na Ndlela Leyintshwa ya ku Kula, Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, Mpfapfarhuto wa Pholisi ya Vutshila, Mfuwo na Ndzhaka na Xitirateji xa Ikhonomi ya Xiyimo xa le Henhla xa Mzansi. Holobye wa Vutshila na Mfuwo u ta va na nhlengeletano na vateki va mahungu hi mhaka leyi.
2.4. Khabinete yi tivisiwile hi ku khomiwa ka Nhlengeletano yo sungula ya Sayense, Thekinoloji na ku Sungula ku sukela hi masiku ya 20 ku fika 21 Mawuwani 2013.
Mbulavurisano lowu kunguhatiweke hi nkarhi wa Nhlengeletano ku ta nyikiwa nkarhi wo valanga tindlela to kurisa ku kondletela exikarhi ka mfumo na xiyenge xa phurayivhete.
Nhlengeletano yi ta pfuna lava nga ta nghenelela ku valanga tindlela hilaha sayense, thekinoloji na ku sungula (STI) swi nga tlangaka xiphemu xa nkoka hakona eka vutomi bya wena mayelana na vutomi bya ikhonomi na ku humelerisa Xivono xa 2030.
3. Nawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile ku antswisiwa ka Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Mafambiselo ya Mfumo (PAM) leyi sweswi yi nga ta kandziyisiwa leswaku vaakitiko va nyika mavonelo.
Mpfampfarhuto wa Nawumbisi wu lava ku tumbuluxa vun’we bya rimba ra nawui ra xiyenge xa vatirhi na mihlangano yin’wana na timhaka ta mafambiselo eka mfumo wa tiko, xifundzankulu na masipala. Leswi swi kongomisiwa eka ku tlakusa vukorhokeri hi ku tirhisa mafambiselo man’we ya mafambiselo ya mfumo, ku antswisa matirhelo ya vatirhi na ku tumbuluxa ndhawu yin’we eka vukorhokeri bya mfumo eka vaakitiko.
3.2. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Maantswiselo ya Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo leswaku vaaki va nyika mavonelo na ku nghenisa Nawu wa Maantswiselo ePalamende.
Xikongomelo xa Nawumbisi wa Maantswiselo i ku hlanganisa Nawu wa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo wa 1997 na Vumbiwa. Wu ta ya emahlweni wu lava ku nyika matimba eka Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo ku nyika switsundzuxo mayelana na milawu leyi fambisa mafambiselo ya mfumo.
Leswi swi fambelana na ntirho lowu ndlandlamuxiweke lowu lavaka ku endliwa hi Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka eka Khomixini.
3.3. Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wa Maantswiselo ya Mitirho ya ta Maxelo ya Afrika-Dzonga wu kandziyisiwa leswaku vaaki va nyika mavonelo.
Nawumbisi lowu wa Maantswiselo wu lava ku antswisa Nawu wa Mitirho ya ta Maxelo ya Afrika-Dzonga wa 2001 (Nawu wa Nomboro ya 08 wa 2001) lowu pfumelelaka ku tumbuluxa, swikongomelo, matimba na mitirho ya Xiyenge xa ta Maxelo ya Afrika-Dzonga.
Eka mhakankulu ku antswisiwa swi ta nyika Xiyenge xa ta Maxelo ntirho wa xinawu ku tirhisa ntirho wo pfala mafambiselo ya mahungu ya nkoka wa moya, na ku teka goza tanihi vini eka Mafambiselo ya Mahungu ya Nkoka ya Moya eAfrika-Dzonga.
Leswi swi hoxa xandla mayelana na ku sirhelela na ku antswisa nhundzu ya mbangu wa hina na switirhisiwa swa ntumbuluko.
3.4. Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wa Maantswiselo wa Mpfapfarhuto wa Nhluvukiso wa Petiroliyamu na Swicelwa wa 2012 wu yisiwa ePalamende.
Nawumbisi wa Mpfapfarhuto wa Maantswiselo wa Nhluvukiso wa Petiroliyamu na Swicelwa wa 2012 (Mpfapfarhuto wa Nawu) wu lava ku antswisa Nawu wa Maantswiselo wa Mpfapfarhuto wa Nhluvukiso wa Petiroliyamu na Swicelwa wa 2002 (Nawu wa Nomboro ya 28 wa 2002) hilaha wu antswisiweke hakona hi Nawu wa Maantswiselo wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa wa Petiroliyamu na Swicelwa wa 2008 (Nawu wa Nomboro ya 49 wa 2008).
Swikongomelonkulu swa mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Maantswiselo, xin’wana xa swona, i ku tlakusa ku nyikiwa ka ku vuyeriwa eka swa swicelwa ku endlela ku antswisa vumaki na ku hoxa xandla mayelana na swikongomelo swa tiko eka ku tumbuluxa mitirho na ku kurisa ikhonomi hilaha swi languteriwaka hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Tinhlengeletano to hambana na vateki va mahungu ti ta kongomisa eka nhluvukiso lowu.
4. Ku thoriwa ka vanhu
Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka lava landzelaka:
4.1. Tatana Sithembiso Freeman Nomvalo tanihi Mufambisinkulu eka Xiyenge xa Thekinoloji ya Mahungu ya Mfumo na tanihi xirho eka Huvo ya Vafambisi nkarhi wo ringana lembe.
4.2. Tatana Trevor Gordon tanihi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Vufambisi bya Tikhemikhali na Malakatsa eka Ndzawulo ya swa Mbangu.
4.3. Manana Yoliswa Makhasi tanihi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo eka Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo.
4.4. Manana Rose Mbono tanihi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Xiyenge xa Pholisi ya Macincelo ya swa Ikhonomi na Mahlanganiselo eka Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo.
4.5. Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka lava landzelaka eka Xiyenge xa Vusirheleli bya Vanhu eAfrika-Dzonga (SASSA):
a) Manana Emmarentia Dianne Dunkerley eka xiyimo xa Xirho xa Mufambisinkulu: Mafambiselo ya swa Timali,
b) Tatana Frank Earl eka xiyimo xa Mufambisinkulu: Xiyenge xa Hundzisa Timali ta Vavuyeriwa.
4.6. Khabinete yi tivisiwile hi ku engeteleriwa ka nkarhi wa ku tirha, hi tsevu wa tinhweti ka 20 wa swirho leswi nga kona swa Huvo ya maAfrika-Dzonga ya Tiphurofexinali ya swa Xisayense swa Ntumbuluko ku fika 30 Ndzhati 2013.
Swivutiso:
Phumla Williams (Mukhomela Muvulavuleri wa Khabinete)
Nomboro ya Vutihlanganisi: 083 501 0139
