1. Xiyimo xa Khabinete mayelana na timhaka ta nkoka eka xiyimo xa sweswi
1.1. Khabinete yi vilerisiwa hi mpfumaleko wa ku rhula eka vatirhi eka Mugodi wa Lonmin eMarikana leswi nga endla leswaku vatirhi va nga ha yi entirhweni na ku kavanyetiwa ka vuhumelerisi. Ku kokelana swi vikiwile tanihi mhaka leyi nga ehenhla ka timhaka to tala leti khumbaka National Union of Mineworkers (NUM) na Association for Mining and Construction Union (AMCU).
Khabinete yi kombela vurhangeri bya tiyuniyoni ha vumbirhi (NUM na AMCU) ku ololoxa nkwetlembetano wa vona hi moya wa kahle na ku rhangisa ku tsakela ka tiko na vatirhi emahlweni handle ka swin’wana. Vatirhi va fanele ku lemuka leswaku xitereko lexi nga sirheleriwangiki xi nga ha va na switandzhaku swa khombo swinene ku nga ri eka vona ntsena, kambe eka vumundzuku bya mugodi na mitirho ya vona.
Nakambe Khabinete yi kombela vufambisi bya Lonmin ku endla hinkwaswo leswi kotekaka ku vona leswaku swiphiqo swa ololoxiwa hi xihatla hu nga se onheka swin’wana. I ku tsakela ka tiko leswaku tiyuniyoni ha timbirhi na vufambisi eLonmin ku kombisa swiyimo leswi lavekaka swa vurhangeri na vulawuri bya vuxaka bya swa mitirho.
1.2. Khabinete yi seketela hi matimba milavisiso leyo rhanga ya ku phatshama ka xihahampfhuka lexi a xi nga ri na mpfumelelo e Waterkloof Air Force Base.
Khabinete yi tshikilerile leswaku vuhlayiseki na vutifumi bya Afrika-Dzonga i bya nkoka swinene. Ku tluriwa ka milawu na swinawana leswi fambelanaka na ku nghena eka tindhawu leti vanhu na nhundzu yi nghenaka kumbe ku huma hi kona laha tikweni na switirhisiwa swa nkoka swa xitirateji swa tiko swi fanele ku lwisana hi matimba naswona handle ko chava kumbe ku tsakela. Lava kumekaka va tlula nawu na ku fikelela ntwanano kambe milawu yi nga fikeleriwanga munhu yaloye u fanele ku tengisiwa.
1.3. Khabinete yi amukela ntirho hi Tindzawulo ta Mfumo lowu vikiweke hi Vaholobye vo hambana hi nkarhi wa Tivhoti ta Mpimanyeto. Khabinete yi tekela enhlokweni leswaku timhaka leti nyikiweke eka Tivhoti ta Mpimanyeto ti pfuna eka ku nyika vaakatiko mahungu na ku vona leswaku mfumo wu va na vutihlamuleri.
1.4. Khabinete yi amukela mikanerisano exikarhi ka Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo na Nhlangano wo Ntshuxeka wa Vadyondzisi va Afrika-Dzonga (SADTU) leyi nga fikelela eka ku yimisiwa ka magoza ya ku komba ku vilela.
Khabinete yi kombela vatirhisani hinkwavo eka xiyenge xa dyondzo ku ololoxa mikwetlembetano ya vona ku endlela leswaku dyondzo ya vana va hina yi nga vi ekhombyeni.
1.5. Khabinete yi tivisiwile hi Quarterly Labour Force Survey (QLFS) leyi kombaka ku engeteleka ka nhlayo wa vanhu lava pfumalaka mitirho ku suka eka 24,9 wa tiphesente ku fika eka 25,2 wa tiphesente. Mfumo wu le ku vekeni ka swipimelo hi xihatla, ku fana na tanihi leswi letelaka mafambiselo ya nhundzu ya mfumo, ku engetela mitirho hi ku tirhisa ku nghenelela ka Xiyenge xa Mfumo.
Mfumo kun’we na swiyenge swa vatirhi na mabindzu wu simekile Ntwanano wa Vanhu ehenhla ka Mitirho ya Lavantshwa hi Dzivamisoko 2013. Nakambe leswi swi komba ntirhisano wa ku tiyimisela mayelana na ku lulamisa timhaka ta mpfumaleko wa mitirho. Swi kombisa ku tinyiketela ka xiyenge ku hoxa xandla eka ku lwisana na mpfumaleko wa mitirho hi timhaka leti twalaka na mikarhi leyi pimiwaka ka matirhelo yo humelela, ku lawula na ku kambela kun’we ka manghenelelo lama kumiweke.
Khabinete ya ha ri na ku tshemba leswaku swipimelo leswi se swi nga ku teni swi ta pfuna tiko ku tumbuluxa mitirho leyintshwa na ku lemuka mpimo wa yona wa ntlhanu wa mamiliyoni wa mitirho leyintshwa hi 2010.
1.6. Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka pulani ya matirhelo ku endla Memorandamu ya Matirhelo ehenhla ka Vuhlayisi bya Ku Hambana ka swa Vutomi na Vusirheleli exikarhi Afrika-Dzonga na Vietnam.
Pulani ya Matirhiselo yi ta tirha ku fika 2017 naswona yi ta pfuna eka matshalatshala yo hunguta vugevenga mayelana na vutomi bya swilo hinkwaswo leswi hanyaka, ngopfungopfu ku dlayiwa ka timhelembe. Khabinete yi tlhela yi vula leswaku Mfumo wu tiyimiserile ku lulamisa ku xanisiwa ka ku dlayiwa ka timhelembe naswona wu tlhela wu vula leswaku lava tlulaka nawu va ta khomiwa.
1.7. Khabinete yi amukela xitiviso xa Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya xa ku tirhisa ka sisiteme ya makhadi ya Smart ID, lama yaka emahlweni ya hlanganisa mapasi ya hina na ku kurisa vusirhelelo bya tiko.
Mhaka leyi ya nkoka yi na vuswikoti bya ku hatlisisa vukorhokeri bya mfumo, loko ma karhi ma hunguta vugevenga na vukungundzwani lebyi khumbaka mapasi.
Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku seketela maendlelo lama ku endlela leswaku hi 2020 hinkwerhu hi kota ku tirhisa Khadi ra Smart ID tanihi nchumu wa vutitivisi.
1.8. Khabinete yi sola hi vukarhi ku hlaseriwa ka Nhlangano wa Tinxaka hi ntlawa eAbyei, Sudan, leswi nga hetelela swi vanga mafu ya vukosi bya muganga na mutirhisakurhula wa Maetiyipiya. Mhaka leyi yo biha yi xungeta ntshamiseko wa Abyei nakambe tanihi ku humelela loku ka ha ku vaka kona sweswi loku fikeleriweke hi Sudan na South Sudan.
1.9. Khabinete yi tshinya hi vukarhi ku hlaseriwa ka Syria hi xiyenge xa vusirheleri xa Isirayele. Khabinete yi kombela Nhlangano wa Tinxaka ku alela swiyenge leswi lwisanaka na mfumo ku xixima vutifumi bya Syria na ku pfumelela vanhu va Syria ku tirha kun’we eka ku lulamisa mikwetlembetano ya vona.
1.10. Khabinete yi amukele ku vekiwa exitulwini ka Gqwetankulu Lawrence Mushwana tanihi Mutshamaxitulu lontshwa wa Komiti ya Vuhlanganisi bya Matiko (ICC) ya Matiko ya Tinxaka eka ku Tlakusiwa na Ku Sirheleriwa ka Timfanelo ta Vanhu. I mhaka yo sungula ku va Afrika ri rhangela hofisi ya mutshamaxitulu eka ICC. Xiyimo xa Mutshamaxitulu wa ICC xi tiyisisa ku engetela ku kongomisa eka matirhelo ya xiyenge xa swa timfanelo ta ximunhu xa tiko na mpfumelelano wa xona na mitirho ya xiyenge xa timfanelo ta ximunhu emisaveni.
1.11. Khabinete ya amukela leswaku 50 wa malembe ya Nhlangano wa Ntwanano wa Matiko ya Afrika (OAU) lama nga ta tlangeriwa hi Africa Day, hi siku ra 25 Mudyaxihi 2013.
Khabinete yi boxa leswaku vun’we bya OAU handle mfumo wa xihlawuhlawu ku sukela eka swiyenge swa wona swa ntshuxeko na ku kumeka ka xidemokirasi.
Afrika-Dzonga ri ta joyina tikonkulu eka ku tsundzuka malembe ya vu 50 ya ku Tlangela Nhlangano wa Afrika. Migingiriko yi katsa mikombiso leyi nga kona nhweti hinkwayo ya ntirhisano wa mitirho ya swa vutshila eka xiyenge xa SADC ku suka hi 24 Mudyaxihi ku fika 28 Khotavuxika 2013. Africa Institute of South Africa na yona yi ta va na tinhlengeletano ta tidyondzo ta vaakatiko na vuhangalasi tanihi xiphemu xa ku tlangela hi masiku ya 19 – 20 Mudyaxihi 2013. Ku yisa emahlweni, ku ta va na mikombiso eDitsong Museum (Edorobeni ra Tshwane) ku tlangela Africa Day hi 21 Mudyaxihi 2013 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “50 wa malembe endzhaku ka loko ku vumbiwile Nhlangano wa Ntwanano wa Matiko ya Afrika – Afrika yi fanele ku va xilo xin’we kumbe ku fa”. Leswi swi ta landzela hi khonsati ya vuyimbeleri ya Africa Day eUnion Buildings hi 25 Mudyaxihi 2013.
1.12. Khabinete yi amukela ka nhlamulo ya Phuresidente Jacob Zuma eka xirhambo hi xirho xa muaki xa ku endzela vanhu va Eldorado Park na vaakelani va vona va le Kliptown, hi Ravumbirhi wa 14 Mudyaxihi 2013. Xikombelo xa vaaki a ku ri ku ta kanerisana hi ku ngungumerisiwa ka swidzidziharisi na xiphiqo xa matirhiselo ya swidzidziharisi hi ndlela yo biha hi vanhu va ndhawu leyi.
Mfumo, kun’we na vaaki, va tiyimiserile ku hatlisisa phurogireme yo nghenelela ku herisa ku xanisa loku ku hlaselaka lavantshwa.
1.13. Khabinete yi amukela rendzo ra vumbirhi hi Xandla xa Phuresidente Montlanthe, loyi a heleketiwile hi varhangeri va swiyenge swa mfumo, eDe Doorns eKapa-Vupeladyambu hi Mugqivela wa siku ra 11 Mudyaxihi 2013. Rendzo na ku burisana na vatirhisani ku katsa vatirhi va le mapurasini swi sukela eka rendzo ro sungula ra Xandla xa Phuresidente hi siku ra 12 Nyenyenyana 2013. Ku humelela ka xiyimo xa le henhla swi kombisiwile ku suka eka tindzawulo to hlaya eka ku antswisa vukorhokeri eka ndhawu yaleyo. Ku tiyimisela swi kombisiwile hi swiyenge hinkwaswo hi ku simeka masungulo ya xiyimo xa le henhla eka ku yisa emahlweni mikanerisano ya le henhla eka xiyenge xa timhaka ta matikoxikaya leti nga hetaka nkarhi wo leha.
2. Mikanerisano na swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku lulamisiwa ka Child Protection Week (CPW) exikarhi ka masiku ya 27 Mudyaxihi na 2 Khotavuxika 2013, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tirha kun’we eka ku sirhelela vana.”
Mikanerisano ya vana na lavantshwa yi le ku endliweni eka swifundzankulu hinkwaswo tanihi ndlela yo lulamisela ku simekiwa ka Child Protection Week na Khonferense. Tanihi xiphemu xa ku tlakusa ku lemukisa, Child Protection Week leri nga ta simekiwa kun’we na Khonferense ya Swisiwana, Vana na Lavantshwa lava nga Sirhelekangiki (OVCY) hi siku ra 27 Mudyaxihi eka ndhawu ya Inkosi Albert Luthuli International Convention Centre eKwazulu Natal.
Khabinete yi rhamba Maafrika-Dzonga hinkwavo ku hoxa xandla mayelana na ku sirheleriwa ka vana va hina na ku engetela xiyimo xa vuhlayiseki na vusirheleri. Maafrika-Dzonga va nga ha kombisa nseketelo wa vona hi ku ambala rhiboni ya rihlaza tanihi xikombiso xa vutomi, ku kula, ku tshemba, ku hlayisa na ku seketela eka varhangeri va hina va mundzuku.
Ku kongomisa ka Child Protection Week na Khonferense ya Swisiwana, Vana na Lavantshwa lava nga sirhelekangiki yi le ka ku nghenelela ka vana eka vaakatiko na miganga ya hina ku endlela leswaku vana va yingisiwa ehenhla ka timhaka leti khumbaka vona.
2.2. Khabinete yi pasisile National Aquaculture Policy Framework (NAPF). Pholisi leyi yi pfuna hi rimba ro hlanganisa eka ka ku tumbuluxiwa na nhluvukiso wa mitirho leyi hoxaka xandla mayelana na ku tumbuluxiwa ka mitirho leyi nga hetaka nkarhi wo leha na ku engetela vuvekisi.
NAPF yi endliwile mayelana na ku hunguteka eka xiyenge xa vurimivufuwi emisaveni lexi voneke ku engeteleka ka ku laveka ka vuhumelerisi bya swa vutlomuteli. EAfrika-Dzonga, vuhumelerisi bya swa le lwandle na vurimivufuwi bya hi mati lama nga riki na munyu swi kombisa mhaka ya kahle ya vuhumelerisi bya tinhlampfi ku enerisa swilaveko swa laha tikweni, ku hoxa xandla eka vusirheleri bya swakudya, ku tumbuluxiwa ka mitirho na mikateko yo kota ku rhumela ematikweni mambe.
2.3. Khabinete yi pasisile leswaku Afrika-Dzonga yi rhurhela Third Global Conference ehenhla ka swa Vurimi, Swakudya, Vusirheleri na ku Cinca ka ta Maxelo eka kotara ya vumune ya 2013, leswi nga ta rhangeriwa hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na Vutlomuteli.
Vusirheleli bya swakudya ka ha ri xiphiqo lexikulu naswona Khonferense yi ta va na switandzhaku swa kahle swa hilaha hi humelserisaka, lawulaka na ku tirhisa swakudya.
Ku sukela loko ku vile na COP17/CMP7, Afrika-Dzonga yi vile tiko leri fambaka emahlweni eka ku antswisa mhaka ya kahle ya ta maxelo eka swa vurimi, leswi hlamulaka eka mitlhontlho ya vusirheleri bya swakudya na ku cinca ka maxelo. Khonferense ya Matiko ya Misava yi kongomisa eka ku hluvukisiwa ka swiyenge swa ku kurisa leswi kotaka ku va na ntirhisano lowu hetaka nkarhi wo leha eka vanhu na mbangu.
2.4. Khabinete yi pasisile ku tiyisisiwa ka Afrika-Dzonga eka Xiyenge xa Sanitary na Phytosanitary (SPS) eka Mafambiselo ya Nhluvukiso wa Matiko ya le Dzongeni wa Afrika ehenhla ka Nxaviselano naswona leswi swi ta yisiwa ePalamende.
Mafambiselo ya SADC eka Nxaviselano laha eka swona Afrika-Dzonga yi nga tshembisa ku ndlandlamuxa ntirhisano eka xifundza na ku hlanganisiwa ka man’wana matiko lama nga swirho ka nxaviselano eka nhundzu na vukorhokeri exikarhi ka xifundza, ku katsa vuhumelerisi bya swa vurimi.
Ku engeteleriwa ka SADC SPS eka Mafambiselo ya SADC eka Nxaviselano swi nyika ku cinca ka rimba ra ntirhisano wa SPS. Nakambe swi ndlandlamuxa ntwanano wa swipimelo swa SPS ehenhla ka swipimelo swa matiko ya misava na swiletelo ku endlela ku kondletela vuhlayiseki na nxaviselano wa vuhumelerisi bya swa vurimivufuwi exifundzeni.
2.5. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku humelela mayelana na ku rhurhela ka Afrika-Dzonga eka tinhlengeletano ta Kimberley Process Certification Scheme (KPCS) hi 2013, leswi katsaka nhlengeletano exikarhi ka tinhlengeletano leti veke kona eKimberley ku suka hi 4 ku fika 7 Khotavuxika naswona nhlengeletano yo lulamisela ya KPCS yi ta hoxa xandla eka ku antswisa bindzu ra dayimani na vupfhumba.
Xiyimo xa Afrika-Dzonga tanihi mutshamaxitulu eka KPCS xi nyika matimba eka ntirho wa nkoka lowu Afrika-Dzonga yi wu endlaka ku ndlandlamuxa vuxaka bya nxaviselano eka swa mabindzu na matiko ya misava hi xikongomelo xo hlanganisa na ku engetela magoza ya Maafrika endzeni ka KPCS na ku hoxa xandla eka vuhlayiseki bya xiyimo xa matiko ya misava.
3. Nawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Timfanelo ta Misava, ku kuma mavonelo ya vaakatiko.
Leswi swi nyika maendlelo eka xitiviso xa 2013 eka Mbulavulo Mayelana na Xiyimo xa Tiko hi Phuresidente eka ku antswisiwa ka Nawu wa Hundzuluxo. Leswi swi hlamusela ku yisiwa emahlweni ka siku ku koxiwa ka hundzuluxo, ku endlela leswaku swiyenge nga kotangiki ku endla swikoxo hi siku ro pfala ra 31 N’wendzamhala 1998 kumbe lava nga katsawangikiki eka mhaka leyi, ku yisa xiviko xa vona.
Ku pfuriwa nakambe ka ku endla swikoxo swi lawuriwa hi xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka nakambe na Phurogireme ya Nhluvukiso wa Matikoxikaya hi ku Angarhela na ku andza ka switirateji swin’wana eka ku ndlandlamuxa ndzivalelano na ntirhisano wa rixaka.
3.2. Khabinete yi pasisile ku yisiwa ka Nawu wa ku Antswisiwa ka Vuhlanganisi wa Xielekitironiki ePalamende.
Ku antswisa swi kondleteriwile hikokwalaho ka ntshuxeko eka xiyenge xa vuhangalasi bya xielekitironiki na ku tlakusiwa ka thekinoloji hi xihatla leswi nyikaka ku yisa emahlweni maendlelo man’wana eka Nawu lowu nga ha lavekiki. Ku antswisiwa ku lava ku tirhana na mphikizano wa ku hunguta ku antswisa, ku fikelela ndhawu ya swa vuhlanganisi bya swa xielekitironiki, timali ta swa vuhlanganisi nakambe na ku antswisa ku cinca ka mikarhi eka maendlelo ya ku tihlanganisa.
Nawu wa Maantswiselo wu hlanganisa Nawu na xinawana mayelana na masungulo yo anama yo nyika matimba eka vantima eka swa ikhonomi; wu susa swirhalanganyi swa timhaka ta manyikelo ya tilayisense; ku antswisa ka maendlelo ya mimphikizano; ku susa milawu leyi nga mahingandlela na ku nyika timhaka leti yelanaka na leswi.
3.3. Khabinete yi pasisile xiviko xa Huvo ya Nhlangano wa Mafambiselo ya Vuhlanganisi wo Ntshuxeka wa Afrika-Dzonga (ICASA) ya Maantswiselo ya Nawumbisi ePalamende. Nawumbisihundzuluxo wu hlamusela tin’wana ta timhaka eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP)
Maantswiselo ya Nawu wa Nhlangano wa Mafambiselo wa Vuhlanganisi wo Ntshuxeka wa Afrika-Dzonga wa Nomboro ya 13 ya 2012 (Nawu wa ICASA) ya seketeriwa hi xilaveko xa ku antswisiwa ka swa xiyenge ku ndlandlamuxa Matimba yo ntshuxeka. Leswi swi ta va hi ku nyika ku twisisiwa eka swiphemu swa matimba ya swona; ku yelanisa Nawu swinene ngopfu eka swilaveko swa Nawu wa Mafambiselo ya swa Timali ta Tiko (PFMA) na ku antswisa vuswikoti bya vona. Leswi i mayelana na antswisa vutihlamuleri na vukalaxihundla leswi nga ta hoxa xandla eka maendlelo ya mafambiselo lamanene endzeni ka ICASA.
Mfumo wu fanele ku tlanga xiphemu xa nkoka ku vona leswaku xiyenge xa vuhangalasi bya xielekitironiki bya lawuriwa hi ndlela leyi seketelaka swikongomelo swa tiko hi ku angarhela. Leswi a swi fanelangi ku seketela ku siveriwa kun’wana ko karhi eka ntshuxeko wa ICASA.
Nkoka wa ku ntshuxeka na vufambisi byo ka byi nga voyamela tlhelo rin’we eka xiyenge xa vuhangalasi a byi nga ta tshikileriwa.
4. Ku thoriwa ka vanhu
4.1. Khabinete yi seketela ku thoriwa ka Tatana Ebrahim Mohamed tanihi Khomixinara wa Vuxavisi bya Tiko ka nkarhi wo ringana ntlhanu (5) wa malembe.
Swivutiso: Phumla Williams (Mukhomelamuvulavuleri wa Khabinete)
Nomboro ya Vutihlanganisi: 083 501 0139
