1. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo zwazwino
1.1. Khabinethe i tsivhudza zwitshavha uri zwi dzhiele nṱha khonadzeo ya mvusuludzo kana u ya phanḓa ha khakhathi dza vhutshinyi dzo livhanaho na tshaka dza vhabvannḓa. Khabinethe ai khou dzhia izwo sa vengo ḽa vhabvannḓa ngauri vhuṱanzi vhure hone ha zwo iteaho vhu khou sumbedzisa uri izwo zwi nga vha zwo vhangwa nga vhutshinyi kana vhuvemu.
Khabinethe yo khoḓa mazhendedzi a mulayo kha maga e vha dzhia.
1.2. Khabinethe i livhisa ndiliso kha miṱa na khonani dza vhatukana vho lozwaho matshilo avho nga nṱhani ha mirundu isiho ngonani. Khabinethe i tikedza mbidzo ya Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ya ṱhavhanyo ya vhulamukanyi kha u tsivhudza vharangaphanḓa vha sialala na miraḓo ya tshitshavha uri vha dzhiele nṱha u lwa na u tambudzwa kana u litshedzelwa.
Muvhuso u khou tikedza tshoṱhe sialala na mvelele dza tshitshavha tshashu tsho ṱanganelaho na u sumbedzisa uri izwo zwi tea u livhana na pfanelo dza ndayotewa.
1.3. Khabinethe yo ṱanganedza u dzhenelela ha Afurika Tshipembe kha Samithi ya zwenezwino ya Mbumbano ya Afurika (AU), he Afurika Tshipembe ḽa dzhiela nṱha mafhungo a na tshivhalo kha adzhenda ya Samithi. Izwi zwi katela Puḽane ya Tshiṱirathedzhi ya Khomishini ya AU ya u bva 2014-2017 na Mugaganyagwama wa AU wa 2014; tshiimo tsha Mulalo na vhutsireledzi Afurika; zwiko zwi elanaho zwa u lambedza AU; Adzhenda ya Mveledziso ya u bva nga 2015; muṱangano wa Vharangaphanḓa vha Muvhuso vha NEPAD na Komiti ya u Endedza ya Muvhuso, na Samithi ya Foramu ya Maitele a u Sedzulusa Ndinganyo ya Afurika (APRM).
1.4. Khabinethe yo khoḓa vhurangapganḓa ha Mveledziso ya Tshitshavha ya Tshipembe ha Afurika (SADC) kha u tshimbidza maitele o itaho uri Zimbabwe ḽi vhe na ndayotewa ntswa. Ndayotewa ya Zimbabzwe i swaya tshiga tshiswa tsha ndeme kha u bvelela ha u shumiswa ha Thendelano ya Mulalo wa Ḽifhasi
1.5. Phanḓa ha Ṅwedzi wa Vhaswa, Khabinethe i vhidza masia oṱhe a tshitshavha uri vha aluse mbekanyamushumo dza u lwa na u shumiswa ha zwidzidzivhadzi nga nḓila isi yone. Thero ya Ṅwedzi wa Vhaswa ndi: “U shuma Roṱhe kha Mveledziso ya Vhaswa na Afurika Tshipembe ḽi si na Zwidzidzivhadzi.”
Ḽiga ḽa muvhuso ḽa u amba ngaha u shumiswa ha zwidzidzivhadzi nga nḓila isi yone ngei Eldorado Park, Gauteng, ḽo ita uri vhathu vha vhupo uvho vha limuwe ngaha u vha tshitshavha tshi si na zwidzidzivhadzi. Khabinethe yo ṱanganedza mvelaphanḓa yo itwaho nga mapholisa, vharangaphanḓa vha tshitshavha na zwiṅwe zwiimiswa zwa Eldorado Park fhasi ha vhurangaphanḓa ha Muvhuso wa Vunḓu wa Gauteng.
Vho shumisana kha mveledziso ya ndeme ya u lwa na samba ḽa u shumiswa ha zwidzidzivhadzi nga nḓila isi yone. Khabinethe iya zwi ḓivha uri nyimele ya Eldorado Park i hone na kha zwiṅwe zwitshavha zwinzhi u mona na shango na uri i khou tsivhudza zwitshavha zwoṱhe u mona na shango uri zwi range phanḓa kha u lwa na uri Afurika Tshipembe ḽi sa vhe na zwidzidzivhadzi kha vhupo hoṱhe.
Kha Ṅwedzi wa Vhaswa, kha ri ḓivhuedzedze kha nndwa ya u lwa na zwidzidzivhadzi na zwikambi kha vhupo hoṱhe ha shango.
1.6. Khabinethe i ṱanganedza nyengedzeo ya u thomiwa ha nyambo dza Afurika kha Gireidi R na Gireidi 1 he nyambo idzo dza sa athu u ṋetshedzwa.
Khabinethe i dovha ya khoḓa nḓivhadzo yo itwaho nga Yunivesithi ya Kwazulu- Natal ya uri luambo lwa isiZulu lu vhe khombe khombe kha matshudeni vha sa athu wanaho digirii, vha sa koniho isiZulu, uri vha ṅwalise khoso ya u bveledza vhukoni ha vhudavhidzani.
Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfurika Tshipembe vhoṱhe uri vha gude nyambo dzapo vhunga zwi tshi alusa u ḓivha nyambo dzo fhambanaho na u fhaṱa lushaka.
1.7. Khabinethe yo sumbedzisa uri u bva dzi 1 u swika dzi 3 dza Fulwi 2013 Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dalela Japan lwa tshiofisi vha dzhenelela Khuvhangano ya Dzitshaka ya Vhuṱanu ya Mveledziso ya Afurika ngei Tokyo (TICAD V). Thero ya TICAD V ngei Yokohama, kha ḽa Japan, ndi: “Tshanḓa nga Tshanḓa na Afurika ḽi Shandukaho Zwihulwane.”
1.8. Khabinethe yo vhaiswa nga lufu lwa ramafhungo muhulwane wa kale Vho Vuyo Mbuli na uri i khou livhisa ndiliso kha muṱa wa ha Mbuli, dzikhonani na vhashumisani kha nḓowetshumo ya nyanḓadzamafhungo. Vho Mbuli vho shela mulenzhe zwihulwane kha u vhumba lushaka kha mafhungo a ndeme, vhuḓikumedzeli havho na u funa mushumo wavho zwo kwama mbilu dza maAfurika Tshipembe.
1.9. Khabinethe i livhisa ndiliso khulwane kha vhadzulapo vha Bangladesh na mashaka na dzikhonani a vhashumi vha feme ya nguvho vha fhiraho 1 000 vho lovhaho musi hu tshi wa tshifhaṱo. Mihumbulo yashu na thabelo dzashu zwi kha vhathu vha Bangladesh.
1.10. Khabinethe yo vhaiswa vhukuma nga u lozwea ha matshilo na khuvhalo zwo vhangwaho nga miḓalo ya tshipembe ha China.
1.11. Khabinethe yo dovha ya vhaiswa nga mpfu dza vhagudiswa vhaṱanu vha bvaho kha Muvhundu wa Lwandile ngei Ngqeleni, Kapa Vhubvaḓuvha, vho lovhaho kha khombo ya basi. Vhagudiswa vha linganaho 30 vho huvhala kha khombo iyo. Muvhuso u livhisa ndiliso kha miṱa, dzikhonani, vhagudiswa ngavho na vhadededzi vha zwipondwa. Zwi a vhavha musi Afurika Tshipembe ḽi tshi lozwa vharangaphanḓa vha matshelo.
2. Nyambedzano na dzitsheo dza Ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo themendela Muvhigo wa makumedzwa a muvhuso kha Tshipholisa uri u phaḓaladzwe kha Gazethe ya Muvhuso uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
U bva tshe ha thomiwa Tshumelo ya Mapholisa Afurika Tshipembe (SAPS) nga 1994, ho no vha na tshanduko nnzhi kha mupo, nnḓa na ngangomu zwi kwamaho kha u pfesesea ha Tshumelo kha u fhindulwa ha mafhungo a kwamaho vhutshinyi na vhutsireledzi.
U bva 1994, muvhuso wa wo sedzana na u amba ngaha ndivho mbili dzi fanaho dza u sika muvhuso u bvelelaho ngeno u tshi khou dovha wa shandukisa mapholisa u ya kha tshiimiswa tsha vhuvhusi.
Muvhigo uyu wa makumedzwa a muvhuso u fhindula kha khaedu dzo topolwaho zwi tshi tevhela ndingo dzi elanaho na Tshiṱirathedzhi tsha Thivhelo ya Vhitshinyi (NCPS) dza 1996 na Nḓivhadzamulayotibe na Vhutsireledzi na Tsireledzo ya 1998. Ho sedzwa kha mbekanyamaitele iyi, ho vha muhumbulo wa u amba ngaha tsireledzo na vhutsireledzi nga kha mveledziso na u thomiwa ha mbekanyamushmo ya sekithara dzo ṱanganelaho. Dzoṱhe dzo dzudzanya muangarambo wo fhelelaho wa u shumana na mafhungo mahulwane a tsireledzo na vhutsireledzi u swika 2004.
Muvhigo wa makumedzwa a muvhuso u shumana na “u Sedzana na Vhutshinyi kha Afurika Tshipembe ḽa Demokirasi, Tshipholisa Afurika Tshipembe, Mbekanyele khulwane ya Phurofesheni ya Mapholisa na Ndugiselo dza Tshiimiswa”. Izwi zwi ita uri SAPS i fhindule kha vhutshinyi vhu no khou itea ngeno i tshi dovha ya swikelela ṱhoḓea dza mveledziso ya Muvhuso.
2.2. Khabinethe yo themendela Puḽane ya Vhuitwa ya Vhana ya Lushaka ya 2012-2017 sa puḽane yo fhelelaho ya u endedza na u sumbedza nḓila kha mihasho ya muvhuso, tshitshavha tshapo na vhaṅwe vhashumisani kha sekithara ya vhana zwi tshi ya kha u limuwa pfanelo dza vhana.
Puḽane i angaredza Ndayotewa, thendelano ya dzitshaka na dzingu, buthano ḽa vhana vha Afurika Tshipembe, Ndivho dza Mveledziso ya Miḽiniamu na Bono ḽa Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka ḽa 2030.
Puḽane i na thero ṱhanu dza ndeme: u tshila ha ṅwana (tsumbo. u fhungudzea ha u lovha ha dzitshetshe); mveledziso ya ṅwana (tsumbo. tshumelo dza Mveledziso yo Vhilulaho ya Hana); tsireledzo ya ṅwana (tsumbo. u tsireledzwa kha dzikhakhathi na u tambudzwa lwa vhudzekani); tshiimo tshine vhana vha tshila khatsho (tsumbo. nyimele ya hune vhana vha dzula hone) na u dzhenelela ha ṅwana (tsumbo. u dzhia vhuḓifhinduleli ha vhana musi vha tshi khou ḓiphina nga pfanelo dzavho).
Puḽane iyi ya Vhuitwa ya Vhana ya Lushaka ya 2012-2017 i ḓo ambiwa nga hayo kha muṅwe muṱangano ya nyanḓadzamafhungo
2.3. Khabinethe yo themendela uri Thendelonzwiwa ya Mvuwo ya Mvelele ya Afurika i iswe Phalamenndeni uri i themendelwe u ya ngaha Khethekanyo 231 (92) ya Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe.
Thendelo ya thendelonzwiwa nga muvhuso ndi phindulo ya Mulevho kha mvuwo ya Mvelele na u Kovhelwa ha Ndeme ha Sesheni Zwayo ya vhu 16 ya Vharangaphanḓa vha Muvhuso vha Mbumbano ya Afurika yo farelwaho Equatorial Guinea, nga Phando 2011, na u rwelwaṱari ha fulo ḽa AU kha Thendelonzwiwa ya Mvuwo ya Mvelele ya Afurika yo vhaho hone mafheloni a 2011 Afurika Tshipembe.
Thendelo ya thendelonzwiwa i engedza tsireledzo ya ndeme dza mvelele ya Afurika na vhufa ha mvelele na u alusa muya wa Vhuafurika kha Roṱhe.
Thendelonzwiwa i alusa vhuthihi ha mvelele, vhutsila, ndeme dza mvelele, luambo, vhufa khathihi na nḓowetshumo dza mvelele na dzi shumaho sa mveledziso ya vhukati i bvelelaho. Izwi zwi ita uri hu vhe na u dzhenelela kha nyaluwo ya ikonomi na matshilisano. Thendelonzwiwa yo livhanywa na Nḓila Ntswa ya Nyaluwo, Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka, Nḓivhadzamulayotibe kha vhutsila, Mvelele na Vhufa na Tshiṱirathedzhi tsha Ikonomi ya Musuku ya Mzanzi. Minisiṱa wa Vhutsila na Mvelele vha ḓo vha na muṱangano ya nyanḓadzamafhungo wo sedzanaho na izwo.
2.4. Khabinethe yo sedza na kha u fara Samithi ya u thoma ya Tshanduko ya Saintsi na Thekhinoḽodzhi u bva dzi 20 u swika dzi 21 dza Fulwana 2013.
Nyambedzano dzo puḽaniwaho kha Samithi dzi na puḽatifomo ya u sumbedzisa nḓila dza u engedza vhupfananyi vhukati ha muvhuso na sekithara ya phuraivethe.
Samithi i ḓo tendela vhadzheneleli vha tshi sumbedzisa nḓila dzine saintsi, thekhinoḽodzhi na tshanduko (STI) zwa nga shela ngayo mulenzhe kha lwendo lwashu lwa u ya kha ikonomi yo thewaho kha nḓivho na u limuwa Bono ḽa 2013.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo themendela tshanduko dzo kumedzwaho kha Mulayotibe wa Vhulangi ha Vhuvhusi ha Mvetamveto ya Muvhuso (PAM) ine ya ḓo anḓadzwa u itela uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Mvetamveto ya mulayotibe i ḓo sika muangarambo u fanaho wa mulayo kha ndangulo ya vhashumi na maṅwe mafhungo a madzangano na a muvhuso kha lushaka, kha vunḓu na kha vhuvhusi ha masipala. Ndivho ya izwi ndi u engedza ṋetshedzo ya tshumelo nga kha sisiṱeme i fanaho ya vhuvhusi ha tshitshavha, u khwiniswa kha u shumiswa ha tshiṱafu na u sikwa ha muṋango muthihi wa tshumelo dza muvhuso kha vhadzulapo.
3.2. Khabinethe yo themendela Mulayotibe wa Khwiṋisedzo wa Khomishini ya Tshumelo dza Tshitshavha uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa na u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Tshanduko Phalamenndeni. Ndivho ya Mulayotibe wa Tshanduko ndi u livhanya Mulayo wa Khomishini dza Tshumelo ya Tshitshavha wa 1997 na Ndayotewa. I dovha ya isa phanḓa na u manḓafhadza Khomishini ya Tshumelo dza Tshitshavha u itela u sumbedza nḓila dzi elanaho na milayo i langaho vhuvhusi ha tshitshavha.
Izwi ndi maelana na mushumo wo khwaṱhaho wo lavhelelwaho Khomishini nga Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka.
3.3. Khabinethe yo themendela uri Mulayotibe wa Tshanduko ya Tshumelo dza Mutsho wa Afurika Tshipembe wa 2013 u anḓadzwe uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Mulayotibe uyu wa Tshanduko u ṱoḓa u khwinisa Mulayo wa Tshumelo dza Mutsho wa Afurika Tshipembe wa 2001(Mulayo wa vhumalo wa 2001) u ṋetshedzaho u thomiwa, ndivho, mannḓa na mushumo wa Tshumelo dza Mutsho wa Afurika Tshipembe.
Tshanduko dzi ḓo ṋetshedza Tshumelo dza Mutsho wa Afurika Tshipembe mannḓa a mulayo a u shumisa vhulangi ha mafhungo a ndeme a muyani, na u shuma sa mulondoti wa Sisiṱeme ya mafhungo a Ndeme a Muyani a Afurika Tshipembe.
Izwi zwi shela mulenzhe kha u tsireledza na u alusa zwishumiswa zwashu zwa mupo na zwa mvelo.
3.4. Khabinethe yo themendela uri Mulayotibe wa Tshanduko ya Mvetamveto ya Mveledziso ya Zwishumiswa zwa Peṱiroḽiamu na Minerala, wa 2012 u iswe Phalamenndeni.
Mulayotibe wa Tshanduko ya Mvetamveto ya Mveledziso ya Zwishumiswa zwa Peṱiroḽiamu na Minerala wa 2012 (Mulayotibe wa Mvetamveto) u shandukisa Mulayo wa Mveledziso ya Zwishumiswa wa Peṱiroḽiamu na Minerala wa 2002 ( Mulayo wa vhu 28 wa 2002) sa zwo shandukiswaho nga Mulayo Tshanduko ya Mveledziso ya Zwishumiswa wa Peṱiroḽiamu na Minerala wa 2008 ( Mulayo wa vhu 49 wa 2008).
Ndivho khulwane dza Mulayotibe wa Tshanduko wa mvetamveto, ndi, u engedza ṋetshedzo ya mbuelo ya minerala u itela u alusa nḓowetshumo na u shela mulenzhe kha ndivho dza lushaka dza u sikwa ha mishumo na nyaluwo ya ikonomi sa zwo lavhelelwaho kha Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka. Hu ḓovha na muṱangano wa nyanḓadzamafhungo wo tou sedzanaho na mveledziso iyi.
4. U tholiwa
Khabinethe yo themendela u tholwa hu tevhelaho:
4.1. Vho Sithembiso Freeman Nomvalo sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Zhendedzi ḽa Thekhinoḽodzhi ya Mafhungo a Muvhuso na u vha muraḓo muhulwane wa Bodo yayo ya Vhalanguli lwa ṅwaha muthihi.
4.2. Vho Trevor Gordon sa Mufarisa Mulanguli – Dzheneraḽa: Dzikhemikhaḽa na Ndangulo ya Malaṱwa kha Muhasho wa zwa Mupo.
4.3. Vho Yoliswa Makhasi sa Mufarisa Mulanguli –Dzheneraḽa: Vhulanguli ha Nyanḓano kha Muhasho wa Mabindu a Tshitshavha.
4.4. Vho Rose Mbono sa Mufarisa Mulanguli –Dzheneraḽa: Tshanduko ya Ikonimi na Ndivhanyiso ya Mbekanyamaitele kha Muhasho wa Mabindu a Tshitshavha.
4.5. Khabinethe yo themendela u tholwa hu tevhelaho kha Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano Afurika Tshipembe (SASSA):
a) Vho Emmarentia Dianne Dunkerley kha poso ya Mulanguli Muhulwane: Vhulangi ha Masheleni,
b) Vho Frank Earl kha poso ya Mulanguli Muhulwane; Pfukiso ya Mbuelo ya Masheleni.
4.6. Khabinethe yo sedza na kha u engedzwa ha themo ya ofisi, lwa miṅwedzi ya rathi, kha miraḓo ya 20 ya Khoro ya zwino ya Khoro ya Afurika Tshipembe ya Phurofesheni dza Saintsi ya Mvelo u swika dzi 30 Khubvumedzi 2013.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams ((Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
