1. Tshiimo tsha Khabinethe nga ha mafhungo a ndeme kha nyimele ya zwino
1.1. Khabinethe yo sumbedza u kwamea kha dzipfudzungule Mugodini wa Marikana wa Lonmin dze dza itisa uri hu vheiwe zwishumiswa fhasi na u thithisa vhubveledzi. Phambano dzo vhigwa sa dzo ḓisendekaho kha mafhungo a vhuimeleli ha vhanzhi vhukati ha Mbumbano ya Lushaka ya Vhashumi vha Migodini (NUM) na Mbumbano ya Dzangano ḽa zwa Migodi na u Fhaṱa (AMCU).
Khabinethe i humbela vhurangaphanḓa ha mbumbano dzoṱhe (NUM NA AMCU) uri vha tandulule phambano dzavho zwavhuḓi na uri vha vhee madzangalelo a shango na a vhashumi nṱha kha zwoṱhe. Vhashumi vha tea u limuwa uri mugwalabo u songo tsireledzwaho u nga vha na masiandaitwa a vhaisaho hu si kha vhone vhaṋe fhedzi, na kha vhumatshelo ha mugodi na ha mishumo yavho.
Khabinethe i humbela hafhu na vhulanguli ha Lonmin u ita zwoṱhe zwine ha nga konadzea u vhona uri thaidzo dzi a tandululwa nga u ṱavhanya nga afho hune zwa konadzea hu si na dziňwe dzi tshinyalelo. Zwi kha dzangalelo ḽihulwane ḽa shango uri vhoṱhe, dzimbumbano na vhulanguli ha Lonmin vha sumbedze maimo a ṱoḓeaho a vhurangaphanḓa na vhushaka ha ngomu kha nḓowetshumo.
1.2. Khabinethe i tikedza tshoṱhe mawanwa-thangeli kha u kavha hu songo tendelwaho ha bupo ḽa vhathu Beizini ya Mmbi ya Muyani ya Waterkloof.
Khabinethe yo ombedzela uri tsireledzo na u ḓiimisa ha Afurika Tshipembe ndi zwa ndemesa. U khakhiswa ha milayo na zwidayo zwi tshimbidzanaho na afho hu dzhenwaho ngaho na tshomedzo dza kha zwiṱirathedzhi zwa vhundeme ha lushaka zwi tea u shumaniwa nazwo ho tou khwaṱhiswa hu si na u shavha kana u takalela muthu. Avho vhane vha ḓo wanala vho kandekanya na u nyadza zwidayo vha tea u lavhelesana na maanḓa oṱhe a mulayo.
1.3. Khabinethe i ṱanganedza mushumo nga Mihasho ya Muvhuso ye ya fhiwa mivhigo nga hayo nga dziMinisiṱa dzo fhambanaho nga tshifhinga tsha u ṋetshedzwa ha Migaganyagwama ya mihasho. Khabinethe i tenda uri u angaredzwa he ha ṋewa u ṋetshedzwa ha Migaganyagwama hu thusa kha u nea vhadzulapo mafhungo na u ita uri muvhuso u vhe na vhuḓifhinduleli.
1.4. Khabinethe i ṱanganedza nyambedzano dzo vhaho hone vhukati ha Muhasho wa Pfunzo na Mbumbano ya Demokirasi ya Vhadedezi ya Afurika Tshipembe (SADTU) dze dza ita uri hu vhe ho imiswa zwiito zwa migwalabo.
Khabinethe i kwengweledza vhoṱhe vha kwameaho kha sekithara ya pfunzo u tandulula phambano dzavho uri pfunzo ya vhathu vhashu vhaṱuku i si dzhielwe fhasi.
1.5. Khabinethe yo tenda Ṱhodisiso ya zwa Mishumo ya Kotara (QLFS) i sumbedzaho u aluwa kha u sa tholiwa u bva kha phesenthe dza 24,9 u ya kha phesenthe dza 25,2.
Muvhuso u khou engedza maga, sa fulo ḽa themamveledziso yo rangwaho phanḓa nga muvhuso, u engedza u tholiwa nga kha u dzhenelela ha Sekithara ya Tshitshavha.
Muvhuso khathihi na vhashumi na mabindu vho rwela ṱari Thendelano ya Lushaka ya u Tholiwa ha Vhaswa nga Lambamai 2013. Hezwi zwi isa phanḓa na u sumbedza vhuḓikumedzeli ha ṱhanganelano kha u lugisa fhungo ḽa u sa tholiwa. I sumbedza u ḓinetshedza ha sekithara yo ḓiimisaho kha u lusana na u sa tholiwa ha vhaswa nga zwipikwa zwo khwaṱhaho na zwifhinga uri hu kone u itwa nga nḓila i bvelelaho, u lavheleswa na u lingululwa ha vhudzheneleli ho tiwaho.
Khabinethe i kha ḓi vha na fulufhelo uri maga are hone a ḓo thusa shango u sika mishumo miswa ya kona u swikelela tshipikwa tsha mishumo miswa ya 5-miḽiyoni nga 2020.
1.6. Khabinethe yo ṱanganedza thendelano ya puḽane ya maitele u Dzhenisa Mushumoni ha Ḽinwalo ḽa Thendelano ya u Pfesesana kha u Tsireledzwa ha Phambano dza Zwimedzwa na Tsireledzo vhukati ha Afurika Tshipembe na Vietnam.
Puḽane ya u Dzhenisa Mushumoni i ḓo tshimbila u swika nga 2017, huno i ḓo thusa kha nungo dza u fhelisa vhugevhenga vhu katelaho phukha dza ḓaka, nga maanḓa u zwimiwa ha dzitshugulu. Khabinethe i dovholola ḽa uri Muvhuso wo ḓikumedzela u lwisa zwiito zwa u zwimiwa ha dzitshugulu ya khwaṱhisedza uri vhakhakhi vha ḓo sengisiwa.
1.7. Khabinethe i ṱanganedza nḓivhadzo nga Muhasho wa zwa Muno ya u lingedza Sisiteme ya Garaṱa dza Bugundaula ine hafhu ya khwaṱhisedza vhuvha hashu ha lushaka ya engedza vhutsireledzi ha lushaka.
Heḽino ḽiga ḽo fara khonadzeo dza u ṱavhanyedzisa tshumelo dza muvhuso, ngeno ḽi tshi fhungudza vhugevhenga na vhuaḓa vhu katelaho bugundaula.
Khabinethe i humbela maAfurika Tshipembe u tikedza maitele aya uri nga 2020 ri vhe roṱhe ri tshi khou wana Garaṱa ya Bugundaula sa tsumbo ya vhuvha ha lushaka.
1.8. Khabinethe i nyefula u ṱhaselwa ha muṱapatila wa Mbumbano ya dzitshaka ngei Abyei, kha ḽa Sudan, zwe zwa isa kha u dzama ha khosi ya lushaka na mudziamulalo wa Muiṱopia. Zwiito izwi zwi soliseaho zwi thithisa vhudziki ha Abyei na mvelaphanḓa yo itwaho hu si kale nga Sudan na Sudan Tshipembe.
1.9. Khabinethe i sasaladza u ṱhaselwa ha Syria nga mmbi ya tsireledzo ya Isiraele. Khabinethe i humbela Mbumbano ya Dzitshaka u bvelela kha mmbi dzisili u ṱhompha vhuḓilangi ha Syria na u tendela vhaSyria vha tshi shumisana kha u tandulula thaidzo dzavho.
1.10. Khabinethe yo ṱanganedza u aniswa ha Ramilayo vho Lawrence Mushwana sa Mudzulatshidulo muswa wa Komiti ya Vhukonanyi ya Dzitshaka (ICC) ya Zwiimiswa zwa lushaka zwa u Aluswa na Tsireledzo ya Pfanelo dza Vhathu. Ndi tshifhinga tsha u thoma uri Afurika i rangele ofisi ya vhudzulatshidulo ha ICC. Vhuimo ha vhudzulatshidulo ha ICC vhu ita uri hu vhe na u lavheleswa ha rekhodo i tevheleleaho ya pfanelo dza vhathu lushakani na u tevhedza ṱhoḓea dza dzitshaka dza pfanelo dza vhathu.
1.11. Khabinethe yo ṱanganedza uri tshihumbudzi tsha vhu 50 tsha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afurika (OAU) tshi ḓo pembelelwa nga Ḓuvha ḽa Afurika, ḽa dzi 25 Shundunthule 2013.
Khabinethe yo sumbedza uri u tikedza ha OAU kha u bvisela nnḓa muvhuso wa tshiṱalula u bva kha zwiendanungo zwayo zwo takulela nṱha vhuzhakanḓila hashu ha mbofholowo na u wanwa ha demokirasi.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo ṱangana na dzhango kha u pembelela tshihumbudzi tsha vhu 50 tsha Mbumbano ya Afurika. Mishumo i angaredza u ṱaniwa ha ňwedzi woṱhe ha vhutsila ha tshizwinozwino ha maṱo u bva dzinguni ḽa SADC u bva dzi 24 Shundunthule u swikadzi 28 Fulwi 2013. Tshiimiswa tsha zwa Afurika tsha Afurika Tshipembe tshi ḓo kuvhanganya muṱa wa vho radzipfunzo na mishavho sa tshipiḓa tsha zwihumbudzi nga dzi 19-20 Shundunthule 2013. U ya phanḓa, hu ḓo vha na ṱano Muziamu wa Ditsong (Ḓoroboni ya Tshwane) u humbula Ḓuvha ḽa Afurika nga dzi 21 Shundunthule fhasi ha thero “miňwaha ya 50 nga murahu ha u vhumbwa ha Mbumbano ya Afurika - Afurika ḽi tea u ṱangana kana ḽa lovha”. Izwi zwi ḓo tevhelwa nga ḓikita ḽa muzika wa Ḓuvha ḽa Afurika Zwifhatoni zwa Mbumbano (Union Buildings) nga dzi 25 Shundunthule 2013.
1.12. Khabinethe yo ṱanganedza u fhindulwa nga u ṱavhanya nga MuPhuresidennde vho Jacob Zuma kha thambo ya vhadzulapo ya u dalela vhathu vha Eldorado Park na muhura Kliptown, nga Ḽavhuvhili, ḽa dzi 14 Shundunthule 2013. Khumbelo ya tshitshavha yo vha i ya u amba ngaha thaidzo ya thengiso ya zwidzidzivhadzi ine ya khou ṋaṋa vhuponi uvho.
Muvhuso, khathihi na tshitshavha, zwo ḓikumedzela kha u engedza mbekanyamushumo dza u dzhenelela u imisa dandetande ḽi ne ḽa khou hoṱefhadza vhathu vhaṱuku.
1.13. Khabinethe yo ṱanganedza madalo a ndovhololo nga Muthusa Muphuresidennde vho Mutlanthe, vho fheletshedzwa nga vhurangaphanḓa ha vhupapa vhuraru ha muvhuso, u ya De Doorns ngei Kapa Vhukovhela nga Mugivhela wa dzi 11 Shundunthule 2013. Madalo na nyambedzano na vhakwameaho zwi angaredzaho vhashumi vha mabulasini, a tutuwa kha madalo a Muthusa Muphuresidennde nga dzi 12 Luhuhi 2013. Mvelaphanḓa yo khwaṱhaho yo vhonala kha mihasho yo vhalaho kha u khwinisa tshumelo vhuponi uho. Vhuḓikumedzeli ho sumbedzwaho nga miraḓo yoṱhe vhu adza mutheo wo khwaṱhaho uri hu vhe na vhuambedzani vhu bvelaho phanḓa vhu isaho kha sekithara ya zwa vhulimi i re na vhutshilo vhulapfu.
2. Nyambedzano na tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa zwiṱuku ngaha ndugiselo dza Vhege ya Tsireledzo ya Vhana (CPW) vhukati ha dzi 27 Shundunthule na dzi 2 Fulwi 2013, fhasi ha thero: “U shuma roṱhe kha u tsireledza vhana.”
Nyambedzano dza vhana na vhaswa dzi khou itwa mavunḓuni oṱhe hu u itela u lugisela Vhege ya Tsireledzo ya Vhana na khuvhangano. Sa tshipiḓa tsha fulo ḽa nḓivho, Vhege ya Tsireledzo ya Vhana i ḓo rwelwa ṱari khathihi na khuvhangano ya Vhana vha dzitsiwana, vha re khomboni na Vhaswa (OVCY) nga dzi 27 Shundunthule kha Inkosi Albert Luthuli ngei KwaZulu-Natal.
Khabinethe i ramba maAfurika Tshipembe oṱhe u shelamulenzhe kha tsireledzo ya vhana vhashu, na uri vha ite vhupo ho tsireledzeaho ha vhutsireledzi. maAfurika Tshipembe vha nga sumbedza u tikedza havho lu vhonalaho nga u ambara riboni dala sa tsumbo ya vhutshilo, nyaluwo,, fulufhelo, ṱhogomelo na thikedzo kha vharangaphanḓa vhashu vha matshelo.
Zwo sedzwaho kha dzikhuvhangano dza Vhege ya Tsireledzo ya Vhana na Dzitsiwana, vhana vhare khomboni na Vhaswa ndi u shelamulenzhe ha vhana vhukati hashu na zwitshavhani zwashu u itela uri vhana vha pfiwe kha mafhungo a vha kwamaho.
2.2. Khabinethe yo tendela Mbekanyamaitele ya Maitele a Lushaka ya Aquaculture (NAPF). ino i ṋetshedza maitele a fanaho a u sima na u bveledzisa nḓowetshumo i shelaho mulenzhe kha tsiko ya mishumo ya tshifhinga tshilapfu na vhuvhulungi ho engedzeaho.
NAPF yo bveledziswa nga murahu ha u wa ha sekithara ya ḽifhasi ya Aquaculture zwe zwa ita uri hu vhe na ṱhoḓea nnzhi ya zwibveledzwa zwa kha vhureakhovhe. Afurika Tshipembe, Marine na Aquaculture dzo ḓisa tshikhala tshavhuḓi u bveledzisa vhubveledzi ha khovhe u fusha ṱhoḓea dzapo, u shelamulenzhe kha vhutsireledzi ha zwiḽiwa, tsiko ya mishumo, mveledziso ya ikonomi na mveledziso ya vhupo ha mahayani, na zwikhala zwa u vhambadzela nnḓa.
2.3. Khabinethe yo tendela uri Afurika Tshipembe ḽi fare Khuvhangano ya vhuraru ya ḽifhasi ya Vhulimi, Tsireledzo ya Zwiḽiwa na Tshanduko ya Kilima kha kotara ya vhuṋa ya 2013, yo rangwaho phanḓa nga Muhasho wa zwa Vhulimi, Vhusima-maḓaka na Vhureakhovhe.
Tsireledzo ya zwiḽiwa i dzula i thaidzo khulwane nahone khuvhangano i ḓo vha na masiandaitwa a vhuḓi kha uri ri bveledza hani, u langa na u shumisa zwiḽiwa.
U bva tshe ha vha na COP17/CMP7, Afurika Tshipembe ḽo ḓi vha ḽiňwe ḽa mashango o rangaho phanḓa kha u ṱuṱuwedza vhulimi havhuḓi kha kilima, vhu konaho u fhindula khaedu dza tsireledzo ya zwiḽiwa na tshanduko ya kilima. Khuvhangano ya ḽifhasi yo itelwa u bveledzisa nḓila dza nyaluwo dzine dza vha dza matshilisano na mupo dza tshifhinga tshilapfu.
2.4. Khabinethe yo tendelana na Mbofho ya Tshampungane na Phytosanitary (SPS) kha Matshimbidzele a Zwitshavha zwa Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika kha zwa Makwevho, na uri i khou tea u ṋetshedzwa Phalamennde.
Matshimbidzele a SADC kha zwa Makwevho e Afurika Tshipembe ya tendelana nao, a shuma u alusa tshumisano na ṱhangano ya dzingu vhukati ha mashango ane a vha miraḓo kha mbambadzelano ya thundu na tshumelo ngomu dzinguni, hu tshi katelwa zwibveledzwa zwa vhulimi.
Thendelano ya SADC SPS kha Matshimbidezele a SADC kha zwa Makwevho i ṋetshedza maitele a konisaho kha tshumisano ya SPS. I alusa hafhu vhuḽedzani ha maga a SPS zwo ḓisendeka kha maimo a dzitshaka na tsumbamaitele uri hu kone u tshimbidzwa vhuvhambadzelani ho tsireledzeaho havhuḓi ha zwibveledzwa zwa vhulimi dzinguni.
2.5. Khabinethe yo ṱalutshedzwa ngaha miṱangano ya mvelaphanḓa kha u farwa ha Tshikimu tsha Maitele a u ṱanziela tsha Kimberley (KPCS) nga 2013, i katelaho miṱangano ya u dzhenelela vhukati ha miňwe Kimberley u bva dzi 4 u swika 7 Fulwi na KPCS Gauteng u bva nga dzi 26 u swika 29 Ḽara 2013. U farwa ha miṱangano ya KPCS hu ḓo shelamulenzhe kha u aluswa ha Nḓowetshumo ya daimane na vhuendela mashango.
Maimo a Afurika Tshipembe sa mudzulatshidulo wa KPCS zwi ita uri zwine Afurika Tshipembe ḽa ita kha sekithara ya dzitshaka ya daimane zwi vhonale. Sa mudzulatshidulo, Afurika Tshipembe ḽi khou ṱoḓa u khwaṱhisa vhushaka ha makwevho a dzitshaka, nga u ṱoḓa u khwaṱhisa na u engedza vhuṱala ha Afurika kha KPCS na u shela mulenzhe kha mupo wo tsireledzeaho wa ḽifhasi.
3. Dzimvetamveto
3.1. Khabinethe yo tendela phaḓaladzo ya Mvetamveto ya Mbuisedzo ya Pfanelo dza Shango yo Shandukiswaho ya 2013 na Memorandamu wa zwivhangalelwa zwa Mvetamveto, uri lushaka lu bvise vhupfiwa.
Hezwi zwi ita uri nḓivhadzo ye Muphuresidennde vha amba kha Lushaka wa 2013 ngaha u shandukiswa ha Mulayo wa Mbuisedzo ya Shango i vhe hone. Hezwi zwi na vhushaka na ḓuvha ḽa u iswa ha mbilo dza mbuisedzo, u konisa miraḓo iyo vhe vha si kone u dzhenisa dzimbilo nga datumu ya u vala ya dzi 31 Nyendavhusiku 1998 kana vhe vha vha vho siiwa nnḓa ha matshimbidzele, uri vha dzi ṋetshedze.
U vulwa hafhu ha u iswa ha dzimbilo hu dededzwa nga mbonelaphanḓa ya Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka khathihi na mbekanyamushumo yo dzingindelaho ya Mveledziso ya Vhupo ha Mahayani, na zwiňwe zwiṱirathedzhi zwa nyaluwo zwo itelwaho vhupfumedzani ha lushaka na matshilisano a khwine.
3.2. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mvetamveto ya Vhudavhidzani ha Eḽekitroniki ha Lushaka yo Shandukiswaho kha Phalamennde.
Tshandukiso yo itiswa nga mbofholowo ya sekithara ya vhudavhidzani ha eḽekitroniki na nyaluwo i sa imi ya thekhinoḽodzhi zwe zwa ita uri dziňwe mbetshelwa dzi re kha mulayo dzi si tsha shuma. Tshanduko i ṱoḓa u shuma na u fhungudzwa ha nyaluso ya muṱaṱisano, u swikelelwa ha themamveledziso ya vhudavhidzani ha eḽekitroniki, mbadelo dza vhudavhidzani khathihi na matshimbidzele a vhukwamani.
Mvetamveto Tshandukiswa i ḓisendeka na Mulayo wa u maanḓafhadzwa ha ho sendekwaho kha vhathu vharema vhoṱhe kha zwa ikonomi (B-BBEE); i shandukisa u ṋetshedzwa ha dziḽaisentsi; i khwinisa mbetshelwa dza muṱaṱisano; i ṱusa vhukonḓi ha milayo ya ṋetshedza hafhu mbetshelwa dza zwithu zwi elanaho nazwo.
3.3. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mvetamveto ya Maanḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho nga Hoṱhe ha Afurika Tshipembe (ICASA) kha Phalamennde. Mvetamveto Tshandukiswa i fhindula kha zwiňwe zwithu zwa Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP).
Tshandukiso dza Mulayo wa Maanḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho nga Hoṱhe, Mulayo wa vhu 13 wa 2002 (Mulayo wa ICASA) dzo itwa nga ṱhoḓea ya khwiniso ya tshiimiswa u khwaṱhisa Maanḓalanga o ḓiimisaho. Hezwi zwi ḓo vha nga kha ṋetshedzo ya ṱhalutshedzo kha zwiteňwa zwa maanḓa ao; u sendeka Mulayo tsini-tsini na ṱhoḓea dza Mulayo wa Ndango ya Masheleni a Tshitshavha (PFMA) na u khwinisa mashumele ao. Hezwi ndi u itela u khwinisa vhuḓifhinduleli na u vha khagala zwine zwa ḓo ita uri hu vhe na maitele a vhuvhusi havhuḓi ngomu kha ICASA.
Muvhuso u tea u ita zwihulwane u vhona uri sekithara ya vhudavhidzani ha eḽekitroniki i a languliwa nga nḓila ine ya tikedza zwipikwa zwoṱhe zwa lushaka. Hezwi a zwo ngo tea u vhonala sa u gaganya u fhungudzwa kha vhuḓilangi ha ICASA.
Ndeme ya vhulanguli ho ḓiimisaho na vhu sa sedzi sia kha sekithara ya vhudavhidzani a zwi koni u sa ombedzelwa.
4. U thola
4.1. Khabinethe yo tendela u tholiwa ha vho Ebrahim Mohamed sa MuKhomishinari wa Khomishini ya Lushaka ya Vharengi lwa tshifhinga tsha miňwaha miṱanu (5).
Mbudziso: Phumla Williams (Mufarela Muambeli wa Khabinethe)
Vhukwamani: 083 501 0139
