1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza ndeme dza Muvhuso
1.1 U pembelela miṅwaha ya ḓana ha Fort Hare he ha itwa ofishala nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ho tshimbila zwavhuḓi. Maḓana a vhueni, hu tshi katelwa Mutshudeni wa kale nahone Muphuresidennde wa Zimbabwe Vho Robert Mugabe khathihi na vhadipulomati vho dzhenela vhutambo uhu ha maimo a nṱha kha ḓivhazwakale ya Afrika.
Izwi zwo vha tshiḓakaṅwe na Ṅwedzi wa Afrika, une wa vha tshihumbudzo tsha u ṱhonifha u thomiwa ha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afrika ḽa kale; ḽine ṋamusi ḽa vhidzwa Mbumbano ya Afrika (AU).
Khabinethe i ṱanganedza mvelaphanḓa yo itwaho kha u tandulula mafhungo a matshudeni, ane o vha a so ngo fanela u vhanga u tshinyadza ndaka.
1.2 Kha madalo a Muphuresidennde Vho Jacob Zuma a mushumo ngei kha Riphabuliki ya Uganda, Vharangaphanḓa avha vhavhili vha mivhuso vho tendelana u khwaṱhisa vhushaka ha nyambedzano dza mashango aya mavhili, na u haseledza nyimele ya polotiki na tsireledzo kha Riphabuliki ya Burundi na ngei vhubvaḓuvha ha Riphabuliki ya Demokirasi ya Congo.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho dovha hafhu vha dzhenela vhuṱambo ha u rwela ṱari Muphuresidennde Vho Yoweri Museveni. Afrika Tshipembe na Uganda u swika zwino mashango aya o no saina thendelano dza vhavhili dza 20, ngeno hu na khamphani dza Afrika Tshipembe dzine dzi nga anganyelwa henfha kha 70 dzine dza khou shuma ngei Uganda. Nga 2015, mbambadzelaseli nga Afrika Tshipembe u ya kha ḽa Uganda yo swika R1.7 biḽioni ngeno zwe Afrika Tshipembe ḽa ṱunḓa zwo eḓana R98 miḽioni.
1.3 Khabinethe i ṱanganedza u fhela havhuḓi ha madalo a Muphuresidennde Vho Jacob Zuma he vha dalela Shango ḽa Qatar nga zwa mushumo he ha ḓo sainiwa thendelano dza tshivhalo na u ḓikumedzela hunzhi, u fana na Thendelano nga ha Nyanḓano ya Vhupileli, Nyanḓano ya Mapholisa na Nyanḓano kha Vhutsila, Mvelele na Vhufa. U thomiwa ha Komiti yo Ṱanganelanaho ya Vhubindudzi ya u ḓo vhonana na u thomiwa ha dzithendelano hu tshi ingwa Vhukwamani ha Vhavhili ho dzudzanyeaho zwi khwaṱhisa na u alusa vhushaka ha mashango mavhili uri vhu vhe kha maimo a maano a khwine.
Nyambedzano dza Muphuresidennde na Foramu ya Mabindu ya Afrika Tshipembe na Qatari zwo ṱuṱuwedza nyanḓano vhukati ha Bindu na Bindu ndivho i ya u fhambanya ikonomi idzo dzoṱhe. Vhunga mashango aya mavhili a wela fhasi ha mashango a maḓanzhe khonadzeo ya nyandano kha Ikonomi ya Maḓanzhe na yone yo haseledzwa. Tshivhalo tsha khamphani dza Afrika Tshipembe, zwihulu sekithara dzi re na vhushaka na Petrochemical dzi khou shuma Qatar. Nthihi ya vhubindudzi vhuhulu ha Afrika Tshipembe ngei Vhubvaduvha Vhukati ndi Sasol, ine ya mishumo wayo muhulu ndi wa u bveledza mbetshelwathungo dza gese ngei Qatar.
Manwe mafhungo o ambiwaho ngao a katela mbambadzo na vhushaka ha ikonomi khathihi na mafhungo a tsireledzo na mulalo wa dzingu na wa ḽifhasi.
1.4 Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ṋetshedza ndiliso ya mavu sa tshipiḓa tsha Ḽiga 1 ḽa dzudzanya dza mbilo ngei Kruger National Park. Ṱhanganyelo i eḓanaho R84 miḽioni yo netshedzwa zwitshavha zwa rathi, zwiraru u bva Limpopo na zwiraru u bva Mpumalanga. U ya nga vhuhulu ha mavu aya a eḓana egere dza 18 000.
Modele wa nzudzanyo wo sedza hafhu ndeme ya Kruger National Park na u khwaṱhisedza ndiliso ya khwine ya masheleni vhunga vhavhili vha nga si kone u wana mavu avho. Izwi zwi tshimbilelana na nyeḓaniso ya khwinifhadzo fhasi ha mbekanyamushumo ya muvhuso ya mbuyedzedzo ya mavu nahone zwa ndeme kha u khwinisa mbekanyamushumo ya shango.
Kha u isa phanḓa u maanḓafhadza izwi zwitshavha, phesenthe nthihi ya tshikwama tsha vhuendelamashango ha tshitshavha yo dzhenisa masheleni a anganyelwaho kha R6.5 miḽioni nga nwaha u itela mbuelo ya tshitshavha. Izwi zwo vhanga u fhaṱa tshivhalo zwishumiswa zwa pfunzo hu tshi katelwa na tshifhaṱo tsha ndangulo ngei Tshikoloni tsha Nṱha tsha Dumisani, ḽaborothari ya khomphutha ngei
Tshikoloni Tsha Nṱha tsha Masiza, ḽaborothari ya saintsi ngei Tlakulani na tshikolo tsha nṱha tsha Sibusisiswe, zwishumiswa zwa kishini na mudavhi wa vhagudi vha Gireidi R ngei Tshikoloni tsha
Phuraimari tsha Takheleni. Nga 2016/17 hu tshi itwa vhukwamani na zwitshavha zwo kwameaho, u fhaṱwa ha ḽaborothari nṋa dza saintsi ngei Tshikoloni tsha Nṱha tsha Mbuyane; Tshikolo tsha
Sekondari tsha Mahlale; Tshikolo tsha Nṱha tsha Lepato a Tshikolo tsha Sekondati tsha Makuya, ho kuvhatedzwa mavunḓu a Limpopo na Mpumalanga ndi one o vhewaho phanḓa.
Khabinethe yo ombedzela ndeme ya vhuḽedzani vhukati ha zwitshavha zwa mirafho yo fhambanaho zwine zwa shela mulenzhe kha u vhuthihi ha zwitshavha. Modele wa Afrika Tshipembe wa mbuedzedzo ya mavu u khou itea wo ḓisendeka nga thangela tshenzhemo nahone zwino u tikedzwa nga u sika zwitshavha zwi vhuedzaho mbuelo ya ikonomi u fhira u fhirisela masheleni a luthihi a re khomboni ane a anzela u sia zwitshavha zwi so ngo vhuelwa. Ḽiga 2 ḽa mbadelo dza mbilo ḽi ḓo vhumbwa nga thandela dzine ndivho dzadzo ndi u vhona uri zwitshavha zwi bvela phanḓa u vhuelwa lwa tshifhinga tshilapfu u bva kha zwikhala zwa mabindu zwi re hone afha Phakhani.
1.5 Mvelelo u bva kha Samithi nga ha u Ṱanganywa ha Sisiteme ya Ndiliso fhasi ha thero “U swikelela u edana, hu sa nanguludzi na sisiteme ya ndiliso ya tshifhinga tshilapfu” zwo ita uri Minisita wa zwa Mutakalo na Mishumo, Vho Aaron Motsoaledi na Vho Mildred Oliphant, nahone vha tshi tikedzwa nga Muthusa Minisita wa Zwiko zwa Minerala, Mutakalo, Mishumo na Zwiko zwa Minerala dzo ṱanganedzwa.
Samithi yo sedzesa kha mutakalo wa mishumoni na tsireledzo muhumbulo u wa u bveledza sisiteme ya ndiliso yo ṱanganelanaho ya Afrika Tshipembe. Minisita u bva kha madzingu a Mashango a Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika; Nḓowetshumo ya Migodi ya Afrika Tshipembe na madzangano a vhashumi khathihi na madzangano a vhashumi vha migodini vha kale na vhone vho shela mulenzhe kha Samithi.
Nga kha sisiteme ya ndiliso yo ṱanganelanaho yo lavhelelwaho, muvhuso u ḓo vhona uri vhashumi na vhashumi vha kale vha migodini vha wana mbuelo ya ndiliso yo teaho ine ya ḓo thusa u vhuedza miṱa yavho. Nga kha u shumisana na vhaimeleli vha vhashumi na sekithara ya migodini, muvhuso una ndivho ya u thoma u sisiteme ya vhuṱoli na vhulavhelesi ine ya ḓo ṋea dzikhamphani dzi re na tsireledzo yavhuḓi na u tevhela milayo ya ndiliso magavhelo.
1.6 Khabinethe yo ṱanganedza u vulwa ha Senthara ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Bio-Manufacturing (BIDC) ya u thoma shangoni ḽashu ngei Pretoria nga Muhasho wa Saintsi na Thekinoḽodzhi.
Mushumo wa senthara ndi tshipiḓa tsha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ya shango dza u honolola khonadzeo ya mabindu maṱuku, a vhukati na maṱukusa (SMMEs). I tikedza dziSMME dzo ḓidzhenisaho kha bio-manufacturing nga u dzi konisa u dzhia zwikhala maragani. Dzikhamphani dzo kuvhatedzwaho nga BIDC dzi kona u swikelela zwishumiswa zwa bio-manufacturing zwo lugelaho u shuma, thikhedzo ya ṱhoḓisiso na mveledziso ya dziḽaborothari.
Ḽiga ḽa mathomo ḽi ḓo vhuedza nga u sika mishumo ya tshoṱhe na ya tshifhinganyana ngeno masiandoitwa a ikonomi a lavhelelwa kha R250 miḽioni nga ṅwaha miṅwaha miṱanu iḓaho. Zwazwino BIDC i khou tikedza mabindu a 19 ane a 16 ndi mabindu a vhathu vhatswu, hu tshi katelwa a 10 ane vhane vhao ndi vhafumakadzi. Zwiṅwe hafhu, 55 wa mishumo ya tshoṱhe na 171 wa mishumo ya tshifhinga nyana yo no ḓi sikiwa, ngeno vhagudela mushumo vha 54 vho pfumbudziwa.
1.7 U ḓivhadzwa nga Minisita wa zwa fulufulu, Vho Tina Joemat-Pettersson nga ha u bveledza Mbekanyamaitele ya Gese zwi endedza shango u ya kha ikonomi ya gese ya mupo i vhuedzaho. U ḓivhadzwa ha gese sa tshiko tsha u engedza fulufulu Afrika Tshipembe zwi ḓo fhungudza u ḓitika nga malasha na u vhona uri hu na fulufulu ḽinzhi, ḽo fhambanaho nahone ḽo tsireledzeaho ḽi re hone kha vhadzulapo na ikonomi, zwino na kha vhumatshelo. Izwi zwi ḓo engedza nḓila ya shango ya u swikelela ikonomi yo vusuludzwaho nḓowetshumo, nḓila ya nyaluwo i katelaho nahone ya nṱha na u sikwa ha mishumo.
Zwazwino Muhasho wa Fulufulu u khou dzhia mbekanyamushumo ya u isa gese kha fulufulu, ine ya ḓo ḓisa 3,726MW wa muḓagasi khathihi na u thusa kha u ṱavhanyisa mveledziso ya nḓowetshumo ya gese yapo ine ya ḓo ṱuṱuwedza u tandula kha mupo u konisa vhabindudzi. Zwikhala zwa mishumo zwi tshimbilelanaho na zwo livhaho na zwi so ngo livhaho kha mveledziso ya nḓowetshumo iyi zwi do swika 1, 25 miḽioni ya zwikhala zwa mishumo ya tshoṱhe tshifhingani tsha miṅwaha ya 25. Kha tshifhinga tshipfufhi mbekanyamushumo ya u isa gese kha fulufulu i ḓo shela mulenzhe u tikedza ikonomi na u tsitsa na u thusa u thivhela u lozwea ha mishumo.
1.8 U phaḓaladzwa ha ofishala ha fulo la lushaka la u “vhulunga fulufulu” nga tshifhinga tsha Muṱangano wa 2016 African Utility Week, wo rangwaho phanḓa nga Muhasho wa Fulufulu, zwi fhaṱa kha fulo ḽa muvhuso ḽa u vhulunga fulufulu ḽo rwelwaho ṱari nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma nga 2015.
1.9 Hu khou rwelwa hafhu ṱari fulo ḽa u sedza zwishumiswa zwa muḓagasi, nḓila ya khwine ine ya ḓo ṋea vharengi maanḓa a u ḓinangela musi vha tshi renga zwishumiswa. Zwi ḓo lebuliwa zwoṱhe u sumbedza uri zwi shuma hani zwi tshi vhambedzwa na Zwitandadi zwa Mashumele a Fulufulu o Teaho.
1.10 Khabinethe yo dzhiela nṱha Africa Energy Inward Buying Mission ye Muhasho wa Nḓowetshumo na Mbambadzo na South African Electrotechnical Export Council zwa vha ṋemuṱa. Khamphani dza Afrika Tshipembe dzi re na vhukoni ha tshumelo ya vhubveledzi na vhuinzhiniyara dzo ṱaniwa kha vhaimeleli vha zwiimiswa zwa fulufulu u bva Ethiopia, Kenya, Tanzania, Tshipembe ha Sudan na Nigeria. Izwi zwo vhea khamphani dza Afrika Tshipembe kha maimo a khwine u shela mulenzhe kha zwikhala zwa u phaḓaladzela Afrika vhubindudzi zwa themamveledziso ya fulufulu yo anganyelwaho u vha vhukati ha $20 biḽioni na $42 biḽioni nga ṅwaha miṅwahani ya 10 iḓaho.
1.11 Khabinethe i ṱuṱuwedzwa nga u rwelwa ṱari ha thandululo ya tshifhinga tshilapfu ya Acid Mine Drainage (AMD) ngei kha AMD Central Basin ngei Germiston ine ya ḓo lambedzwa mbili tshararu nga sekithara ya migodini ngeno nthihi ya tshararu i tshi ḓo lambedzwa nga vhashumisi vha maḓi.
Izwi zwi tevhela nga murahu ha u fhedzwa zwavhuḓi ha thandululo ya tshifhinga tshiṱuku fhasi ha Komiti ya Dziminisita dzo Ṱanganelanaho nga ha AMD. Nga 2011 muvhuso wo ṋea maanḓa Trans-Caledon Tunnel Authority, tshiimiswa tsha muvhuso fhasi ha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili, u ṋetshedza thandululo ya tshifhinga nyana kha khaedu ya AMD ngei Gauteng.
Ndivho ya thandululo ya tshifhinga tshilapfu ndi u isa phanḓa u kunakisa maḓi nga u bvisa muṋo kana dziṅwe esidi na u sika maḓi ane a a ḓo shumiswa mabinduni sa o tsireledzeaho u a nwa kana kha zwa nḓowetshumo.
1.12 Khabinethe i ita khuwelelo kha vhathu vha Lesotho vha dzulaho Afrika Tshipembe lu si mulayoni uri vha ite khumbelo ya Lesotho Special Permit ngei Sentharani ya Tshumelo ya Vhutshimbidzi ha Visa phanḓa ha ḽa 30 Fulwi 2016.
Lesotho Special Permit i bviswa fhasi ha maitele a tshipentshela a vhathu vha Lesotho vhane vha khou shuma, u guda kana u langa mabindu Afrika Tshipembe nahone vho vha ngomu shangoni ḽashu phanḓa ha ḽa 30 Tshimedzi 2015. Hafhu, vhaitakhumbelo vha Lesotho vhe vha wana maṅwalo a Afrika Tshipembe ng vhufhura vha khou eletshedzwa u a vhuisa ofisini dzo teaho dza Muhasho wa Muno u itela uri vha wane luṅwalo lwa pfarelo. Pfarelo iyi i ḓo swika mafheleloni nga ḽa 31 Nyendavhusiku 2016. Vhatholi vha vhathu vha Lesotho vha fanela u shumisa itshi tshifhinga u wana phemithi iyi.
1.13 Khabinethe i ṱanganedza u ḓivhadzwa nga Minisita wa zwa Mitambo na Vhuḓimvumvusi Vho Fikile Mbalula uri mutambo wa mavili wapo u khou ḓo vhoniswa hafhu kha SABC. U swika zwino mbekanyamushumo ya “Boxing is Back” na “TKO” kha SABC yo no swikelela miṱa i fhiraho 1.3 million. U vhuiswa ha mutambo uyu kha thelevishini, zwi ḓo vhuedza zwihulu mbuelo ya Boxing South Africa, u khwaṱhisa mutambo wa mavili wa vhafumakadzi na u tikedza vhabveledzi na vhoramavili vhane vha khou bvelela.
2. Tsheo dza Khabinethe dza ndeme
2.1 Khabinethe yo totelwa nga ha u fhela ha nyambedzano na u thuthwa lwa mulayo ha Thendelano ya Vhuledzani ha Ikonomi vhukati ha Tshigwada tsha Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika na Mbumbano ya Yuropa (EU).
Khabinethe yo tenda uri Thendelano ya Vhuḽedzani ha Ikonomi i kumedzwe phalamenndeni.
Thendelano i ḓo thoma mbambadzo vhukati ha Southern African Customs Union (SACU) na EU. I ḓo konisa hafhu Afrika Tshipembe ḽi dzhielwe nṱha kha u swikelela maraga wa Mbumbano ya Yuropa u itela zwibvledzwa zwa vhulimi zwa fhambanaho u fana na swigiri, ethanol, veine, vhureakhovhe na mitshelo. EPA i ḓo aluswa nga Thendelano ya Nyandano ya Mveledziso ya Mbambadzo (TDCA) YE Afrika Tshipembe ḽa saina nga 2000 na EU.
Thendelano ya Vhuḽedzani ha Ikonomi i ṋea Afrika Tshipembe tshikhala tsha mbekanyamaitele tsho engedzeaho fhethu hunzhi. Afrika Tshipembe ḽo dovha ḽa ambedzana nyambedzano dza vhavhili dza Thendelano nga ha Zwisumbi zwa Ḓivhashango na EU, nga mulandu wa nyaluwo ya dzangalelo kha u tsireledza madzina a veine na madzina a zwibveledzwa zwa vhulimi zwa tshipentshela. Nga u ralo, madzina a veine a 102 a ḓo tsireledzwa fhasi ha Thendelano na madzina mararu a zwibveledzwa zwa vhulimi ane ndi Rooibos, Honeybush, Karoo Lamb.
Thendelano i ḓo vhona uri u ya nga zwipikwa zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka Afrika Tshipembe ḽi bvisela phanḓa nḓowetshumo na u ṱuṱuwedza mbambadzelaseli ya zwithu zwa Afrika Tshipembe maragani wa EU. Zwa ndeme nga maanḓa, EPA i ṱuṱuwedza mveledziso ya mbambadzo ya dzingu Afrika zwenezwo ya shela mulenzhe kha u ṱanganya dzingu.
2.2 Khabinethe yo tendela u ganḓiswa ha Thangela Mulayombisi nga ha Mipfuluwo ya Dzitshakha gurannḓani ya muvhuso u itela vhupfiwa ha vhathu. Khabinethe yo dovha ya nyetulelwa nga ha vhukwamani na vhathu vhakwameaho na nyambedzano nga ha Thangela Mulayombisi nga 2016/17.
Thangela Mulayombisi yo livhanywa na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na uri i dzhia maimo a uri u fhedza vhushai na u sika mishumo ya khwine, hu fanela u shumiswa mipfuluwo u kwashekanya phatheni idzi, nga u fhaṱa mutheo wa zwikili zwashu na nḓivho nga u bvisa zwikhukhulisi kha mveledziso ya dzingu. Izwi zwi ṱoḓa uri Afrika Tshipembe ḽi bindudze nga maano kha u isa phanḓa mveledziso ya khwine ya sisiteme ya mipfuluwo ya tsireledzo.
U thomiwa ha Mipfuluwo ya Dzitshakha zwi ḓo ri swikisa tsini ha u swikelela ndinganyiso vhukati ha u swikelela ṱhoḓea dza Afrika Tshipembe dza mveledziso ngeno hu tshi tsireledzwa tshirunzi tsha Afrika Tshipembe na tsireledzo ya lushaka.
2.3 Khabinethe yo tendela Muhasho wa Vhulimi, Madaka na Vhureakhovhe u vha ṋemuṱa wa Muṱangano Tshitshavha tsha Mvelele ya maḓini ya Ḽifhasi, khathihi na Dzangano ḽa Mvelele ya maḓini ḽa Tshipembe ha Afrika, u bva nga ḽa 26 u ya 30 Fulwi 2017 Afrika Tshipembe. Izwi ndi lwa u thoma hune Muṱangano wa Mvelele ya maḓini (Aquaculture) wa ḓo farwa Afrika.
Sekithara ya aquaculture yo vhewa phanḓa nga muvhuso uri i shele mulenzhe kha tsireledzo ya zwiḽiwa na nyaluwo ya ikonomi ya shango. Aquaculture yo dzheniswa kha vhurangeli ha ndeme ha Operation Phakisa: Ikonomi ya maḓanzhe. U farwa ha Muṱangano uyu zwi ḓo konisa Afrika Tshipembe u ṱavhanyisa mveledziso ya na vhubindudzi kha sekithara ya aquaculture nga kha mafhungo na u kovha nḓivho khathihi na zwikhala zwa vhuṱumani.
U vha nemuta zwi ḓo thusa u sika zwikhala kha sekithara ya vhuendelamashango u sumbedza nyito dza vhuendelamashango ha shango na vhorabulasi vhapo vha ḓo sumbedza vhutumbuli ha thekinoḽodzhi ṱanoni ḽa mbambadzo ḽine ḽa ḓo dzhenelwa nga vhathu vha fhiraho 100 vho ṱanaho u bva kha tshakha dza aquaculture ḽifhasi ḽoṱhe.
Mashango a Afrika a ḓo wana tshifhinga tsha u shela mulenzhe na u sumbedza zwibveledzwa zwao zwine zwa ḓo vha na masiandoitwa avhudi kha mveledziso ya ikonomi ya sekithara ya aquaculture kha dzingu ḽa Afrika na Afrika Tshipembe.
2.4 Khabinethe yo tswelwa nga ha u khwiniswa ho itwaho kha Muhanga wa Maano wa Tshifhinga tsha Vhukati (MTSF) Thero nga ha Mvelelo 12 na Mbekanyamushumo ya Nyito 2016/17. Izwi zwi fhindula tsheo ya Khabinethe ya u eḓanyisa vhukati ha Thero ya MTSF nga ha Mvelele 12 – Tshumelo ya Tshitshavha ya khwine i shumaho zwavhuḓi na mveledziso, lwa tshifhinga tsha 2014-2019 na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
3. Mitambo ine ya khou ḓa
3.1 Nga ṅwedzi wa Fulwi hu ḓo pembelelwa anivesari ya vhu40 ya Fulwi 16 1976 ya u vutshela muvhuso, ye ya shandukisa nyimele ya matshilisano a polotiki Afrika Tshipembe. Bembela iḽi ḽi khou tshimbidzwa nga Komiti ya Dziminisita dzo Ṱanganelanaho.
Ṅwedzi wa Vhaswa u ḓo rwelwa ṱari nga ḽa 1 Fulwi 2016 fhasi ha thero “Vhaswa vha isa Afrika Tshipembe phanḓa” ngei Tshihumbudzoni tsha Hector Petersen, Soweto nga Minisita ofisini ya Muphuresidennde, Vho Jeff Radebe. Izwi zwi ḓo vhona mbekanyamushumo ya ṅwedzi woṱhe, yo pfananywa na nga Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Vhaswa ya Lushaka, yo ḓikumedzela kha u konisa na u ṱuṱuwedza vhaswa vhashu uri vha dzhie zwikhala kha sekithara dzo fhambanaho u itela u khwinisa matshilo avho na u vha konisa u shela mulenzhe zwavhuḓi kha mveledziso ya ikonomi na ya shango.
Izwi zwi rangela phanḓa matshimbidzele a Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka nga ḽa 16 Fulwi 2016, ḽine ḽa ḓo tshimbidzwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei Orlando Stadium kha ḽa Soweto.
3.2 Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano u ḓo rwela ṱari Vhege ya Tsireledzo ya Vhana ya Lushaka ngei Bulasini ya Braakspruit, Klerksdorp nga ḽa 29 Shundunthule 2016 fhasi ha thero: “Kha ri Tsireledze Vhana u Isa Afrika Tshipembe Phanda Rothe”. Vhege i ḓo vha tshiḓakaṅwe na Ḓuvha ḽa Vhana ḽa Dzitshakha nga ḽa 1 Fulwi 2016 ḽine ḽa ḓo rangwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei sentharani ya vhaswa vha tsiwana ngei Atteridgeville, Gauteng nahone ḽi ḓo fhela nga 5 Fulwi 2016 ngei Amersfoort, Mpumalanga.
Khabinethe i humbela zwitshavha u tsireledza vhana kha u sa ṱhogomelwa, u tambudzwa, pfudzungule na u shumiswa nga u vhiga zwiwo izwo zwoṱhe kha maanḓalanga o teaho.
3.3 Muhasho wa Mafhungo a Mupo u ḓo ranga phanḓa shango kha u pembelela Ḓuvha ḽa Mupo ḽa Ḽifhasi nga ḽa 5 Fulwi 2016 u kuvhanganya maAfrika Tshipembe u ḓigana u tsireledza pulanete yashu. Ṋaṅwaha thero ya Ḓuvha ḽa Mupo ḽa Ḽifhasi ndi: “Go Wild for Life," yo sedzesa kha vhugevhenga ha matshilo a ḓakani na tshinyalelo ine ya khou vhangiwa.
Mvelaphanḓa ya Afrika Tshipembe kha ndondolo ya bayodaivesithi yashu yo ita uri shango ḽi vhe ḽone ḽo pikwaho kha vhugevhenga ho dzudzanywaho, mupo seli ha mikano na vhugevhenga ha matshilo a ḓakani. Masiandoitwa a vhugevhenga ha matshilo a ḓakani na kha mupo a si avhuḓi kha tshitshavha tsha zwitshilaho hune zwa tshila hone, matshilo a vhuedzaho lwa tshifhinga tshilapfu na vhuendelamashango.
3.4 U pembelela Ḓuvha ḽa Maḓanzhe la Ḽifhasi nga ḽa 8 Fulwi 2016 fhasi ha thero “Maḓanzhe o takalaho, Pulanete yo Takalaho” zwi ri tendela u sumbedzisa masiandoitwa a maḓanzhe na nḓila dzo fhambanaho dzine maḓanzhe a nga shela mulenzhe kha ikonomi yashu. Zwi dovha zwa sumbedza khaedu kha u lwa na tshikafhadzo ya maḓanzhe, u ṱhogomela maḓanzhe uri a langule kilima ya ḽifhasi, nḓisedzo ya tshumelo ya matshilo a muponi na u ṋetshedza matshilo a vhuedzaho tshifhinga tshilapfu na vhuḓimvumvusi ho tsireledzeaho.
4. Maimo a Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo
4.1 Muvhuso u kha ḓi vha wo sedzesa kha engedza nyaluwo ya ikonomi, u vhulunga mishumo i re hone na u sika mishumo minzhi ya tshifhinga tshilapfu nga kha u shumisana na mabindu na mishumo. Nga kha mbekanyamushumo yashu ya mvusuludzo ya zwivhumbeo na u pfumbisa masheleni, muvhuso u ḓo shuma fhasi ha gemo ḽa mashumisele a masheleni u vhona uri ikonomi yashu ḽa khwaṱha musi ikonomi ya ḽifhasi itshi khwinifhadzea.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ranga phanḓa u dzhenelela ha tshivhalo hu shumaho nga kha vhuḽedzani, fhano hayani na mashangoni a nnḓa u khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.
4.2 Khabinethe yo dzhiela nṱha u aluwa ha vhurangeli ha vhubindudzi he ha ḓivhadzwa shangoni ḽashu u sumbedza fulufhelo nga zwitshavha zwa vhubindudzi zwa dzitshakha kha ikonomi ya Afrika Tshipembe. I dovha hafhu ya sumbedza uri shango ḽashu ḽi kha nḓila yo teaho ya u vuwa nahone ḽi khou bvela phanḓa u ḽone ḽa khwine kha u bindudza.
Vhubindudzi vhu tevhelaho vhu sumbedza u bvela phanḓa ha fulufhelo ḽine vhabveledzi vha mimoḓoro vha ḽifhasi vha vha naḽo kha Afrika Tshipembe sa fhethu ha u bindudza, na mupo wa mbekanyamaitele dzi tikedzaho dzine muvhuso wa ṋetshedza.
4.3 Izwi zwi katela vhubindudzi nga Toyota nga kha mamaga maswa a Toyota Hilux na Fortuner ngei Prospecton, Durban, e a vulwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma. Izwi zwo konadzeiswa nga thikhedzo yo ṋetshedzwaho nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo we wa kona u kunga vhubindudzi vhu fhiraho R25 biḽioni kha nḓowetshumo ya mimoḓoro miṅwahani miṱani yo fhiraho.
Vhubindudzi uhu vhu ḓo tikedza mishumo i fhiraho 4 000 ine ṱhanganyelo yayo afho limagani i vho fhira mishumo ya 8 000.
Ḽimaga iḽi ndi tshipiḓa tsha Toyota tsha u ḓisa vhubindudzi ha R6.1 biḽioni kha nḓowetshumo ya vhabveledzi ya Afrika Tshipembe na vhubveledzi ha mimoḓoro shangoni ḽashu.
Toyota yo engedza marengele apo kha ngeḓane ya nḓisedzo u tikedza vhaḓisi vhapo, khamphani yo dovha hafhu ya sedza kha u thola dzithekinisheni dza vhafumakadzi na u ṋea zwikhala zwinzhi vhafumakadzi mishumoni.
4.4 Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga BMW ya u thomiwa ha u fhaṱwa ha ḽimaga ḽiswa ḽa u bveledzela. U hudzwa uhu hu ḓo konisa BMW u bveledza na u vhambadzelaseli murafho muswa wa mimoḓoro ya X3. Izwi zwi sumbedza Ḽimaga ḽa Rosslyn sa ḽo dzhenaho fhasi kha vhuṱumani ha vhubveledzi ha BMW ḽifhasini u ya nga mitengo ya vhubveledzi na khwaḽithi.
4.5 Kha vhuṅwe vhubindudzi, Minisita wa Mbambadzo na Nḓowetshumo vho rwela ṱari masheleni a eḓanaho R100 miḽioni kha Limaga ḽa u Phurosesa ḽa Dursots & All Joy Tomato ngei Modjadjiskloof tsini na Tzaneen. Ḽimaga zwa zwino ḽo thola vhathu vha 70 ngeno hu na khonadzeo ya u swika kha 300 ṅwaha uḓaho. Ḽi ḓo dovha ḽa sika hafhu mishumo ya khalaṅwaha ya 900. Khamphani yo thoma vhurangeli ha mbambadzelaseli nahone i khou pulana u vhambadzelaseli 25% wa zwibveledzwa zwayo ngei Vhubvaḓuvha Vhukati, China na Afrika ḽoṱhe.
Vhubindudzi uhu vhu sumbedza u thoma u itea ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe na Pulani ya Nyito ya Mbekanyamaitele a Ndowetshumo (IPAP) yo sedzaho kha nyaluso ya u engedzwa ha vhubveledzi, u sika mishumo na mbambadzelaseli u alusa ikonomi na u sika mishumo. Na musi hu na mutsiko kha ikonimi ya ḽifhasi, ikonomi ya Afrika Tshipembe i ḓo ḓi aluwa.
4.6 Khabinethe i humbudza vhakhethi vhoṱhe vho teaho u vha na vhuḓifhinduleli nga u shumisa pfanelo yavho ya demokirasi nga ḽa 3 Ṱhangule 2016. Khabinethe yo tahisa ndivhuho dzayo kha vhoṱhe vhakhethi vhe vha dzhia tshifhinga tshavho u ḓiṅwalisela na u khwaṱhisedza zwidodombedzwa zwavha, u vhona uri madzina avho a khou vhonala kha mutevhe wa vhakhethi, une zwino wo no vala.
Minisita Vho Van Rooyen vho ḓivhadza gurannḓani ya muvhuso ḓuvha ḽa khetho dzapo dza muvhuso, vha tshi itela na uri vhakhethisi vha thome maitele avho a ndugiselo u ya nga tsumbatshifhinga ya khetho. Nḓivhadzo i dovha hafhu ya vala mutevhe wa vhakhethi kha u ḓiṅwalisela u shela mulenzhe kha khetho dziḓaho.
Khabinethe yo ṱanganedza u sainiwa ha Khoudu ya Vhuḓipfari ya Khetho nga madzangano a polotiki a tshi khou fulufhedzisa u tevhela milayo na u vhona uri khetho dzo vhofholowa. Izwi zwi sumbedza u dzia na goḓombela ha demokirasi yashu.
4.7 Khabinethe yo ṱanganedza Buthano ḽa Miraḓo ya Lushaka ya Tshipentshela 2016 le la farwa nga vha Dzangano ḽa Muvhuso Ḽapo ḽa Afrika Tshipembe (SALGA). Izwi zwi ḓa musi shango ḽi tshi khou ḓilugisela muratho wa u ya kha themo ya mivhuso yapo phanḓa ha khetho dza 2016 dza masipala.
Buthano iḽi lo bvisela khagala nga ha mvelaphanḓa yo no itwaho miṅwahani ya 16 nahone nga itshi tshifhinga tsa muvhuso wapo. Mushumo wa muvhuso wapo kha nḓisedzo ya tshumelo na u vhuedzedza tshirunzi tsha vhathu zwo phurofailiwa. Khaedu dza ndeme na dzone dzo tandululwa nahone ha ḓikumedzelwa hafhu kha mbekanyamushumo ya COGTA ya u Vhuela kha zwa Mutheo.
Izwi zwi vulela nḓila themo ya muvhuso wapo wa demokirasi wa vhuna nga u netshedza mbekanyamushumo ya thikhedzo kha dzimasipala na u langa muratho wa u vhona uri hu na vhudziki na u sa khakhisea ha nḓisedzo ya tshumelo kha vhathu vha Afrika Tshipembe.
4.8 Khabinethe yo ṱahisa mbilaelo kha u khakhiswa ha Phalamennde, hune hu khou hulela. Phalamennde ndi tshiimiswa tsha demokirasi yo lwelwaho zwi tshi vhavha nahone ndi luvhanḓe lwa tshitshavha lune lu fanela u ṱhonifhiwa nga vhoṱhe.
4.9 Khabinethe i khoḓa mushumo wa Komiti ya Dziminisita dzo Ṱanganelanaho yo rangwaho phanḓa nga Minisita wa Tshumisano ya Vhuvhusi na Mafhungo a Sialala Vho Des van Rooyen na tshigwada tsha mushumo tsha vundu u vhuedzedza tshiimo fhethu ho teaho ngei Vuwani, ngeno hu tshi dzhielwa nṱha uri khaedu dzi khou ḓi bvela phanḓa kha zwiṅwe zwipiḓa.
Muvhuso wo shuma u sa neti u ambedzana na zwitshavha u tshi lingedza u tandulula mafhungo na u ḓisa tshumelo, hu tshi katelwa na pfunzo i tshi vhuedzedzwa kha mashumele kwao. U ṋetshedzwa ha kiḽasirumu dza tshifhinganyana zwo ita u funzwa hu bvele phanḓa.
Muvhuso u ita khuwelelo hafhu kha zwitshavha na vharangaphanḓa u ṱahisa mafhungo nga kha fhethu ho teaho he ha itelwa u konadzeisa nyambedzano. Maitele aya a sa takadziho a tshinyadzo ya ndaka na u imisa matshilo a vhana vhashu ha ṱanganedzei na luthihi.
Khabinethe i khoḓa mazhendedzi oṱhe a mulayo kha mushumo wo itwaho we wa swikisa kha u farwa ha vhathu vha 34, vhane vha khou humbulelwa uri vho shela mulenzhe kha tshinyadzo ya zwikolo zwa 28, zwine zwo khakhisa vhumatshelo ha vhaswa vhane vha kha ḓi shumisa izwi zwishumisa nga maanḓa.
Khabinethe i khoḓa zwitshavha na madzangano a zwitshavhani e a shuma u kunakisa na u kuvhanganya masheleni u itela u vula hafhu zwikolo. Vhabebi vhoṱhe, vhaunḓi na miraḓo ya tshitshavha vha khou humbelwa u thusa vhana uri vha swike ho teaho kha mishumo yavho ya tshikolo nga shedulu ya pulane ya mushumo ya Muhasho wa Pfunzo ya Fhasi. IMC i ḓo bvela phanḓa u ambedzana na vhakwameaho na zwitshavha u vhona uri vhupo uhu hoṱhe ho dzika nahone vhu vhuelela maimoni o teaho.
4.10 Khabinethe yo ambedzana nga ha pfudzungule ngei Hammanskraal nahone yo sumbedzisa uri Muhasho wa zwa Madzulo a Vhathu u khou ranga phanḓa u dzhenelela afho vhuponi uhu khathihi Muhasho wa Gauteng wa Tshumisano ya Vhuvhusi na Mafhungo a Sialala na Vhudzula Vhathu, na Meyara Muhulwane wa Tshwane, Cllr Kgosientso Ramokgopa.
Khabinethe i pfa u vhavha nga mpfu dza vhorakonṱiraka vhavhili vhe vha vha vho dzhenela pfuluswa ha vhathu ngei Hammanskraal nahone i ṱahisa u pfela hayo vhuṱungu kha miṱa ya vhorisiaho.
Mazhendedzi a mulayo a do khwaṱhisa kavhili nungo dzao u wana vhavhulayi na u vha vhea fhasi ha ndango ya mulayo.
4.11 Khabinethe i fhululedza tsheo ya Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe ya u do tamba 90 wa phesethe wa vhitsila hapo kha zwititshi zwoṱhe zwa radio u itela u ṱuṱuwedza zwithu zwo bikwaho kha ḽino.
Tsheo iyi i sumbedza mbekanyamaitele ya muvhuso ya khasho ine ya tutuwedza tsireledzo, u pfumisa na u khwaṱhiswa ha mvelele na zwitshavha za Afrika Tshipembe. Izwi zwi ṱuṱuwedza nambi dzoṱhe dzi re na vhukoni dza Afrika Tshipembe.
Khabinethe i ṱuṱuwedza vhadzulapo vhoṱhe u tikedza nḓowetshumo ya muzika wapo une wa ḓo thusa u shela mulenzhe kha ikonomi na u vhulunga u fhambana ha mvelele dzashu.
4.12 Khabinethe yo dzhiela nṱha u ṱoḓisiswa ha magungwa a ṱahe a nnḓa a u rea khovhe nga Muhashu wa Vhulimi, Madaka na Vhureakhovhe nahone u takalela tshumisano i katelaho Maswole a madini a Afrika Tshipembe, Muhasho wa Vhureakhovhe na Maanḓalanga a Tsireledzo Maḓanzheni a Afrika Tshipembe e a ita uri magungwa maṋa a farwe.
U farwa ha ayo magungwa zwi sumbedza u futulela hashu sa shango u tsireledza mikano yashu na fhethu ha ikonomi ho khetheaho. Zwithu zwashu zwa maḓanzheni ndi zwone zwiko zwa tsireledzo ya zwiḽiwa nahone zwi na mishumo muhulu kha uri ri swikelele zwipikwa zwashu kha Operation Phakisa zwenezwo zwi fanela u tsireledzwa.
4.13 Khabinethe yo ṱanganedza u bviswa ha muvhigo wa tshigwada tsha mushumo tsha minisita tsho nangwaho nga Minisita Vho Angie Motshekga u ṱoḓisisa mavharivhari a u rengiswa ha zwikhala zwa mishumo zwa vhadededzi nga mirado ya madzangano a vhadededzi na vhaofisiri vha muhasho ngei mihashoni ya pfunzo ya mavunḓu.
4.14 Khabinethe yo fhululedza vhaṱanganedzi vhavhili vha Afrika Tshipembe, ramabindu Luvuyo Rani na The Clothing Bank, vhe vha vha vhukati ha vhaṅwe vhawini vha pfufho dza Vhoramabindu Tshitshavhani 2016 nga vha Mutheo wa Schwab wa Vhoramabindu Tshitshavhani we wa kumedzwa ngei kha Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi (WEF) Afrika, Kigali ngei Rwanda.
4.15 Khabinethe i vulela muṅadzi na u fhirisela mashudu mavhuya kha Muthusa Mulamukanyi Muhulwane wa kale Vho Dikgang Moseneke vhe vha ḓirula mushumo u bva kha Bannga nga murahu ha u dzhena Khothe ya Ndayotewa nga 2002.
Muthusa Mulamukanyi Muhulwane wa kale ndi ramilayo wa nṱha nahone ḽidzhakanḓila ḽi ṱhonifheaho ḽa nndwa ya mbofholowo ya shango ḽashu. Vha tshi kha ḓi vha muswa, Vho Moseneke vho ḓidzhenisa kha zwa nndwa ya mbofholowo sa muraḓo wa Pan Africanist Congress. Vho sengiswa vha valelwa nga mulandu wa mishumo yavho ya polotiki nahone vhe na miṅwaha ya 15, vha vha mufariwa muṱukusa we a valelwa Robben Island. Vho ḓo vha vha vha tshipiḓa tsha komiti ya theinikhala ye ya ita mvetamveto Ndayotewa ya tshifhinganyana nga 1993 nahone vha tholwa sa muthusa mudzulatshidulo wa Khomishini ya Khetho yo Ḓiimelaho phanḓa ha khetho dza demokirasi dza u thoma dza Afrika Tshipembe.
Khabinethe i fhululedza hafhu Muhaṱuli Muhulwane wa Khothe Khaṱhuli Khulwane Vho Lex Mpati vhe na vhone vha ḓirula mushumo nga murahu ha miṅwaha ya 27 ya tshumelo yavhuḓi kha Afrika Tshipembe. Muhaṱuli Vho Mpati vha nga fanyiswa na mikhwa ya nṱhesa, u ḓikumedzela na vhukoni; na vhuḓipfari havhuḓi. Khabinethe i fhululedza na u fhirisela mashudu mavhuya kha Mulamukanyi Vho Baaitse “Bess” Nkabinde sa Muthusa Mulamukanyi Muhulwane o imelaho wa Khothe ya Ndayotewa u swika tshikhala itshi tshi tshi thivhiwa.
5. Vhathu vho tholwaho
U tholwa hoṱhe hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa nga ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vhe si na milandu.
5.1 Ofisi ya Khomishini ya Tshumelo ya Tshitshavha:
a) Dr DC Mamphiswana sa, Mualnguli Guṱe, Ofisini ya Khomishini ya Tshumelo ya Tshitshavha
Mbudziso:
Liezel Cerf
Luṱingo: 076 778 2380
