1. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
1.1. Sa muvhuso ro ḓikumedzela tshoṱhe kha u khwinisa vhathu vhashu, ndi ngazwo pfunzo i tshi dzula i tshiṅwe tsha zwa vhuṱhogwesa kha riṋe. Ro sumbedza izwi nga kha nyavhelo ya zwiko, hune Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi ndi iṅwe ya dzo vhuelwaho zwihulu kha mugaganyagwama wa ṋaṅwaha wa lushaka, nge ya wana nyengedzo ya 18% kha ṅwaha wa muvhalelano 2016/17.
Naho hu na mutsiko kha ikonomi, ri khou isa phanḓa nyavhelo ya zwiko sa nḓila ya u sumbedza thikhedzo yashu nga u ṱanḓavhudza tswikelelo ya Pfunzo ya Nṱha, na pfunzo nga vhuḓalo. Muvhuso ṋaṅwaha wo ṋetshedza R1.9-biḽioni kha ṱhahelelo ya R2.3-biḽioni yo vhangwaho nga nga phungudzo ya mbadelo kha nyengedzo ya mitengo ya 2016. Tshelede i fhiraho R4.5-biḽioni nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2016/17 yo livhiswa kha Tshikimu tsha Thuso tsha Masheleni tsha Matshudeni tsha Lushaka u itela uri matshudeni vha shayaho uri vha swikelele pfunzo ya nṱha.
1.2. Muvhuso u a zwi ḓivha uri vhubindudzi kha pfunzo ya vhana vhashu vhu ḓo thusedza zwihulwane kha gondo ḽashu ḽa nyaluso ya ikonomi, zwine zwa khou ṱoḓea u itela u tandulula khaedu tharu dza tshaeo ya mishumo, vhushai na u sa eḓana.
Muvhuso wo pfa na u fhindula khumbelo dza matshudeni nahone u ḓo fhungudza masheleni a nzudzanyululo dza mbadelo kha miṱa ya matshudeni a yunivesithi a shayaho na miṱa ya vhukati nga ṅwaha wa 2017 wa akhademi. Matshudeni vhane vhabebi vhavho kana vhaunḓi vha kona u badela pfunzo ya yunivesithi vha fanela u badela nahone vha ise phanḓa na u ita ngauralo, ngauri pfunzo ndi vhuḓifhinduleli ha vhoṱhe hu si muvhuso fhedzi.
1.3. Nzudzanyo dzi ḓo sedza mafhungo a u kona u swikelela mbadelo kha matshudeni na vhabebi vhavho, khathihi na ṱhoḓea ya u vhona uri zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha zwi na masheleni a uri zwi dzule zwi tshi khou kona u shuma. Muvhigo wa u thoma wo bviswaho nga Khoro ya Pfunzo ya Nṱha wo dzinginya nzudzanyululo dza mbadelo dzi re na vhuṱumani na nyingapfuma u ya hoṱhe nga 2017.
1.4. Muvhuso wo ṱanganedza themendelo ya ḽidzinginywa ḽa 8% ḽa nzudzanyululo dza mbadelo dza dziyunivesithi na magudedzi a Vhupfumbudzi na Pfunzo ya Mishumo ya Zwanḓa, ngeno nga tshifhinga tshenetsho tshithihi u tshi khou ṋetshedza ndambedzo ya masheleni o ṱahelaho u itela u katela nzudzanyululo ya vhashayaho na matshudeni a miṱa ya vhukati.
Zwenezwi Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Muphuresidennde nga ha Ndambedzo ya Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi i tshi khou fhedzisa mushumo wayo, sisiṱeme yashu ya yunivesithi i fanela u bvela phanḓa na u shuma zwavhuḓi, i tshi bveledza zwikili u itela ikonomi yashu, na u maanḓafhadza vhaswa vha Afrika Tshipembe na matshudeni vha bvaho mashangoni o fhambanaho ḽifhasini ḽoṱhe, zwihulusa vha Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika (SADC).
1.5. Khabinethe i ita khumbelo kha matshudeni na vhurangaphanḓa ha matshudeni, u ṱahisa mbilaelo dzavho nga nḓila yo teaho u ya nga Ndayotewa, ine ya vha nyendedzi ya MaAfrika Tshipembe vhoṱhe. Pfudzungule dza zwino dzo tshinyaho migwalabo ya matshudeni musi shango ḽi tshi vhona vhutshinyi, u kwashekanya ndaka, u fhisa dziḽaiburari hafhu na lufu lwa mushumi wa yunivesithi.
1.6. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho bvisa ndaela u ya kha Kiḽasita ya Vhulamukanyi, Tsireledzo na u Thivhela Vhugevhenga (JCPS), u tandulula khakhathi dzine dza khou kwashekanya zwiimiswa zwashu zwa pfunzo ya nṱha. Muphuresidennde vha ḓo ṱangana na Dziminisiṱa u bva kha kiḽasita ya JCPS nga vhuya ṋamusi. Mazhendedzi a mulayo, ane a khou shuma a tshi tevhela mulayo, a ḓo lwa nga hoṱhe u wana vha re na vhuḓifhinduleli kha nyito dza vhugevhenga dze ra vhona.
1.7. Hu tshi ṱanganedzwa nḓivhadzo nga Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo uri zwithu zwoṱhe zwi ngonani kha milingo ya Ṱhanziela ya Nṱha ya Lushaka ya Gireidi 12 ya 2016, ri humbela vhoṱhe vha kwameaho uri vha shumisane u itela uri zwiimiswa zwashu zwa pfunzo ya nṱha zwi kha maimo a u ṱanganedza Kiḽasi ya 2016 u itela tsireledzo ya vhumatshelo havhuḓi kha vhana vhashu. Vhoṱhe vha kwameaho, nga maanḓesa vhabebi na vhaunḓi, vha fanela u dzhnelela kha u wana thandululo kha khaedu ya ndambedzo ya pfunzo.
Milingo ya Gireidi 12 i ḓo thoma u bva nga ḽa 26 Tshimedzi u ya 29 Lara 2016. Minisiṱa wa Pfunzo ya Mutheo vha ḓo ḓivhadza mvelele dza milingo ya Gireidi 12 ya 2016 nga ḽa 4 Phando 2017. Kha milingo ya 2016, hu na vhana vha re tshikoloni vha 677 141 na 150 183 vhane vha dzhena vha hayani, zwine zwa vha 9 000 u fhira nga ṅwaha wa 2015, zwi sumbedzaho u ḓikumedzela ha muvhuso kha u vhona uri vhaswa vhanzhi vha khou vuledza pfunzo ya mutheo u itela uri vha kone u shela mulenzhe kha ikonomi. Khabinethe i tamela mashudu Kiḽasi ya 2016 zwenezwi vha tshi khou ya kha luṱa lwa mafhelelo lwa mabuḓo a tshikolo.
1.8. Zwenezwi ḽifhasi ḽi khou pembelela Ḓuvha ḽa Vhadededzi ḽa ḽifhasi nga ḽa 5 Tshimedzi 2016, Khabinethe rwela zwanḓa vhadededzi vhashu vhoṱhe na u vha fhululedza kha u ḓiṋetshedzela na u shumesa kha u vhea mutheo wa vharangaphanḓa vhashu vha matshelo. U ḓiṋetshedzela na u konḓelela ha vhadededzi vhashu zwo khwinisa vhathu vhashu nahone zwi khou bvela phanḓa u ṱuṱula vhana vhashu uri vha vhe na vhumatshelo havhuḓi.
Ikonomi
1.9. Khabinethe i ṱuṱuwedzwa nga mvelele dza nyambedzano dzine dza khou bvela phanḓa vhukati ha muvhuso na vharangaphanḓa vha nḓowetshumo dzo rangwaho phanḓa nga Muphuresidennde Vho Zuma nga kha Vhurangeli ha CEO ha zwa Muphuresidennde ha u fhaṱa fulufhelo kha ikonomi, u ṱuṱula nyaluwo ya ikonomi na u thivhela u tsitselwa fhasi ha maimo a tshikolodo a shango.
Mvelaphanḓa i katela mbekanyamushumo ya mishumo ya vhaswa uri hu dzheniswe vhaswa vha miḽioni kha ngudelamushumo dzi badelaho lwa miṅwaha miraru kha sekithara ya phuraivethe, hu tshi katelwa na u thomiwa ha Tshikwama tsha Mabindu a Vhukati na Maṱuku a Afrika Tshipembe hu tshi khou bindudzwa nga R1,5 biḽioni kha mabindu maṱuku. Zwi tshi tshimbilelana na Pulane dza Mbuno dza Ṱahe dza muvhuso, mushumo wo no itwaho wa u saukanya sekithara dza malo dza ikonomi na u topola fhethu ha vhubindudzi huswa na nyaluwo.
Hu tshi iwa phanḓa, mabindu a ḓo vha na vhufarakani na muvhuso nga kha thandela dzi tevhelaho: u thomiwa ha Tshikwama tsha Nyaluso ya Vhulimi; maanḓa a u tikedza thengiso ya vhuendelamashango; u engedza tshivhalo tsha vhaongi vho pfumbudzwaho; mvusuludzo ya u fhungudzea ha fhethu ha nḓowetshumo, zwihulusa ngei Vaal Triangle.
1.10. Ho no itwa mvelaphanḓa kha u thomiwa u shumisiwa ha Maano a Vhuṱali a Vhutumbuli na Mveledziso, Ṱhoḓisiso ya Haiḓirodzheni na Thekinoḽodzhi ya Sele dza Zwivhaswa zwa Lushaka (HySA Strategy). Khabinethe yo tendela HySA Strategy nga 2007 u sika nḓivho na u konisa mveledziso ya zwibveledzwa zwa makwevho zwa maimo a nṱha kha sekithara ya Haiḓirodzheni na Thekinoḽodzhi ya Sele dza Zwivhaswa nga kha mbuelo ya zwiko tsimbi zwa tshigwada tsha puḽatinamu tsha shango. Izwi zwo fara khonadzeo ya u isa phanḓa zwapo ho sedzwa u khwaṱhisa nḓowetshumo dza vharema. Vhutumbuli ha Afrika Tshipembe vhu katela u shela mulenzhe kha vhutumbuli ha dzitshakha nga kha makwevho a thekinoḽodzhi ngeno hu tshi khou dzhiiwa 25% ya maraga wa Haiḓirodzheni na Sele dza Zwivhaswa, zwine zwa eḓana na R1.37 biḽioni nga 2020.
1.11. Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha milayo miswa i langaho vhushaka vhukati ha mutholi na mutholiwa zwi na vhushaka na u ita zwa bindu na Muvhuso. Milayo yo gazetiwaho i khou ṋea maanḓa Mulayo wa Ndangulo ya Ndaulo ya Tshitshavha, 2014 (Mulayo 11 wa 2014).
1.12. U ṋetshedzwa ha nnḓu dza 500 dza u thoma ngei kha Thandela yo Ṱanganelanaho ya Madzulo a Vhathu Ḓoroboni ya Savanna, he ha rangwa phanḓa nga Minisiṱa wa zwa Madzulo a Vhathu, Vho Lindiwe Sisulu, ndi tshipiḓa tsha nungo dza muvhuso dza u ṋetshedza nnḓu dza khwine kha vhane vha dzi ṱoḓesa na u thusa u vusuludza tshirunzi tshavho nga u vhona uri vha a ḓiphina nga pfanelo ya u wana madzulo a maimo a nṱha. Nnḓu dza ṱhanganyelo ya 200 dzo ṋetshedzwa mazhakanḓila a nndwa. Musi dzo no fhela nga murahu ha miṅwaha miṱanu, thandela i ḓo vha na nnḓu dzi fhiraho 18 000, dzine 500 dzi ḓo ṋetshedzwa mazhakanḓila a nndwa.
1.13. Foramu ya Vhuvhusi ha Inthanethe ya Afrika, na Fhethu ha u Ṋetshedzana Inthanethe ha Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika ho rwelwa ṱari nga Minisiṱa wa Vhudavhidzani ha ṱhingo na Tshumelo ya Poswo, Dr Siyabonga Cwele na Mukhomishinari wa Mbumbano ya Afrika (AU) Dr Elham Ibrahim.
Foramu ya Vhuvhusi ha Inthanethe ya Afrika (AfIGF) yo bveledza maimo a shango, kha ndugiselo dza AfIGF ya vhuṱanu u bva nga ḽa 16 u ya 18 Tshimedzi 2016, ngei eThekwini, kha ḽa KwaZulu-Natal. AfIGF i ḓo ranga phanḓa kha u tsitsa mitengo ya tswikelelo ya Inthanethe kha dzingu ngauri tsitsikano ya ithanethe i ḓo phaḓalala vhukati ha mashango a Afrika.
Mveledziso idzi dzi sumbedza ndeme ya uri Afrika Tshipembe na AU a dzhenelele kha u shela mulenzhe kha ikonomi ya Inthanethe hu sa tou vha vharengi fhedzi. Izwi zwi ri swikisa tsini ha u sika ikonomi ya didzhithala i katelaho na tshitshavha tsha nḓivho, sa zwe zwa lavhelelwa nga Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP). Muvhuso wo ḓikumedzela u vhona uri Inthanethe i khou swikelelea hoṱhe nga MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, zwine zwa thusa kha u bveledza lushaka lwo katelwaho.
1.14. Ṱano ḽa Vhavhupileli na misumbedzo ya muyani ya Vhavhupileli na Zwiendatshikhalani Afrika ḽo farwaho nga Muhasho wa Vhupileli, Armscor, SA Aerospace, Dzangano ḽa Nḓowetshumo ya Vhupileli na Zwikepe, Denel na Dzangano ḽa Zwiendamuyani ḽa Makwevho ḽa Afrika Tshipembe ḽo tshimbila zwavhuḓi. Luvhanḓe ulwu lwo tendela nḓowetshumo dza vhupileli ha Afrika Tshipembe u rengisa vhukoni kha tshitshavha tsha dzitshakha, nahone ṋaṅwaha ho vhonala tshivhalo tshihulu tsha vhaṱani vho imelela mashango avho.
2. Maimo a Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo
2.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na tshitatamennde tsho bviswaho nga Ofisi ya Muphuresidennde nga ḽa 23 Khubvumedzi, nga ha mafhungo a Muofisiri wa Mashumele Muhulwane (COO) wa SABC. Khabinethe i ṱhompha tsheo yo dzhiiwaho nga Khothe Khaṱhuli Khulwane (SCA) i tshi khwaṱhisa uri u tholwa ha Vho Hlaudi Motsoeneng sa COO wa SABC, ya uri hu vhe ho vhetshelwa thungo.
Khabinethe i ita khuwelelo kha Bodo ya SABC u tevhela luṅwalo na muya wa tsheo ya SCA. Ndingo dza u humisela murahu tsheo ya SCA nga kha kupindulele kusoliseaho kwa mulayo zwi nga u khakhela mulayo wa ndayotewa na u hanedza maanḓalanga a mulayo o ṋewaho nga ndayotewa kha khothe dzashu. Tsheo ya u thola hafhu Vho Motsoeneng kha tshikhala tshiswa zwi sumbedza u sa ṱhompha tsheo ya mulayo.
Khabinethe yo humbudza Bodo nga ha Tshiteṅwa 165 tsha Ndayotewa: uri ndaela kana tsheo yo bviswaho nga khothe i vhofha vhathu vhoṱhe vhane vhakwamea na zwiimiswa zwa muvhuso zwine zwa kwamea.
Khabinethe yo laela Minisiṱa wa zwa Vhudavhidzani, Vho Faith Muthambi, uri vha ṱavhanye vha dzhie maga a u tandulula fhungo iḽi na Bodo ya SABC.
2.2 Khabinethe i ṱanganedza mvelele u bva kha u shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe ngei kha Buthano ḽa Guṱe ḽa Vhuthihi ha Dzitshakha ḽa vhu71 (UNGA), ḽe ḽa rangwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Zuma. Izwi zwo itea u bva nga ḽa 20 u ya 26 Tshimedzi 2016 fhasi ha thero “Zwipikwa zwa Mveledziso ya Tshifhinga tshilapfu: U konadzeisa u khwinisa ḽifhasi ḽashu”.
Nga tshifhinga tsha muṱangano uyu vharangaphanḓa vha ḽifhasi vho ṱanganedza Thendelano ya New York ine ya ṱahisa lutamo lwa polotiki na u ḓikumedzela u tsireledza pfanelo dza tshavhi na vha mipfuluwo. U ḓikumedzela hu vula nḓila ya nyambedzano dzo sedzaho kha khoniferentsi ya dzitshakha na u ṱanganedzwa ha tsireledzo ya ḽifhasi, mipfuluwo yo dzudzanyeaho ine ya ḓo vha i tshi khou ḓi vha hone nga 2018.
Shango ḽashu hafhu ḽi khwaṱhisedza khuwelelo yaḽo kha u khwaṱhisa zwiimiswa zwa vhuvhusi ha ḽifhasi, hu tshi katelwa na UN, zwihulusa Khoro ya Tsireledzo na u ṱuṱuwedza mvusuludzo ya tshihaḓu kha zwiimiswa izwi ndivho i ya u lulamisa ḓivhazwakale ya mafarele a si avhuḓi a Afrika ane o bviselwa khagala kha zwiimiswa zwa kale.
Muphuresidennde Vho Zuma khathihi na Muphuresidennde Vho Francois Hollande, vha France, vho fara Khomisini ya Maimo a Nṱha nga ha Nyaluwo ya Ikonomi na Mishumo ya Mutakalo nga ḽa 20 Khubvumedzi 2016. Khomishini yo thomiwa nga Muṅwaleli Guṱe wa UN nahone ndivho yayo ndi ya u ambedzana na vharangaphanḓa kha maimo a nṱhesa a u ṱuṱuwedza tsiko ya zwikhala zwiswa zwa mishumo kha sekithara ya mutakalo ḽifhasini. Muvhigo wa Khomishini we wa ṱanganedzwa nga Buthano ḽa Guṱe, u ita themendelo kha miraḓo ya mashango, u bva kha ṱhoḓea dza vhupfumbudzi, u isa phanḓa pfunzo na ṱhoḓea ya u sedza kha ndondola mutakalo. Izwi zwi katela u ḓikumedzela u pfumbudza vhashumi vha mutakalo vha 40 miḽioni nga 2030.
U ṋetshedzwa ha tshiofisi ha tshidulo tsha murangaphanḓa ha Vhufarisani ha Muvhuso vhu Ḓivheaho (OGP) kha France zwo itwa nga Muphuresidennde Vho Zuma nga tshifhinga tsha mushumo wa anivesari ya miṅwaha miṱanu nga ha zwe zwa swikelelwa nga UNGA. Nga tshifhinga tsha Afrika Tshipembe sa mudzulatshidulo wa OGP, ro vha phangami ya Dikiḽeresheni ya Muvhuso i Ḓivheaoho nga ha u thomiwa ha Adzhenda 2030 ya Mveledziso ya Tshifhinga tshilapfu, ine ya ḓo vhona miraḓo ya mashango a OGP a tshi kuvhatedza Zwipikwa zwa Mveledziso ya Tshifhinga tshilapfu ngomu ha pulani dzao dza nyito. Afrika Tshipembe ḽo vhea phanḓa u vha khagala ha vhusimamilayo, data yo vuleaho, na u ṱanḓavhudza u shela mulenzhe ha tshitshavha uri hu katele madzangano a bvaho fhasi vhathuni na zwigwada tshayatsireledzo kha OGP.
3. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
3.1. Khabinethe yo vhudzwa nga ha asesimennde nga Akhademi ya Saintsi ya Afrika Tshipembe nga ha u lugela ha tshitekiniki ha Afrika Tshipembe u tikedza nḓowetshumo ya gese ya shale, hu tshi katelwa themendelo kha nyito dzine dza fanela u thomiwa nga mihasho yo teaho.
Kha muratho wa thekinoḽodzhi ya khaboni ya fhasi ngeno hu tshi khou khwiniswa tsireledzo ya fulufulu, Afrika Tshipembe ḽi khou ṱoḓa u shumisa gese ya shale sa khonadzeo ya u shela mulenzhe kha vhumatshelo ha fulufulu ḽa shango ḽashu.
Muvhigo une wa ḓo bviswa u itela vhuḓipfi ha vhathu, u ṱahisa tshivhalo tsha mafhungo ane a ṱoḓa u dzhielwa nzhele u itela u uri shango ḽi vhe kha maimo o lugelaho. Izwi zwi katela: u khwaṱhisa vhalangi, ṱhanziela na maanḓalanga a vhuṱoli, u vhona uri Afrika Tshipembe ḽi na zwikili zwo teaho; u tikedza khamphani dzo teaho uri dzi dzhie tshikhala tsha ikonomi, u vhea maga o teaho ane a ḓo tsireledza zwiko zwa mupo, na u thoma ṱhoḓisiso. Muvhigo u ḓo shumiswa sa mutheo wa u bveledza ṱhoḓisiso ya gese ya shale, mveledziso na pulane ya vhutumbuli.
3.2. Mvelaphanḓa yo no itwa kha Operation Phakisa ya Vhulimi, Mvusuludzo ya Mavu na Mveledziso ya vhupo ha mahayani. Nga kha Operation Phakisa muvhuso u khou ṱoḓa u engedza nyaluwo, ho sedzwa uri hu itwe Afrika Tshipembe lushaka lu re na tsireledzo ya zwiḽiwa kha maimo oṱhe.
U bva Shundunthule 2016, ho vha na miṱangano ya vhukwamani ye ya farwa kha tshifhinga tsha miṅwedzi miṋa. LAB ya vhukuma i ḓo farwa lwa vhege dzi fhiraho ṱhanu u bva 25 Khubvumedzi na 28 Tshimedzi 2016. Ndivho khulwane ndi u vhona uri u thomiwa ha zwi ṱoḓeaho na u dzhenelela kha mathomele ho sedzwa u katela ha ikonomi huhulu kha sekithara. Operation Phakisa: Vhulimi na Mvusuludzo ya Mavu zwi ṱoḓa u sika mishumo ya miḽioni nthihi, na u ṱavha kha hekithara dza miḽioni nga 2019, sa zwe zwa vha bono ḽa NDP.
3.3. Khabinethe yo tendela U khwinifhadza Muhanga wa Maano u itela Mimasipala Yapo na wa Zwiṱiriki hu tshi tikedzwa Mbekanyamushumo ya Agri-parks.
Mbekanyamushumo ya DziAgri-park yo no vha mutheo wa zwipikwa zwa muvhuso kha u Vusuludza Vhulimi na mutevhe wa mashumele a u phurosesa zwiliṅwa, zwine zwa vha zwipikwa zwa Pulane dza Nḓila dza Ṱahe. Mimasipala yoṱhe ya zwiṱiriki ya 44 yo katelwa kha mbekanyamushumo iyi. Izwi zwi ḓo vhea maimo a DziAgri-park u shuma sa maitele a ndeme u bveledza ḽidzinginywa ḽa NDP ḽa maano a vhuṱali a mveledziso ya vhupo ha mahayani u ya nga khonadzeo yaho ya u tikedza mveledziso ya vhulimi vhuṱuku na u ṱuṱula maphurosesele a zwiliṅwa vhuponi ha mahayani.
3.4. Khabinethe yo tendela Mulayombisi wa Mbekanyamaitele ya Lushaka ya Mafhungo o Ṱanganelanaho a Thekinoḽodzhi ya Vhudavhidzani (ICT), une wa khou dzhena kha Mulayombisi u re thungo nga ha Vhudavhidzani ha ṱhingo (1996) na Tshumelo ya Poswo (1998).
Mbekanyamaitele iyi yo ṱanganelanaho ya ICT i toolola uri muvhuso u ḓo vhona uri sekithara i khou ita zwine ya kona u tshimbidza u khwinisa ikonomi na matshilisano o katelaho Afrika Tshipembe. Minisiṱa wa Vhudavhidzani ha ṱhingo na Tshumelo ya Poswo, Dr Cwele, vha ḓo vhidza vhanyanḓadzamafhungo u itela u ṱalutshedza nga vhuḓalo mbekanyamaitele iyi.
3.5. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Guvhangano ḽa Mbumbano ya Vhudavhidzani ha Ṱhingo ha Afrika ha 1999 (ATU) phalamenndeni u itela khwaṱhisedzo u ya nga Tshiteṅwa 231(2) tsha Ndayotewa.
ATU ndi dzangano ḽi ṱuṱuwedzaho tswikelelo ya vhoṱhe Afrika na tshumiso ya dziICT – u fana na u phaḓaladzwa ha themamveledziso, zwirathisi zwa radio na mashumele a tshikalo tsho vhewaho – kha dzhango ḽashu.
U shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe zwi tshimbilelana na NDP na zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya nnḓa ya u vhea shango ḽashu ha khwine kha ḽifhasi na u khwaṱhisa zwiimiswa zwa AU u itela u swikelela zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya nnḓa ya mveledziso.
3.6. Khabinethe yo tendela muhanga wa zwiimiswa wo kumedzwaho u itela u thomiwa ha Vhulangi Vhuhulwane ho fhambanaho ha Digital Object Architecture (DOA), na dzina ḽo dzinginywaho ḽine ḽa vha MISAVA Agency u itela Digital Identifier.
U thomiwa ha DOA hu na khonadzeo ya u vhea Afrika Tshipembe kha maimo a vhuḓi nga u khwaṱhisa muṱaṱisano wa ICT nga u lugela u shela mulenzhe kha Mumono wa Nḓowetshumo wa Vhuṋa.
3.7. Khabinethe yo tendela maimo o sedzuluswaho a Afrika Tshipembe kha mukumedzo wa Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika (SADC) wa mveledziso ya memorandamu wa u pfesesana nga ha u thomiwa ha Tshiimiswa tsha Ndangulo tsha Khorido ya Devhula na Tshipembe (NSCMI).
Dziminisiṱa dza Vhuendi dza SADC dzo tenda u thoma NSCMI u itela u tandulula mashumele a si avhuḓi na tsitsikano kha Khorido ya Devhula na Tshipembe. Khabinethe yo tendela hafhu Minisiṱa wa Vhuendi u vha ṋemuṱa wa Khorido ya Devhula na Tshipembe wa Minisiṱa dza Vhuendi uri dzi vhe na muṱangano nga 2016/17.
3.8. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mveledziso ya mutevhe muswa wa mangwende a zwihumbudzo na u phaḓaladzwa ane a ḓo imelela mvelele, mbofholowo na dimokirasi, nga Vhamagi vha Afrika Tshipembe na Bodo ya Vhalangi, vha tshi shumisana na Minisiṱa wa zwa Masheleni.
Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa na dizaini ntswa ya mangwende a tshihumbudzo a Sterling-silver a R5 na R10; R5 ntswa (1/2 oz.) ḽingwende ḽa tshihumbudzo ḽa 24-kharathi ya musuku kha Mutevhe wa Mangwende wa Natura wa 2017; na
a. Dizaini dza mutevhe wa mangwende a tshihumbudzo a tevheleaho:
- Mitevhe wa Mangwende a Natura 2017;
- Mitevhe ya Mangwende a Sterling-silver 2017; na
- 2017 Sterling-silver R2 Crown na 2½ c Tickey series.
b. Mangwende a Krugerrand a 2017:
- U bviswa hafhu ha vinthedzhi 1967 Krugerrand nga 2016; na
- U ḓivhadzwa ha Krugerrands ntswa kha khuvhanganyo ya 2017.
4. Milayotibe
4.1. Khabinethe yo tendela khanḓiso ya Mulayotibe wa Khwiniso wa Thusedzo ya Matshilisano wa 2016 u itela vhupfiwa ha tshitshavha. Uyu u khwinisa Mulayo wa Thusedzo ya Matshilisano, 2004 (Mulayo 13 wa 2004).
Mulayotibe wa Khwiniso u edzisa u ṋetshedza mbadelo dza u engedzedza na/kana mbuelo dzi re na vhuṱumani na thusedzo ya matshilisano. Khwiniso dzi ḓo konisa u thomiwa ha mbuelo dza dzimpfu na mbuelo dzo engedzwaho dza tsiwana na vhana ngomu miṱani i langwaho nga vhana.
5. Zwi no ḓo vha zwi tshi khou itea
5.1. Khabinethe yo vhudzwa nga ha ndugiselo dza Afrika Tshipembe nahone yo tendela maano a u shela mulenzhe kha Samithi ya vhumalo ya BRICS ine ya khou ḓa, yo rangwa phanḓa nga Komiti ya Minisiṱa dzo Ṱanganelanaho dza BRICS. Samithi ya vhumalo ya BRICS i ḓo farwa fhasi ha thero “U Fhaṱa Tsheo dzine dza vha Phindulo, dzo Katelaho dza dovha dza Tendelaniwa khadzo (BRICS)” u bva nga ḽa 15 u ya 16 Tshimedzi 2016 ngei Goa, kha ḽa India.
Khabinethe yo vhudzwa nga ha maimo a mashumele a Senthara ya Dzingu Ntswa ya Mveledziso ya Afrika. Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa u tikedza u thoma u shuma ha Bannga Ntswa ya Mveledziso ya Brics, ine ya katela vha muṱa wa Senthara ya Dzingu ḽa Afrika ngei Johannesburg.
Zwiimiswa zwa masheleni zwa BRICS zwe ha thomiwa ngazwo, u fana na Bannga Ntswa ya Mveledziso na Nzudzanyo Mbulungelo ya Tshihaḓu zwi shuma sa zwiimiswa zwa ṱhuṱhuwedzo kha khwaṱhisedzo ya nḓowetshumo na mbekanyamushumo dza themamveledziso Afrika Tshipembe na kha dzhango.
5.2. Khabinethe yo tendela Afrika Tshipembe maanḓa a nyambedzano u shuma sa mutheo wa nyambedzano ngei kha Muṱangano wa vhu28 wa Madzangano kha Thendelano ya Montreal nga ha Zwithu zwine zwa khou Fhedza Ozone Layer (Montreal MOP 28) une wa ḓo farwa u bva nga ḽa 10 u ya 14 Tshimedzi 2016, ngei Kigali, kha ḽa Rwanda. Thendelano ya Montreal i khou shuma zwavhuḓi zwi tshi ya nga u fhelisa Zwithu zwine zwa khou Fhedza Ozone. Izwi zwi na vhuṱumani na Ndayotewa yashu ine ya amba nga ha u fhungudza vhushai na mveledziso ya ikonomi ya matshilisano uri zwi pfumbiswe ho sedzwa mveledziso ya tshifhinga tshilapfu.
5.3. Khonferentsi ya Vhuraru nga ha Dzinnḓu na u Dzula Dziḓoroboni ha Tshifhinga tshilapfu (Habitat III) i ḓo farwa nga UNGA ngei Quito, kha ḽa Ecuador u bva nga ḽa 17 u ya 20 Tshimedzi 2016. Ndivho yayo ndi ya u ṱanganedza Adzhenda Ntswa ya Dziḓorobo, ḽiṅwalo ḽo ḓitikaho nga nyito ḽine ḽa ḓo ta maimo a ḽifhasi a tswikelelo ya mveledziso ya dziḓorobo ya tshifhinga tshilapfu, u dovha u humbula nga nḓila ya kufhaṱele, u langa, na u dzula dziḓoroboni hu na nyanḓano na u ḓikumedzela ha vhafarakani, vha kwameaho vho teaho, na vhashumeli vha dziḓoroboni kha maimo oṱhe a muvhuso khathihi na sekithara ya phuraivethe.
5.4. Khoniferentsi ya Dzitshakha nga ha Ṱhoḓisiso ya Themamveledziso (ICRI 2016) i ḓo farwa Cape Town u bva nga ḽa 3 u ya 5 Tshimedzi 2016 nga Muhasho wa Saintsi na Thekinoḽodzhi na Khomishini ya Yuropa.
Ndivho ya khoniferentsi ndi u bvisela khagala mushumo wa ndeme wa ṱhoḓisiso ya themamveledziso ya ḽifhasi u itela u tandulula khaedu nahone sa fhethu ha vhutumbuli, u bvisela khagala ṱhoḓea, mveledziso na ṱhoḓisiso ya themamveledziso ya dzingu/ḽifhasi ya tshifhinga tshilapfu, na u haseledza khonadzeo dza u sudzuluwa hu tshi elwa kha maano a dzitshakha.
Afrika Tshipembe ḽo sumbedza vhukoni haḽo ha ṱhoḓisiso ya saintsi na thekinoḽodzhi, nahone ḽi khou ṱanganedzwa sa haya ha tsiko ha dziṅwe dza ṱhoḓisiso dza ḽifhasi dza ndeme dza themamveledziso. U farwa ha ICRI 2016 zwi ḓo thusa shango kha mvelaphanḓa ya u vha na ikonomi yo ḓisendekaho kha nḓivho sa zwe zwa lavhelelwa nga NDP.
5.5. Khabinethe i ṱanganedza nḓivhadzo ya ḽiga ḽa u thoma ḽa u swikelela u tsimiwa ha tshirathisi tsha anaḽogo nga ḽa 28 Tshimedzi 2016 nga Minisiṱa wa zwa Vhudavhudzani Vho Faith Muthambi, kha ṅwongo wa ḓorobo dza Square Kilometre Array (SKA) ngei Northern Cape, kha ḓorobo ya Carnavon ine ya vha kha Masipala Wapo wa Kareeberg. Miṱa i fhiraho 86% vhuponi ha SKA ho ṱumanywa nahone vha khou ḓiphina nga tshumelo ya theḽevishini ya didzhithaḽa theresiṱiriaḽaa mahayani avho.
Mupfuluwo u tshimbilelana na NDP kha u sika themamveledziso ya ICT i fhulufheleaho, yo tsireledzeaho nahone i swikeleleaho. I ḓo ṱumanya vhupo ha mahayani na dziḓoroboni, vho pfumaho na vhashayaho na u vhona uri vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha a davhidzana nga nḓila ya khwine vha tshi shumisa thekinoḽodzhi.
5.6. Muvhuso u khou pembelela Ṅwedzi wa Mveledziso ya Matshilisano nga Tshimedzi fhasi ha thero “Roṱhe ri isa Afrika Tshipembe phanḓa kha Mveledziso ya Matshilisano na Ikonomi” nahone nga kha Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano (DSD), u ḓo fara nyambedzano shango loṱhe uri u kone u pfesesa ṱhoḓea dzo fhambanaho dza zwitshavha.
DSD, khathihi na Zhendedzi ḽa Mveledziso ḽa Lushaka (NDA) na Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano ḽa Afrika Tshipembe, vha ḓo vhudza zwitshavha nga ha mbekanyamushumo dzo fhambanaho dza tsireledzo ya matshilisano dzi re hone na uri dzi nga swikelelwa hani. Khabinethe i ṱuṱuwedza sekithara dzoṱhe u thusa muvhuso kha u vhona uri ṱhoḓea dza vha shayaho tsireledzo zwitshavhani zwashu dzi khou fushwa.
1 Tshimedzi 2016 ndi Ḓuvha ḽa Dzitshakha ḽa Vhaaluwa, ḽine ḽa ḓo pembelelwa sa tshipiḓa tsha vhege ya u thoma ya Tshimedzi. Izwi zwi ḓo livhiswa kha uri vhathu vha dzhiele nṱha khaedu mmbi na mafhungo a si ngoho nga ha vhaaluwa vhashu.
5.7. Muhasho wa Mitambo na Vhuḓimvumvusi na Dzangano ḽa Mitambo ḽa Dzitshakha ḽa Vhoṱhe vha ḓo vha ṋemuṱa wa luṱa lwa vhurathi lwa “The Big Walk” nga ḽa 2 Tshimedzi 2016 ngei Fountains Valley Resort, kha ḽa Pretoria. Khabinethe i ṱuṱuwedza MaAfrika Tshipembe u kuvhatedza mafulufulu, matshilele o kunaho a mutakalo u itela u lwa na zwiwo zwinzhi zwa malwadze na mivhili mihulu.
5.8. 19 Tshimedzi 2016 ndi anivesari ya vhu30 ya u wa ha bufho ḽe ḽa dzhia vhutshilo ha Muphuresidennde wa Mozambique, Vho Samora Moises Machel na a vhaṅwe vhadzulapo vha 34 vha shango ḽavho, hu tshi katelwa na mureili wa bufho na vhoramafhungo.
Vhathu vha Mozambique vho shela mulenzhe kha mbofholowo ya Afrika Tshipembe na maṅwe mashango kha tshipiḓa tsha dzhango ḽashu. Muvhuso wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe, u tshi shumisana na muvhuso wa Riphabuḽiki ya Mozambique, i ḓo vha ṋemuṱa wa bembela ḽa tshihumbudzo ḽa anivesari ya vhu30 afho he bufho ḽa wela hone ngei Mbuzini, Mpumalanga nga ḽa 17 Tshimedzi 2016.
Izwi zwi thusa Muhasho wa Vhutsila na Mvelele u thoma khonḓela na nḓila ya vhufa ha mbofholowo vhune ha ḓo ṱumanya nḓila dzoṱhe dza vhufa ha mbofholowo Afrika Tshipembe, SADC na dzhango ḽashu.
Khabinethe i khou fhirisela ndiliso dzayo kha vha tevhelaho:
5.9. Muṱa na khonani dza phangami ya muimbi wa Afrika Tshipembe ane a dovha a vha ḽizhakanḓila ḽa muzika wa Kwaito, Mduduzi Tshabalala, ane a ḓivheswa nga ḽa Mandoza. Muzika wawe wo swikelela zwi songo ḓoweleaho na u pfukela kha mvelele dzo fhambanaho zwine zwa khou bvela phanḓa u ṱanganedzwa nga MaAfrika Tshipembe vhoṱhe.
5.10. Muṱa na khonani dza ramafhungo wa kale, mudzudzanyi na muṅwali Vho Allister Sparks vhe vha lovha vhe a miṅwaha ya 83. Vho Sparks vho shumisa vhuimo havho sa mudzudzanyi wa Rand Daily Mail mathomoni a miṅwaha ya vho 1980 u bvisela khagala mafhungo mavhi a muvhuso wa tshiṱalula. Vho vha vhe Nieman Fellow ngei Yunivesithi ya Harvard na muisedzi wa Afrika Tshipembe wa mafhungo kha khanḓiso dza dzitshakha dza tshivhalo, hu tshi katelwa na The Washington Post na The Economist.
5.11. Vhathu vha India, kha u lovha ha His Divine Holiness Pramukh Swami Maharaj, murangaphanḓa wa zwa muya wa tshitshavha tsha vhurereli ha Swaminarayan Hindu ngei India. His Divine Holiness vha ḓivhelwa u shela mulenzhe zwihulu he vha ita kha vhutendi ha India na mvelele nga u fhaṱa dzithembele, mandirisi na zwiimiswa zwa pfunzo kha ḽa India na maṅwe mashango.
5.12. Kha miṱa ya vhoṱhe vhe vha lozwa matshilo nga tshifhinga tsha zwiwo zwa pfudzungule zwe zwa itea ngei kha ḽa Riphabuḽiki ya Dimokirasi ya Congo (DRC), na vhe vha wana mafuvhalo vha khou tamelwa mashudu a uri vha ṱavhanye vha fhole. Khabinethe i ita khuwelelo kha madzangano oṱhe ngei DRC u shela mulenzhe kha Nyambedzano dza Lushaka dzo Katelaho, dzine dza khou tshimbidzwa nga Vho Edem Kodjo vho imela AU, nahone vha khou tikedzwa nga zwiimiswa zwa dzitshakha na madzingu.
5.13. Kha muṱa na khonani dza Vho Shimon Peres, rapolotiki a ṱhonifheaho wa mualuwa wa Israel vhe vha pfufhiwa nga Nobel Prize kha u konisa havho u swikelela thendelano ya mulalo vhukati ha MaIsiraele na MaPalestina. Vho Peres vho shuma sa maanḓa a sa imi kha polotiki dza Israele miṅwaha minzhi.
Khabinethe i livhisa u fhululedza hayo kha zwi tevhelaho:
5.14. Khoro ya Sainthifiki na Ṱhoḓisiso ya Nḓowetshumo kha thekinoḽodzhi yayo ntswa ya magunwe ine ya ḓo thusa u khwinisa vha zwa mulayo na vhashumi vha forensiki kha mushumo wavho. Tshishumiswa itshi tsho tumbulwaho, tsho lambedzwa nga Muhasho wa Saintsi na Thekinoḽodzhi, tshi nga shumiswa u sikena na u bvisa magunwe hu sa khou shumiswa u bvisa buse kana hu si na khombo ya vhushelatshili.
5.15. Dr Ismail Bhorat na tshigwada tshavho kha vhutumbuli ha muaro kha tshetshe dzi sa athu bebwa ngei Vhuongeloni ha Vhukati ha Inkosi Albert Luthuli. Uyu ndi muaro wa u thoma we wa itwa kha ṅwana a sa athu bebwa shangoni ḽashu nahone izwi zwo vhea Afrika Tshipembe kha vhugalatenga ha ḽifhasi.
5.16. Mamelodi Sundowns kha u swikelela makhaulakhani a Federasi ya Ḽigi ya Ngwena dza Bola ya Afrika nga murahu ha u kunda tshigwada tsha Zesco United. Gundo iḽi a ḽi tou vha ḽa vhuḓi fhedzi kha Sundowns, ḽi ḓo vhuedza na bola ya milenzhe ya Afrika Tshipembe yoṱhe. Zwi ṋea vhatambi vhashu u ṱanea ḽifhasini hune ha ṱoḓea na tshenzhemo ine vha i ṱoḓa uri vha kone u tamba na zwiṅwe zwigwada zwa khwine kha dzhango ḽa Afrika na kha ḽifhasi.
5.17. Khabinethe i fhululedza Vho Brad Binder u wina Vhugwena ha Ḽifhasi ha Moto3 zwine zwa vha zwa ndeme kha ḓivhazwakale. Muṱaṱisani wa miṅwaha ya 21 wa thuthuthu o vha MuAfrika Tshipembe wa u thoma u bva 1980 u wina tshiphuga tsha Grand Prix nga murahu ha u wina muṱaṱisano wawe wa u thoma wa Vhugwena ha Moto3.
5.18. Hafhu Khabinethe i fhirisela ndivhuho dzayo zwi mbiluni kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vhe vha shela mulenzhe kha nyito dzo fhambanaho u pembelela na u ṱhonifha u fhambana ha mvelele dzashu nga tshifhinga tsha Ṅwedzi wa Vhufa. Misumbedzo yo ḓalaho vhumvumvu ya mvelele dzo fhambanaho na u kovhana vhufa hashu ho pfumaho zwo ita midzinginyo shangoni ḽashu ḽoṱhe.
Khabinethe i livhisa u tamela mashudu kha zwi tevhelaho:
5.19. Khabinethe i tamela Vho Archbishop Emeritus Desmond Tutu mashudu a uri vha ṱavhanye vha fhole kha muaro wavho.
5.20. Na u vha fhethu huthihi na Afrika Tshipembe kha u tamela mashudu Vho Mama Winnie Mandela kha u swikelela miṅwaha ya mabebo ya 80.
6. Vhathu vho tholwaho
U tholwa havho hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa nga ndalukano dzavho na u sedzwa arali vhe si na milandu.
6.1. Khoro ya Vhueletshedzi na Vhutumbuli ya Lushaka:
a. Vho Mafika Mkwanazi; na
b. Vho Sullivan O’Carroll.
6.2. Khoro ya Akhademi ya Saintsi ya Afrika Tshipembe:
a. Prof Eugene Cloete;
b. Prof Sabiha Essack;
c. Prof Shireen Hassim;
d. Prof Jonathan Jansen;
e. Prof Nancy Phaswana-Mafuya;
f. Prof Barney Pityana;
g. Prof Stephanie Burton (u tholwa hafhu);
h. Prof Norman Duncan (u tholwa hafhu);
i. Prof Johann Mouton (u tholwa hafhu);
j. Prof Himla Soodyall (u tholwa hafhu);
k. Prof Zeblon Vilakazi (u tholwa hafhu);
l. Prof Brenda Wingfield (u tholwa hafhu); na
m. Dr Shadrack Moephuli (Muimeleli wa Khoro ya Vhueletshedzi ya Lushaka nga ha Vhutumbuli na u tholwa hafhu ).
6.3. Dr Sarah Mosoetsa kha Bodo ya Mutheo wa Ṱhoḓisiso wa Lushaka.
6.4. Tshiimiswa tsha Nyanḓadzamafhungo ya Eḽekiṱhironiki tsha Lushaka tsha Afrika Tshipembe (NEMISA):
a. Vho Mymoena Williams sa Muofisiri Mulangi Muhulwane (CEO).
b. Vho Rahimoonisha Abdool sa Muofisiri wa Masheleni Muhulwane (CFO).
6.5. Vhalangi vha si na Maanḓa kha NEMISA NPC SOC Limited:
a. Prof Walter Theophilus Claassen (Mudzulatshidulo);
b. Vho Thami ka Plaatjie (u tholwa hafhu na Muthusa Mudzulatshidulo); na
c. Prof Manoj Maharaj;
d. Vho Sarienne Rana Kersh;
e. Vho Nelisiwe Gloria Mkhaliphi;
f. Vho Phuthi Nehemia Phukubje;
g. Vho Alina Thandiwe Mfulo; na
h. Vho Moraka Lucas Mello (u tholwa hafhu).
6.6. Vho Zolani Kgosie Matthews sa muraḓo a si na maanḓa kha Bodo ya Ofisi ya Poswo ya Afrika Tshipembe.
6.7. Vho Mahomed Iftekhar Chowan sa CFO wa Tshumelo ya Yunivesala na Zhendedzi ḽa Vhuswikeleli ḽa Afrika Tshipembe.
6.8. Khoro ya Mafhungo a Tshikhalani ya Afrika Tshipembe:
a. Vho Pontsho Maruping (Mudzulatshidulo);
b. Vho Nomfuneko Irene Majaja (Mufarisa Mudzulatshidulo);
c. Adv Lulekwa Makapela;
d. Vho Themba Beatus Tenza;
e. Vho Linden Sydney Petzer;
f. Muambasada Peter Goosen;
g. Vho Humbulani Aaron Mudau;
h. Dr Sandile Bethuel Malinga;
i. Vho William Simon Makwinja;
j. Vho Nosiphiwo Monica Sonjani;
k. Vho Lloyd McPatie; na
l. Vho Leeandran Annamalai.
6.9. Adv Rory Wayne Voller sa Khomishinari kha Khomishini ya Ndaka ya Nḓivho na Dzikhamphani.
6.10. Vho Jayaseelan Manickum Nair kha Bodo ya Afrika Tshipembe Dzangano ḽa Ndindakhombo ya Khombo dza Tshipentshela Limited, SOE, sa mulangi a si na maanḓa.
6.11. U nangiwa ha Vho Patience Bongiwe Kunene sa Mulangi Muhulwane, o imelaho Afrika Tshipembe, Angola na Nigeria, kha Bodo ya Vhalangi vha Tshigwada tsha Bannga ya Ḽifhasi).
6.12. Vhalanguli vha Tsireledzo ya Zwiporo:
a. U tholwa hafhu ha Vho Nkululeko Andrew Stephen Poya sa CEO.
Miraḓo i si na maanḓa vha Bodo ya Vhalangi vha Tsireledzo ya Zwiporo:
b. Dr Nomusa Zethu Qunta (Mudzulatshidulo);
c. Vho Boy Johannes Nobunga (Muthusa Mudzulatshidulo);
d. Vho Zacharia Mosothoane (vho nangwa nga Dzangano ḽa Vhashumi ḽa zwa Vhuendi ḽa Afrika Tshipembe);
e. Vho Christiaan Johan de Vos (u nangwa nga Federasi ya Madzangano a vhashumi a Afrika Tshipembe);
f. Medzha-Dzheraḽa Vho Michael Monashi Motlhala (Muraḓo muḓadzisi wa Muhasho wa Mapholisa);
g. Vho Ngwako Makaepea (Muraḓo muḓadzisi wa Muhasho wa Vhuendi);
h. Vho Hilda Thamaga Thopola;
i. Medzha-Dzheraḽa Vho Willem Adriaan Venter (muraḓo wa vhulanguli a si na maanḓa o ḓiimisaho);
j. Vho Khulekelwe Mbonambi (u tholwa hafhu);
k. Vho Ntombizine Mbiza (u tholwa hafhu);
l. Vho Andre Harrison (u tholwa hafhu); na
m. Vho Tibor Szane (u tholwa hafhu sa muofisiri a si na maanḓa wa Muhasho wa zwa Mishumo).
6.13. U tholwa hafhu ha Vho Japh Ronnie Chuwe sa CEO (Ridzhisiṱara) wa Zhendedzi ḽa Vhukhakhi ha Vhuendi Dzibadani.
6.14. Vho Skhumbuzo Dennis Macozoma sa CEO wa South African Roads Agency SOC Limited.
6.15. Vho Sisa Neil Ntshona sa CEO wa Vhuendelamashango ha Afrika Tshipembe.
6.16. Vho Dhesigen Pydiah Naidoo u tholwa hafhu sa CEO wa Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Maḓi.
6.17. Khomishini ya Maḓi ya Thavhani dza Lesotho:
a. Vho Bhekizwe Simon Nkosi sa Murumelwa Muhulwane wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe; na
b. Vho Vusi Nhlapo sa Muimeleli wa Tshoṱhe.
6.18. Bodo ya Zhendedzi ḽa Masheleni ḽa Mabindu Maṱuku:
a. Vho Charmaine Groves;
b. Vho Happy Ralinala;
c. Vho Kholofelo Molewa;
d. Vho Nomcebo Dlamini;
e. Vho Nazir Ahmed Osman;
f. Vho Nonkululeko Dlamini;
g. Vho Phakamile Mainganya;
h. Vho Kate Moloto;
i. Vho Hlonela Lupuwana (u tholwa hafhu); na
j. Vho Lawrence Mavundla (u tholwa hafhu).
6.19. Vho Cladie Thamo Hloniphile Mzobe sa CEO wa NDA.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
