1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Mitlangelo ya dzana ra malembe ya Fort Hare leyi a yi rhangeriwile hi Phuresidente Jacob Zuma yi humelerile. Dzana ra vayeni, ku katsa na Khale ka Vadyondzi na Phuresidente wa Zimbabwe Robert Mugabe ku katsa na vayimelatiko a va ri kona eka humelelo lowu wa nkoka eka matimu ya Afrika-Dzonga.
Leswi swi humelerile xikan’we na Nhweti ya Afrika, leyi tsundzukaka ku simekiwa ka khale ka Nhlangano wa Ntwanano wa Afrika, sweswi wu vuriwaka Nhlangano wa Afrika (AU). Khabinete yi amukela ku humelela loku nga endliwa eku ololoxeni ka timhaka ta swichudeni, leswi a swi ta va swi vangile ku onhiwa ka nhundzu.
1.2. Eka rendzontirho ra Phuresidente Jacob Zuma eRhiphabuliki ra Uganda, Varhangeri va Matiko ha vambirhi va pfumerile ku tiyisa vuxaka bya matlhelo mambirhi, no burisana hi xiyimo xa tipolitiki na vusirheleri eRhiphabuliki ra Burundi na Rhiphabuliki ra le vuxeni ra Xidemokirasi ra Congo.
Phuresidente Jacob Zuma u yi le eka ntirho wo vekiwa exitulwini ka Phuresidente Yoweri Museveni. Afrika-Dzonga na Uganda ku fikela sweswi va sayinile mitwanano ya matlhelo mambirhi ya 20, na kwalomuya ka 70 wa tikhamphani ta Afrika-Dzonga leti sweswi ti tirhelaku eUganda. Hi 2015, swirhumeriwa swa Afrika-Dzonga ku ya eUganda swi fikile kwalomuya ka R1.7 biliyoni loko hi le tlhelo leswi Afrika-Dzonga ri swi kumaka swi vi le ntsengo wa R98 miliyoni.
1.3 Khabinete yi amukela mahetelelo yo humelela ya Rendzo ra mfumo ra Phuresidente Jacob Zuma ro ya eka Tiko ra Qatar no sayiniwa ka mitwanano yo hlaya na swiboho, ku fana na Mitwanano ya Ntirhisano wa Vusirheleri, Ntirhisano wa Maphorisa na Ntirhisano wa Vutshila, Ndhavuko na Mfuwo. Ku tumbuluxiwa ka Komiti yo Hlanganisiwa ya Vuvekisi ku languta ku tirhisiwa ka mitwanano ku engetela eka vuako bya Mimbhurisano ya Matlhelo Mambirhi ku ndlandlamuxa no tlakusa vuxaka bya matlhelo mambirhi eka xiyimo xa kungu.
Ku burisana ka Phuresidente na Foramu ya Mabindzu ya Afrika-Dzonga-Qatar ku tlakusile ntirhisano wa Bindzu ku ya eka Bindzu leswi kongomisiweke eka ku ndlandlamuxa tiikhonomi ha timbirhi. Na matiko ha mambirhi lawa ya fikelelaka ku va matiko ya malwandle nkoteko wa ntirhisano eka Ikhonomi ya Malwandle ku burisaniwile hi wona. Tikhamphani to hlaya ta Afrika-Dzonga, ngopfungopfu leti nga eka sekithara leyi yelanaka na tikhemikhali ta mafurha ta tirha eQatar. Byin’we bya vuvekisi lebyikulu bya Afrika-Dzonga eMiddle East i Sasol, leyi tirhaka ntirho wa nkoka eka nhluvukiso wa vuhlayiselo bya gasi bya Qatar.
Timhaka tin’wana leti ku nga burisaniwa hi tona ti katsa mabindzu, na vuxaka bya ikhonomi ku katsa na timhaka ku rhula na vuhlayiseki.
1.4 Phuresidente Jacob Zuma u nyikile ndziriso wa misava tanihi hi xiphemu xa Xiphemu xo sungula xo hetisisa swikoxo eka Ntanga wa Swiharhi wa Kruger. Ntsengo wa R84 miliyoni wu nyiketiwile eka miganga ya tsevu, yinharhu eLimpopo, na yinharhu eMpumalanga. Hi ku ya hi ndhawu ya misava xivandla lexi xi pimiwile ku va 318 000 wa tihekitara.
Modele wo hetisisa wu tekele enhlokweni nkoka wa Ntanga wa Swiharhi wa Kruger no tiyisisa ndziriso wa timali wo vonaka tanihileswi vakoxi va nga ta ka va nga koti ku tlhelela eka misava ya vona. Leswi swi fambisana na ku ololoxiwa ko ringana ehansi ka phurogireme ya mfumo yo vuyisela misava no fungha ku humelela ka nkoka eka phurogireme yo cinca ya tiko.
Ku ya emahlweni no nyika matimba eka miganga leyi, 1% ya nkwama wa vupfhumba bya miganga a wu ri eku hlengeleteni ka kwalomuya ka R6.5 miliyoni hi lembe ku vuyerisa miganga. Leswi swi fikelerisile eka ku akiwa ka switirhisiwa swo hlaya swa dyondzo ku katsa na buloko ya vulawuri eXikolweni xa le Henhla xa Masiza, tilaborethari ta sayense eswikolweni swa le henhla swa Tlakulani na Sibusisiswe, xitirhisiwa xa xitanga na ndhawu yo huhwela ya vadyondzi va ka Gireyidi R eXikolweni xa Phurayimari xa Takheleni. Hi 2016/17 loko ku burisaniwa na miganga leyi khumbhekaka, ku akiwa ka tilaborethari ta sayense ta mune eXikolweni xa le Henhla xa Mbuyane; Xikolo xa Sekondari xa Mahlale; Xikolo xa le Henhla xa Lepato na Xikolo xa Sekondari xa Makuya, ku angarhela swifundhankulu swa Limpopo na Mpumalanga ha swimbirhi swi vi le xirhangani.
Khabinete yi tshikelerile nkoka wa xinakulobye exikarhi ka miganga ya tinxakanyingi leyi hoxaka xandla eka ku hlanganisa vanhu. Modele wo vuyisela misava wa Afrika-Dzonga wa cinca loko ku langutiwe eka ntokoto lowu nga kumeka khale naswona sweswi wu seketeriwile hi ku tumbuluxa mbuyelo wa ikhonomi wa nkarhi wo leha handle ka rhumelo wa timali wa kan’we lowu nga na swiphiqo leswi siyeke miganga yi nga ri na nchumu. Xiphemu xa vumbirhi xa hetisiso wa xikoxo xi ta katsa tiphurojeke leti nga kongomisiwa eku tiyisiseni leswaku vaaki va ya emahlweni ku vuyeriwa eka nkarhi wo leha ku suka eka swivandla swa mabindzu kwalahaya Ntangeni.
1.5 Mimbuyelo yo suka eka Samiti ya Nhlanganiso wa Tisisiteme ta Ndziriso ehansi ka nhlokomhaka “Mfikelelo wa sisiteme ya ndziriso wo ringana, wo ka wu nga voyamelangi etlhelo rin’we, wa nkarhi wo leha eka vatirhi hinkwavo” leyi rhangeriweke hi Vaholobye va Rihanyo na Mitirho, Aaron Motsoaledi na Mildred Oliphant, no seketeriwa hi Swandla swa Vaholobye swa Swicelwa, Rihanyo, na Mitirho naswona Swicelwa swi kumiwile.
Samiti a yi kongomanile na rihanyo na vuhlayiseki swa le mitirhweni hi nhleketo wo hluvukisa nhlanganiso wa sisiteme ya ndziriso ya Afrika-Dzonga. Vaholobye vo suka eka rhijini ya Nhluvukiso wa Matiko ya le Dzongeni wa Afrika (SADC); Vumaki bya Migodi ya le Dzongeni wa Afrika na mihlangano ya vatirhi ku katsa na mihlangano ya vatirhi va khale va le migodini va nghenelerile eka Samiti.
Hi xivono xa nhlanganiso wa sisiteme ya ndziriso, mfumo wu ta tiyisisa leswaku vatirhi na khale ka vatirhi va le migodini na vatirhi va kuma mbuyelo wa ndziriso lowu nga kona emakete lowu nga ta tundela mahanyelo ya vona ya nkarhi wo leha na ya mindyangu ya vona. Ku tirha swin’we na vayimeri va vatirhi na sekithara ya migodi, mfumo wu kongomanile no tirhisa sisiteme yo landzelerisa no hlela leyi nga ta nyika timali eka tikhamphani leti nga na vuhlayiseki bya kahle na nandzeleriso wa milawu ya ndziriso.
1.6 Khabinete yi amukerile ku pfuriwa Senthara ya Nhluvukiso wa Vumaki bya Vutumbuluxi bya Bayo (BIDC) ePitori hi Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji.
Ntirho wa senthata i xiphemu xa Kungu ra Timhaka ta Kaye ku khiyinula nkoto mabindzu lamantsongo, ma le xikarhi na lamakulu (SMMEs). Yi seketela tiSMME leti nghenelelaka eka vutumbuluxi bya bayo hi ku ti kotisa ku ndzandza swivandla swa makete. Tikhamphani leti nga fukameriwa eBIDC ti na mfikelelo wa switirhisiwa swa vutumbuluxi bya bayo leswi nga lungheka ku tirhisiwa, ku seketela ndzavisiso na nhluvukiso wa tilaborethari.
Xiphemu xo sungula xi ta fikelerisa eku tumbuluxeni ka mitirho ya nkarhi hinkwawo na ya nkarhinyana na nkoka wa ikhonomi lowu nga kombisiwa eka R250 miliyoni hi lembe eka malembe ya tlhanu lawa ya ta ka. Sweswi BIDC yi seketela mabindzu ya 19 laha 16 wa wona vinyi ku nga van’wamabindzu va vantima, ku katsa na 10 wa mabindzu lawa vinyi va wona ku nga vavasati va vantima. Ku engetelela, 55 wa mitirho ya nkarhi hinkwawo na 171 wa mitirho ya nkarhinyana se yi tumbuluxiwile khale, na 54 wa ti inthene leti nga leteriwa.
1.7 Xitiviso hi Holobye wa Eneji, Tina Joemat-Pettersson xo tumbuluxa Pholisi ya Gasi ku letela tiko ku ya eka ikhonomi ya gasi ya ntumbuluko ya nkarhi wo leha. Ku tivisiwa ka gasi tanihi xihlovo xa gezi xo engetelela eka nhlanganiso wa eneji wa Afrika-Dzonga wu ta hunguta ku ntirhiso wa malahla no tiyisisa nhlayiso, nkumeko wa eneji eka vaakatiko, wo hetiseka no ndlandlamuka na le ka ikhonomi, sweswi na le nkarhi lowu ta ka. Leswi swi ta tlhela swi engetela ndlela ya tiko yo fikelela ikhonomi leyi nga endliwa yi va ya vumaki nakambe, ndlela ya nkulo wa ikhonomi leyi katsakanyiweke no va ehenhla no tumbuluxiwa ka mitirho.
Eku sunguleni Ndzawulo ya Eneji yi tumbuluxile phurogireme ya gasi ku ya eka gezi, leyi nga ta phakela gezi ra 3,726MW no tlhela yi tirha tanihi hi xihatlisisi xa nhluvukiso wa vumaki bya gasi ya laha kaya leswi nga ta hlohlotela xiyenge xa le henhla xo valanga eka mbango wo tirheka no koteka eka vavekisi. Swivandla swa mitirho leswi katsiweke hi ku kongoma na ku ka ku nga ri hi ku kongoma na nhluvukiso wa vumaki lebyi swi ta fika eka 1, 25 miliyoni wa swivandla swa mitirho ya nkarhi hinkwawo hi ndzinganelo eka nkarhi wa malembe ya 25. Eka kotara yo koma phurogireme ya gasi ku ya eka gezi yi ta hoxa xandla ku sirhelela ku ya ehansi ka mimbuyelo ya ikhonomi no pfuneta ku sivela ku lahleka ka mitirho.
1.8 Ku simekiwa ximfumo ka pfhumba ra rixaka ro Hlayisa Eneji hi nkarhi wa Khomferense ya Vhiki ra Ntirhiso ya le Afrika ya 2016, leyi a yi rhangeriwile hi Ndzawulo ya Eneji, yi aka eka pfhumba ra Nhlayiso wa Eneji ra mfumo leri nga simekiwa hi Phuresidente Jacob Zuma hi 2015.
1.9 Nakambe ku simekiwa pfhumba ra ‘Xiyaxiya Switirhisiwa’, tshalatshala ra matirhelo ya kahle ya eneji leri nga ta nyika vatirhisi ku hlawula loko va xava switirhisiwa. Lebulu yi ta vekeriwa eka switirhisiwa hinkwaswo ku kombisa leswaku swi tirha njhani mayelana na Xiyimo xa Matirhelo ya Eneji ya le Hansi.
1.10 Khabinete yi tsundzukile Ntirho wa Maxavele ya Xihundla ya Eneji ya Afrika lowu a wu khomiwile hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki na Khansele ya Afrika-Dzonga ya Vurhumeri bya Xitironikithekiniki eMatikwenimambe. Tikhamphani ta Afrika-Dzonga ta vutumbuluxi na vukorhokeri bya vuswikoti bya vunjhiniyere ti humeseriwe ehandle eka varhangeri va vukorhokeri bya gezi vo suka eEthiopia, Kenya, Tanzania, Sudan-Dzonga na Nigeria. Leswi swi vekiwe kahle eka tikhamphani ta Afrika-Dzonga ku nghenelela eka swivandla swa vuvekisi swa ku simekiwa ka switirhisiwa swa gezi eAfrika leswi nga pimanyetiwa exikarhi ka $20 biliyoni na $42 biliyoni hi lembe eka malembe ya 10 lawa ya taka.
1.11 Khabinete yi hlohloteriwe hi ku simekiwa ka xintshuxo xa nkarhi wo leha xa Ntswongo wa Asidi eMugodini (AMD) eka Nkambana Xikarhi wa AMD eGermiston lowu nga ta hakeleriwa hi mbirhi xa nharhu hi sekithara ya mugodi na hi n’we xa nharhu hi vatirhisi va mati.
Leswi swi landzela ku hetisiwa ko humelela ka xintshuxo xa nkarhi wo koma ehansi ka Komiti ya Vaholobye eka AMD. Hi 2011 mfumo wu lerisile Vulawuri bya Trans-Caledon Tunnel, nhlangano lowu n’winyi ku nga mfumo ehansi ka Ndzawulo ya Mati na Nkululo, ku nyika xintshuxo xa nkarhi wo koma eka tlhontlho wa AMD eGauteng.
Xikongomelo xa xintshuxo xa nlkarhi wo leha i ku basisa mati lawa ya thyakisiweke hi ku susa tisalifeti no endla mati lawa ya nga tirhisiwa eka mabindzu kumbe mati ya vumaki kumbe yo nwiwa.
1.12 Khabinete yi kombela vaakatiko hinkwavo va Lesotho lava tshamaka laha Afika-Dzonga swi nga ri enawini ku endla swikombelo swa Mpfumelelo wo Hlawuleka wa Lesotho eka Senthara ya Vukorhokeri ya Vufambisi bya Visa ku nga si fika ti 30 Khotavuxika 2016.
Mpfumelelo wo Hlawuleka wa Lesotho wu nyikiwa ehansi ka nkateko wo hlawuleka wa vaakatiko va Lesotho lava tirhaka, ku dyondza kumbe ku fambisa mabindzu eAfrika-Dzonga no va va tshamile laha tikweni eka xiyimo xexo ku nga si fika ti 30 Mhawuri 2015. Ku ya emahlweni, vaapulayi va le Lesotho lava nga kuma mapapila ya Afrika-Dzonga hi ndlela ya vukungundwana va tsundzuxiwa ku ma nyikela eka tihofisi ta Timhaka ta Xikaya leti nga hlawuriwa leswaku va ta ku kuma papila ra ndzivalelo. Ndzivalelo lowu a wu nga ha tirhi hi ti 31 N’wendzamhala 2016. Vathorhi va vatirhi va le Lesotho va fanele ku tirhisa mpfumelelo lowu.
1.13 Khabinete yi amukela xitiviso hi Holobye wa Mitlangu na Vuhungasi Fikile Mbalula xa leswaku xibakele xa laha kaya xi haxiwa nakambe eka SABC. Ku fikela sweswi “Xibakele xi Vuyile” na tiphurogireme ta “TKO” eka SABC ti fikelerile makaya yo tlula 1.3 miliyoni. Ku vuyiseriwa ka ntlango lowu eka thelevhixini, swi ta bindzurisa swinene eka timali ta Xibakele xa Afrika-Dzonga, ku tiyisa xibakele xa vavasati no seketela vatlakusi na vabi va xibakele lava va ha ta ka.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1 Khabinete yi chumbuteriwile hi mahetelelo ya minjhekanjhekisano na mbhasiso wa xinawu eka Ntwanano wa Xinakulobye xa Ikhonomi exikarhi ka Ntlawa wa Miganga ya Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika na Nhlangano wa le Yuropo (EU).
Khabinete yi pasisile leswaku Ntwanano wa Xinakulobye xa Ikhonomi wu yisiwa ePalamende.
Ntwanano wu ta simeka mfumo wun’we wa mabindzu exikarhi ka Nhlangano wa Swibalo swa le Dzongeni wa Afrika (SACU) na EU. Swi ta tIhela swi ndlandlamuxa mfikelelo wo hlawuleka wa Afrika-Dzonga eka makete wa Nhlangano wa le Yuropo eka swikumiwa swo hambanahambana swa vurimi swo fana na chukele, xihoko, wayeni, tinhlampfi, na mihandzu. EPA yi aka eka Ntwanano wa Ntirhisano wa Mabindzu na Nhluvukiso (TDCA) lowu Afrika-Dzonga ri wu hetisiseke hi 2000 na EU.
Ntwanano wa Xinakulobye xa Ikhonomi wu nyika Afrika-Dzonga ndhawu ya pholisi yo engetelela eka tindhawu to hlaya. Afrika-Dzonga ri tlhele njhekanjhekisana hi Maendlele ya matlhelo mambirhi eka swikombiso swa Tindhawu na EU, hi mhaka ya ntsakelo lowu kulaka wo sirhelela mavito ya tiwayeni na mavito ya switirhisiwa swa vurimi swo hlawuleka. Tanihisweswo, 102 wa mavito ya tiwayeni ya ta sirheleriwa ehansi ka ntwanano na swikumiwa swinharhu swa vurimi ku nga Rooibos, Honeybush na Karoo Lamb.
Ntwanano wu tiyisisa no fambisana na swikongomelo swa Nhluvukiso wa Rixaka leswi Afrika-Dzonga ri swi tlakusaka hi vumaki no ndlandlamuxa vurhumeri bya switirhisiwa ematikwenimambe ku ya emakete wa EU. Xa nkoka swinene, EPA yi ndlandlamuxa ku hluvikisiwa ka maxaviselo ya rhijini eAfrika lawa ya hoxaka xandla eka nhlanganiso wa rhijini.
2.2 Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka Mpfampfarhuto wo sungula eka Rhurho wa Misava hinkwayo eka Gazete ya Mfumo leswaku un’wana ni un’wana a angula eka wona. Khabinete yi tlhele yi chumbuteriwa hi mimbhurisano ya swirho leyi ya ka emahlweni na minghenelelo eka Mpfampfarhuto wo Sungula wa 2016/17.
Mpfampfarhuto wo Sungula wu xaxametiwile na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka no teka xiyimo xo herisa vusweti no tumbuluxa mitirho yo khomeka, ku rhurha swi fanele ku tirhisiwa ku tshova tiphathene leti, hi ku kurisa vuswikoti bya hina na tshaku ra vutivi no susa swirhalanganyi swa nhluvukiso wa rhijini. Leswi swi lava leswaku Afrika-Dzonga ri vekisa hi ndlela yo pulana eka nhluvukiso lowu ya ka emahlweni wa sisiteme yo rhurha yo hetiseka no hlayiseka.
Ku tirhisiwa ka Rhurho wa Misava hinkwayo swi ta hi yisa ekusuhani no fikelela ku ringana exikarhi ka ku fikelela swilaveko swa Afrika-Dzonga loko hi le tlhelo hi sirhelela xindzhuti na hlayiseko wa rixaka ra Afrika-Dzonga.
2.3 Khabinete yi pasisile Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tihlampfi ku rhurhela swin’we Khomferense ya Nhlangano wa Vurimi bya Swiharhi swa le Matini ya Misava hinkwayo, kun’we na Nhlangano wa Vurimi bya Swiharhi swa le Matini wa le Dzongeni wa Afrika, ku sukela hi ti 26 ku fikela ti 30 Khotavuxika 2017 eAfrika-Dzonga. Leswi ku ta va ku ri ro sungula leswaku Khomferense ya Vurimi bya Swiharhi swa le Matini ya Misava hinkwayo yi khomeriwa eAfrika.
Sekithara ya Vurimi bya Swiharhi swa le Matini yi endliwile xirhangana hi mfumo ku tirha ntirho wa nkoka eka nhlayiseko wa swakudya na nkulo wa ikhonomi ya tiko. Vurimi bya swiharhi swa le matini byi katsiwile eka pfhumbankulu ra Operation Phakisa: Ikhonomi ya Malwandle. Ku rhurhela Khomferense leyi swi ta kotisa Afrika-Dzonga ku hatlisisa nhluvukiso na vuvekisi eka sekithara ya vurimi bya swiharhi swa le Matini hi vuxokoxoko no avelana vutivi ku katsa na swivandla swo burisana.
Ku rhurhela swi ta tumbuluxa xivandla eka sekithara ya vupfhumba ku kombisa migingiriko ya vupfhumba ya tiko naswona van’wamapurasi va laha kaya va ta kombisa swilo swa vona swintshwa swa thekinoloji eka nkombiso wa mabindzu lowu nga ta khoma vakombisi va 100 ku suka eka tinxaka ta vurimi bya swiharhi swa le matini leti rhangeke emahlweni emisaveni hinkwayo.
Matiko ya le Afrika ya ta va na nkarhi wo nghenelela no kombisa swikumiwa swa wona leswi nga ta va na xiave xa kahle eka nhluvukiso wa ikhonomi eka sekithara ya vurimi bya swiharhi swa le matini eka rhijini ya le Afrika na Afrika-Dzonga.
2.4 Khabinete yi chumbuteriwile hi miantswiso leyi nga endliwa eka Ndzima ya Rimba ra Kungu ra Kotara ya le Xikarhi (MTSF) eka Mbuyelo wa 12 na Phurogireme ya Swendlo ya 2016/17. Leswi swi hlamula eka xiboho xa Khabinete xo tiyisa nxaxamelo exikarhi ka Ndzima ya MTSF eka Mbuyelo wa 12 – Vukorhokeri bya Mfumo byo hetiseka, byo tirha kahle no languta eka nhluvukiso, eka nkarhi wa 2014-2019 na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
3. Mitlangu leyi ta ka
3.1 Khotavuxika ku ta tsundzukiwa anivhesari ya 40 wa malembe ya ku kombisa ku vilela ka ti 16 Khotavuxika 1976, leswi nga cinca andlalo wa tipolitiki eka vanhu eAfrika-Dzonga. Ku tsundzukiwa ku langutisisiwa hi Komiti ya Vaholobye.
Nhweti ya Vantshwa yi ta simekiwa hi ti1 Khotavuxika 2016 ehansi ka nhlokomhaka “Vantshwa va yisa Afrika-Dzonga eMahlweni” eka Xitsundzuxo xa Hector Petersen, eSoweto hi Holobye eHofisini ya Phuresidente, Jeff Radebe. Leswi ku ta voniwa nhweti ya phurogireme yo leha, leyi nga ta fambisiwa hi Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa va Rixaka, leyi nga nyiketeriwa eka ku kotisa no hlohlotela vantshwa ku teka swivandla hi ntalo eka tisekithara to hambana ku antswisa vutomi bya vona no va kotisa ko hoxa xandla hi ku hetiseka eka nhluvukiso wa ikhonomi na tiko.
Leswi swi aka swi fika eka mafambiselo ya Siku ra Vantshwa va Rixaka hi ti 16 Khotavuxika 2016, leri nga ta rhangeriwa hi Phuresidente Jacob Zuma eXitediyamu xa Orlando eSoweto.
3.2 Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi ta simeka Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana va Rixaka ePurasini ra Braakspruit, eKlerksdorp hi ti 29 Mudyaxihi 2016 ehansi ka nhlokomhaka: “Hinkwerhu a hi Sirheleleni Vana ku Yisa Afrika-Dzonga Emahlweni”. Vhiki ri ta hlangana na ntirho wa Siku ra Vana ra Misava hinkwayo hi ti1 Khotavuxika 2016 leri nga ta rhangeriwa hi Phuresidente Jacob Zuma endhawini yo hlayisela vana vo pfumala vatswari na senthara ya vantshwa eAtteridgeville, Gauteng no hetisiwa hi ti 5 Khotavuxika 2016 eAmersfoort, Mpumalanga.
Khabinete yi kombela miganga ku sirhelela vana eka ku lan’wiwa, nxaniso no onheriwa hi ku mangala milandzu yaleyo hinkwayo eka vulawuri.
3.3 Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango yi ta rhangela tiko eku fungheni ka Siku ra Mbango ra Misava hinkwayo hi ti 5 Khotavuxika 2016 ku hlanganisa vaaki va Afrika-Dzonga ku teka goza ra kahle ra mbango ku sirhelela pulanete ya hina. Nhlokomhaka ya lembe leri ya Siku ra Mbango ra Misava hinkwayo i: "Ya na eNhoveni Vutomi Hinkwabyo," yi kongomanile na vugevenga bya swiharhi na ku onha loku byi ku endlaka.
Ku humelela ka Afrika-Dzonga eka nhlayiso wa vutomi bya swiharhi na swimilani swi endlile leswaku tiko ri va xipakani xa vugevenga bya mitlawa, bya mbango eka misava hinkwayo na bya swiharhi. Matimba ya vugevenga bya mbango na swiharhi ya kavanyeta ekhosisiteme, leyi nga fanela hi vutomi na vupfhumba.
3.4 Ku langutiwa ka Siku ra Malwandle ya Misava hi ti 8 Khotavuxika 2016 ehansi ka nhlokomhaka “Malwandle lawa ya Hanyeke kahle, Pulanete leyi Hanyeke Kahle” ku pfumelela ku kombisa nkoka wa malwandle etikweni ra hina na tindlela to hambana leti malwandle ya hina ya nga hoxaka xandla ha kona eka ikhonomi ya hina. Yi tlhela yi kombisa mitlhontlho yo tirhana na nthyakiso wa malwandle, ku hlayisa tshaku ra malwandle ku lawula maxelo ya misava, ku phakela vukorhokeri bya ekhosisiteme no nyika vutomi bya nkarhi wo leha na vuhungasi byo hlayiseka.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu leti nga embangwini
4.1 Mfumo wu ya emahlweni wu tiyimisela ku hlanganyeta nkulo wa ikhonomi, ku hlayisa mitirho leyi nga kona no tumbuluxa mitirho yo hlaya ya nkarhi wo leha hi ku tirhisana kun’we na mabindzu na mitirho ya mfumo. Hi phurogireme ya hina na mpfuxeto wa miako na nhlanganiso wa ikhonomi, mfumo wu ta tshama eka mpimo wa wona wa maxavelo ku tiyisisa leswaku ikhonomi ya hina yi va yi tiyile loko ikhonomi ya misava yi pfuka.
Phuresidente Jacob Zuma u rhangerile minghenelelo yo hlaya yo tirha hi kahle hi xinakulobye, xa laha kaya na le misaveni hinkwayo ha swimbirhi ku ndlandlamuxa nkulo wa ikhonomi no tumbuluxa mitirho.
4.2 Khabinete yi tsundzukile nhlayo leyi kulaka ya mapfhumba ya vuvekisi lawa ya nga tivisiwa etikweni lawa ya kombisaka ku titshembha hi vaaki va vuvekisi bya misava hinkwayo eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga. Yi ya emahlweni yi kombisa leswaku tiko ra hina ri le ndleleni yo pfuka no ya emahlweni ri va ndhawu yo tirheka ya vuvekisi.
Vukulu bya vuvekisi lebyi landzelaka byi kombisa vutitshembhi lebyi ya ka emahlweni lebyi vahumelerisi va swifambo va misava hinkwayo va nga na byona eka Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya vuvekisi, na mbango lowu seketelaka pholisi lowu mfumo wu wu nyikaka.
4.3 Leswi swi katsa vuvekisi bya Toyota eka feme leyintshwa ya vutumbuluxi ya Toyota Hilux na Fortuner eProspecton, Durban, leyi nga pfuriwa hi Phuresidente Jacob Zuma. Leswi swi endliwile leswaku swi koteka hi nseketelo lowu nyikiweke hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki lowu ongeke vuvekisi byo tlula R25 biliyoni eka vumaki bya swifambo eka malembe ya tlhanu lawa ya nga hundza. Vuvekisi lebyi byi ta seketela ku tlula 4 000 wa mitirho na ntsengo wa mitirho efemeni lowu sweswi wu tlulaka 8 000 wa mitirho.
Feme leyi i xiphemu xa ngheniso wa vuvekisi bya R6.1 biliyoni bya Toyota eka vumaki bya vutumbuluxi bya Afrika-Dzonga na vuhumelerisi bya mimovha bya laha tikweni ra hina.
Toyota yi engeterile maxavele ya laha eka maxavele ya yona ku seketela vaphakeri va swiphemu va laha kaya, khamphani yi kongomanile no gangisa van’wavuthekiniki va xisati no nyika swivandla swo tala eka vavasati emitirhweni.
4.4 Khabinete yi amukerile xitiviso xa BMW xo sungula ku akiwa ka xitolo xintshwa xa xiyimo xa le henhla xa R6 miliyoni. Ndlandlamuxo wu ta kotisa BMW ku tumbuluxa no yisa ematikwenimambe rixaka lerintshwa ra BMW X3. Leswi swi kombisa leswaku feme ya le Rosslyn yi le ka mphikizano wa le henhla eka netiweke ya vumaki bya BMW emisaveni hinkwayo hi ku ya hi nxavo wa vumaki na nkoka.
4.5 Eka vuvekisi byin’wana, Holobye wa Mabindzu na Vumaki u simekile Feme ya R100 miliyoni yo Endla Dursots & All Joy Tomato eModjadjiskloof kusuhi na Tzaneen. Feme sweswi yi thorile 70 wa vanhu na nkoteko wo engetela vatirhi hi 300 eka lembe leri ta ka. Swi ta tlhela swi tumbuluxa mitirho ya tinguva ya 900. Khamphani yi bumabumerile vuako byo rhumela eka matikomambe na makungu yo rhumela eka matikomambe ya 25% wa swikumiwa swa yona eMiddle East, China na Afrika.
Vuvekisi lebyi byi kombeta ku tirhisiwa ko tshamiseka ka Kungu ra Timhaka ta Kaye na Kungu ra Magoza ya Pholisi ya Vumaki (IPAP) leswi nga kongomisa eka ku tlakusa engetelo wa nkoka wa vutumbuluxi, ku tumbuluxa mitirho na matimba yo rhumela ematikwenimambe ku kurisa ikhonomi no tumbuluxa mitirho. Handle ka swirhalanganya swa ikhonomi ya misava, ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi tshembhisa ku rhanga yi ya emahlweni.
4.6 Khabinete yi tsundzuxa vavhoti hinkwavo lava ringaneleke ku tirhisa mfanelo ya vona ya xidemokirasi hi ti3 Mhawuri 2016. Khabinete yi kombisa ku khensa ka yona eka vavhoti hinkwavo lava nga teka wa vona va ya titsarisela no tiyisisa vuxokoxoko bya vona, ku tiyisisa leswaku mavito ya vona ya kumeka eka tsalwa ra vavhoti, leswi sweswi swi nga pfariwa.
Holobye van Rooyen u gazetile no tivisa siku ra mihlawulo ya mimfumo ya muganga, ku pfumelela ku sunguriwa ka matirhele ya nhlawulo hi ku ya hi tafula ra mikarhi ya nhlawulo. Xitiviso xi tlhela xi pfala tsalwa ra vavhoti ro titsarisela ku nghenelela eka mihlawulo leyi ta ka.
Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka Milawu ya Matikhomelo eka Nhlawulo hi mavandla ya tipolitiki laha ya tibohaka ku tirhisa milawu no tiyisisa leswaku mihlawulo yi tshunxekile no ka yi nga voyamelangi tlhelo rin’we. Leswi swi kombisa xidemokirasi xa hina lexi nga vupfa no enta.
4.7 Khabinete yi amukela Nhlengeletano ya Swirho swo Hlawuleka swa Rixaka ya 2016 leyi nga khomiwa hi Nhlangano wa Mimfumo ya Muganga wa Afrika-Dzonga (SALGA). Leswi swi ta tanihileswi mfumo wu tilunghiselaka ku cincela eka kotara leti ta ka ya mimfumo ya muganga ku hundza mihlawulo ya timasipala ya 2016.
Nhlengeletano yi langutile eka ku humelela loku nga endliwa eka malembe ya 16 lawa ya nga hundza na le ka kotara leyi ya mimfumo ya muganga. Ntirho wa mimfumo ya muganga eka mphakelo wa vukorhokeri no vuyisela xindzhuti xa vanhu swi tlhele swi hlamuseriwa. Mitlhontlhonkulu yi tlhele yi boxiwa naswona ku tinyiketela nakambe ku endlliwile eka phurogireme ya Tlhelela eMasunguleni ya COGTA.
Leswi swi endla ndlela ya vumune ya mimfumo ya muganga ya xidemokirasi hi ku nyika phurogireme ya nseketelo eka timasipala no fambisa ku cinca ku tiyisisa mphakelo wa vukorhokeri lowu nga tshamiseka no ka wu nga kavanyetiwi eka vanhu va Afrika-Dzonga.
4.8 Khabinete yi kombisile ku vilela hi mikavanyeto ePalamende, leyi engetelekaka hi xihatla na matimba. Palamende i ndhawu ya xidemokirasi lexi hi nga xi lwela hi matimba na pulatifomo ya mani na mani leyi faneleke ku xiximiwa hi hinkwerhu.
4.9 Khabinete yi khensa ntirho wa Komiti ya ya Vaholobye leyi nga rhangela hi Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xinto Des van Rooyen na xipano xa xileriso xa xifundhankulu ku vuyisela ntshamiseko eVuwani, loko hi le tlhelo ku tekeriwa enhlokweni leswaku mitlhontlho yi le ku yeni emahlweni eka swivandla swin’wana.
Mfumo wu tirhile wu nga karhali ku burisana na miganga hi ndlela yo lava ku ololoxa timhaka no tisa vukorhokeri, ku katsa no vuyisela dyondzo eku tirheni. Ku nyikiwa ti titlilasi ta nkarhinyana swi tiyisisile ku pfuxiwa nakambe ka migingiriko ya dyondzo.
Mfumo nakambe wu kombela miganga na varhangeri ku vika timhaka hi tichanele na tipulatifomo leti nga tumbuluxiwa ku kotisa mbhurisano. Xiendlo lexi xo ka xi nga tolovelekangi xo tlhakisa dyondzo ya vana va hina a xi amukeleki.
Khabinete yi khensa tiejensi hinkwato to hlayisa nawu eka ntirho lowu ti nga wu endla lowu nga hetelela wu fikelerile eka ku khomiwa ka 34 wa vanhu, lava a va hleketeleriwa ku va va nghenelerile eka ku onha 28 wa swikolo, lava va nga onha vumundzuku bya vantshwa lava va tirhisaka switirhisiwa leswi swi lavekaka swinene.
Khabinete yi khensa mihlangano ya miganga na ya vaakatiko lava nga pfinya tihembhe ku basisa no hlengeleta mali yo pfula nakambe swikolo swa le migangeni. Vatswari hinkwavo, vahlayisi va vana na swirho swa vaaki va komberiwa ku pfuna vana ku fikelela kungu ra ntirho lowu nga pimanyetiwa hi Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo. IMC yi ta ya emahlweni yi nghenelerisa swirho na vaakatiko ku tiyisisa leswaku ndhawu hinkwayo yi tshamisekile no tlhelela ematshan’wini.
4.10 Khabinete yi kanerile hi mikombiso yo vilela eHammanskraal no kombisa leswaku Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu yi rhangela nghenelelo endhawini kun’we na Mfumontirhisano na Timhaka ta Xinto wa Gauteng, na Meyarankulu wa Tshwane, Cllr Kgosientso Ramokgopa.
Khabinete yi sola rifu ra van’watikondiraka vambirhi lava va nga susiwa Hammanskraal no kombisa ntwela vusiwana eka mindyangu leyi nga ku rileni. Tiejensi ta nhlayiso wa nawu ti fanela ku endla hi kambirhi mintirho ya tona ku kuma vadlayi no va yisa eka vululami.
4.11 Khabinete yi hoyozela xiboho xa Nhlangano wa Vuhaxi wa Afrika-Dzonga xo tlanga 90% wa vuyimbeleri bya laha kaya eka tirhadiyo hinkwato ta wona ku tlakusa vundzeni lebyi nga endliwa laha kaya.
Xiboho xi kombisa pholisi ya vuhaxi ya mfumo leyi hlohlotelaka ku hlayisa, ku kurisa no tiyisa swiendliwa swa ndhavuko na swa vanhu swa Afrika-Dzonga. Ku humeseriwa ehandle loku ka hlohlotela eka talenta ya Afrika-Dzonga leyi ya ha ta ka.
Khabinete yi hlohlotela vaakatiko hinkwavo ku seketela vumaki bya vuyimbeleri bya laha kaya leswi nga ta endla ku hoxa xandla ka nkoka eka ikhonomi no hlayisa mindhavuko yo hambana ya tiko.
4.12 Khabinete yi tsundzukile ndzavisiso wa swibye swa tihlampfi swa matikomambe swa kaye hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tihlampfi no khensa matirhelo yo hlanganisiwa lawa ya katsaka Vuthu ra Vuhlamberi ra Afrika-Dzonga, Ndzawulo ya swa Tihlampfi na Vulawuri bya Vuhlayiseki bya Malwandle bya Afrika-Dzonga leswi nga fikelerisa laha mune wa swibye swi nga khomiwa.
Ku khomiwa ka swibye leswi swi kombisa ku tinyiketela ka hina tanihi tiko ku sirhelela zoni ya ndhawu ya hina na ya nkatso wa ikhonomi. Switirhisiwa swa hina swa le lwandle i xihlovo xa nhlayiseko wa swakudya no tirha ntirho wukulu eku humeleriseni ka swikongomelo swa hina eka Operation Phakisa naswona swi fanele swi sirheleriwa.
4.13 Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka xiviko hi xipano xa xileriso xa vaholobye lexi nga thoriwa hi Holobye Angie Motshekga ku lavisisa swihehlo swo xavisiwa ka tiposo ta vadyondzisi hi swirho swa mihlangano ya vadyondzisi na varhumiwa va tindzawulo eka tindzawulo ta dyondzo ta swifundhankulu.
4.14 Khabinete yi hoyozela vakumi va le Afrika-Dzonga, n’wamabindzu Luvuyo Rani na Bangi ya Swiambalo, lava a va ri exikarhi ka vawini va masagwadi ya van’wamabindzu ya vanhu ya 2016 ya Nhlangano wa Schwab wa Mabindzu ya Vanhu lawa ya nyikiweke emindzilekanini ya Foramu ya Afrika ya Ikhonomi ya Misava hinkwayo (WEF), eKigali Rwanda.
4.15 Khabinete yi losa no yisa ku navelela ka yona ka kahle eka Khale ka Xandla xa Muavanyisinkulu Justice Dikgang Moseneke loyi a nga rhithayara ku suka eBenceni endzhaku ka loko a vi le eka Huyo ya Vumbiwa hi 2002.
Khale ka Xandla xa Muavanyisinkulu i muchuchisi wa le henhla swinene no va nhenha yo hlonipheka ya ntshuxeko wa tiko. Eka malembe ya yena ya vuntsongwana, Moseneke u nghenelerile eka nyimpi yo lwela ntshuxeko tanihi xandla xa Nhlangano wa vanhu va Afrika. U tengisiwile no gweviwa hikwalaho ka migingiriko ya yena ya tipolitiki naswona, eka malembe ya 15, u vi le xibochwa lexintsongo ku yisiwa eRobben Island. U tlhele a va xiphemu xa komiti ya vuthekiniki leyi mpfampfarhuteke Vumbiwa ro sungula hi 1993 naswona endzhakunyana u thoriwile ku va xandla xa mutshamaxitulu xa Khomixini ya Nhlawulo yo Tiyimela eka mihlawulo yo sungula ya xidemokirasi ya Afrika-Dzonga.
Khabinete yi yisa dzuniso eka phuresidente Muchuchisi Lex Mpati wa Huvonkulu ya Aphili loyi a nga ta rhithayara ku suka eBenceni hi Mudyaxihi endzhaku ka 27 wa malembe ya vukorhokeri byo tiveka eka Afrika-Dzonga. Muchuchisi Mpati u munhuhata mikoka yo tlakuka ehenhla ka munhu hi yexe; ya vumunhu, ku tinyiketela no tirha hi ndlela ya le henhla; na ya matikhomelo yo landzelela milawu.
Khabinete yi hoyozela no yisa ku navelela ka kahle eka Justice Baaitse “Bess” Nkabinde tanihi Xandla xa Muavanyisinkulu wo khomela wa Huvo ya Vumbiwa ku fikela loko xivandla xi ta pfariwa.
5. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka loko ku tiyisisiwile tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
5.1 Hofisi ya Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo:
a) Dokodela DC Mamphiswana tanihi, Mulawuri-Angarhelo, eka Hofisi ya Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo.
Swivutiso:
Liezel Cerf
Riqingho: 076 778 2380
