1. Ku tirhisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi hlohloteriwile hi nkulo eka Swimakiwa Hinkwaswo Swa Tiko (GDP) xa 3.3% eka kotara ya vumbirhi ya 2016; leswi nga humesiwa hi Tihlayohlayo ta Afrika-Dzonga. Ku engeteleleka ka 8.1% eka vutumbuluxi na 11.8% eka swa migodi na vuceri swi kombisa ku tiyisela ka ikhonomi eka mbango wa ikhonomi. GDP yi kurile hi R25 biliyoni ku tlula eka kotara yo sungula ya 2016 ku ya eka kwalomuya ka R1 068 biliyoni.
Hi tiyisisa xikombelo xa mfumo, mabindzu na vaakatiko ku hlanganisa ntiyo wa vanhu eku tirhisiweni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP), hi Kungu ra Timhaka ta Kaye ku tshamisekisa swiyimo swa sweswi swa ikhonomi no hlohlotela nkulo ku seketela ikhonomi no pfuneta ku ponisa mitirho.
Leswi i xikombiso xo vonikela xa leswaku loko vanakulobye hinkwavo – mfumo, mabindzu na swa mitirho – swi tirha swin’we hi nga kuma nkulo wa ikhonomi no tumbuluxa mitirho leyi lavekaka swinene.
1.2. Khabinete yi amukerile xitiviso xa leswaku yuniti ya vumbirhi ya 800 megawatsi (MW) eka phurojeke ya Xitichi xa Gezi xa Medupi eLimpopo yi hlanganisiwile na gezi. Yuniti 5 ya xitichi xa gezi, leyi nga yin’we eka tsevu wa leswi nga akiwa tanihi xiphemu xa phurojeke ya 4 800 MW, yi ta sungula ku tirha hi Nyenyankulu 2018.
Leti i tiyuniti ta tsevu ta vumbirhi ta xitichi xa gezi xa vumbirhi leti nga nghenisiwa eka xigava. Yuniti yo sungula, kumbe Yuniti 6, yi sungurile ku yisa eneji eka gezi hi Nyenyankulu 2015 naswona yi nghenile eka matirhelo ya vuxavisi. Phurojeke hinkwayo ya tiyuniti ta tsevu ya Medupi yi languteriwile ku hetisiwa hi 2020.
Leswi swi hoxa Xandla eku tshamisekiseni ka gezi leswi tiyisaka mphakelo wo tshembheka wa gezi eAfrika-Dzonga.
Khabinete yi hoyozerile Eskom eka goza ra nhlanganiso, leswi swi nga xiphemu xa phurogireme yo anama leyi akiweke ku hatlisisa, leyi fambisiwaka hi vurhangeri byintshwa. Leswi swi hoxa xandla eka nhlayiseko wa Eskom wa migingiriko na timali.
1.3. Khabinete yi tiyisisa ku tinyiketela ka yona eka Phurogireme ya Maxavele eka Vatumbuluxi vo Tiyimela hi voxe va Gezi, leswi nga ta tumbuluxa no humesa xiave xa nkoka eka tshaku ra gezi lerintshwa tanihi xiphemu xa nkoka lexi seketelaka migingiriko ya ikhonomi na nkulo.
Leswi swi hoxa xandla eku ndlandlamuxeni ka mphakelo na muxaka wa matumbuluxele ya eneji haswimbirhi. Ku engetelela eku tiviseni ka vuswikoti byintshwa no hlayisa vuvekisi byintshwa eka vumaki, swi ta tlhela swi kopela matirheli na mavekelo ya mixavo.
Leswi swi seketela NDP, leyi kombisaka xilaveko xa Afrika-Dzonga xo vekisa eka netiweke ya matimba ya switirhisiwa swa ikhonomi leyi nga tumbuluxiwa ku seketela swikongomelo swa tiko swa nkarhi wa le xikarhi- na nkarhi wo leha na swa vanhu.
1.4. Khabinete yi tlhele yi tsundzuka ku sayiniwa ka Memorandamu ya Ntwisisano (MoU) exikarhi ka Ejensi ya Vakhandziyi va le Swiporweni ya Afrika-Dzonga na Khamphani ya Vuhlanganisi bya Vumaki ya China ku valanga mapfhumba yo hambana hambana ya nhluvukiso wa switirhisiwa, ku katsa na Nhluvukiso wa Khorido ya Xiporo xa Moloto lexi hlanganisaka Gauteng na Mpumalanga.
Memorandamu ya Ntwisisano yi sayiniwile eka Foramu ya Vuvekisi ya Afrika ya Vumbirhi leyi a ku yile Phuresidente Jacob Zuma eGuangzhou, eXifundzeninkulu xa Guangdong, eChina.
Phurojeke yi ta tirha tanihi hi xihlanganyeteli xa mapfhumba ya nhluvukiso wa ikhonomi eka na le kusuhi na khorido ku ololoxa mitlhontlho ya vuhlayiseki, ku hetiseka, ku tshembheka no koteka eka nhlanganiso hinkwawo na vukorhokeri bya swifambo swa mani na mani. Swi ta tlhela swi anstwisa nkoka wa vutomi bya vanhu endzhawini hi ku tsema mipfhuka yo leha ya marendzo.
1.5. Khabinete yi tivisiwile hi swiviko swa ku humelela swa kotara yo sungula, eka nkarhi wa Dzivamisoko ku fikela Khotavuxika 2016, eka Mimbuyelo ya Matirhiselo. Mfumo wu rhekhodile ku humelela loku endlaka ku hambana eka vutomi bya vanhu loko hi le tlhelo wu ololoxa swiphiqo leswi khumbhaka mphakelo wa vukorhokeri.
Ku Tirhisiwa ka Phurogireme ya Mimbuyelo ya Migingiriko swi tirhisa swikongomelo swa NDP, leswi ku nga kungu ra Afrika-Dzonga ro hi yisa ekusuhi no humelerisa Xivono xa 2030. Leswi swi hundzuluxela eka swikongomiso leswi nga vekiwa eka Rimba ra Kungu ra Nkarhi wa le Xikarhi, leri ku nga kungu ra mfumo ro sungula ro tirhisiwa ra tlhanu wa malembe ra NDP 2030, leri angarhelaka nkarhi wo suka eka 2014 ku fikela 2019.
Ku vi le na miantswiso eka xiyimo xa rihanyo lexi kombisiweke eka swikowetonkulu swo fana na ndlandlamuxo wa malembe yo hanya, ku hungutiwa ka mafu ya va le hansi ka malembe ya tlhanu no hunguteka ka mafu ya vamanana. Ku vi le na ku antswisiwa ka ku nyikiwa ka vukorhokeri bya masungulo, ku katsa na mihlanganiso ya gezi eka gezi na leyi nga ri ki ya gezi, mati yo nweka eka tindzhawu ta vutshamo, nkululo na vufambisi bya malakatsa.
Hambiswiritano, ka ha ri na ku salela endzhaku eka tindzhawu tin’wana. Ku sukela hi 1994 ku vi le na ku nyikiwa ka mpfuno eka vanhu eka vavuyeriwa vo tlula 16 miliyoni loku antsiweke no hlayisiwa, naswona vumbhoni lebyi leswi byi nga na swona i ku va na ku khumbha ka nkoka eka vutomi bya lava sweleke.
GCIS yi fambisana na tindzawulo ku hlayisa mimbhurisano na Vuhangalasi bya Mahungu bya Tlilasithara ku boxa swikombiso ku suka eka swiviko swa tikotara.
1.6. Khabinete yi amukela Imbizo leyi a yi khomiwile hi Holobye eka Hofisi ya Phuresidente ya Nkunguhato, Nandzeleriso no Hlela na Mutshamaxitulu wa Khomixini ya Nkunguhato wa Rixaka, Jeff Radebe, eka minghenelelo leyi nga tirhisiwa ku hatlisisa ku hakeriwa ka vaphakeri (kumbe vaphakeri va vukorhokeri) hi mfumo eka nkarhi wa masiku ya 30 lawa ya nga boxiwa.
Ku sukela ku tumbuluxiwile Yuniti yo Hlawuleka eka Ndzawulo yo Pulana no Hlela Matirhelo (DPME) ku lwa na xiphiqo xo mpfumaleko wa tihakelo eka vaphakeri eka masiku ya 30 lawa ya lavekaka, nhlayo ya tiinivhoyisi leti nga nawini leti a ti fanele ti hakeriwile hi Khotavuxika 2016 a ti ri 17 668 leti ya ka eka ntsengo wa R340 miliyoni.
DPME na Vutameri bya Tiko swi nyikerile switirhisiwa swo hlaya eka tshalatshala ro ololoxa mitlhontlho ya tihakelo eka vaphakeri. Ku fikela sweswi, senthara yo endzeleka yi tumbuluxiwile eka tihofisi ta Vutameri bya Tiko ku tirhana na swivutiso swa vaphakeri.
Ku engetelela, yuniti yo hlawuleka ya DPME na vanakulorhi wa yona va le ku sunguleni ka phurogireme ya nseketelo yo kongomisa ku humesela ehandle tindzawulo leti tikeriwaka ku twisisa no ololoxa mitlhontlho leyi va fikisaka eka ku tsandzeka ku hakela kumbe ku hlwela ku hakela vaphakeri.
Hi nkarhi wa ku endzela loku, maendlele hinkwawo ya mahakelele ya tiinivhoyisi ya fikeleriwa, ku pfaleka ka vuriwa na tindzawulo ta pfunetiwa hi ku tirhisa matshalatshala yo antswisa.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Afrika-Dzonga ri ta rhurhela Nhlengeletano ya vu 17 ya Khomferense ya Mavandla (COP17) eka Ntwanano wa Mabindzu ya Misava hinkwayo eka Mixaka leyi nga eNghozini ya Swiharhi na Swimilani swa Nhova (CITES) eSenthareni ya Tihlengeletano ya Sandton ku sukela hi ti 24 Ndzhati ku fikela ti 5 Nhlangula 2016. Na Mavandla ya 181, CITES yi tshama yi ri yin’we leyi nga na switirhisiwa swa matimba swinene swo hlayisa swimilani na swiharhi hi ku lawula mabindzu eka swiharhi na swimilani swa nhova. Mavandla ya CITES na valanguti va languteriwa ku tinghenisa eka mimbhurisano ya matimba no ta na swintshuxo leswi yisaka emahlweni ntirho lowu a wu ri ku teni khale eka mabindzu ya swimilani na swiharhi.
Afrika-Dzonga i murhangeri emisaveni eka ndzhawu ya nhlayiso wa vutomi bya le nhoveni hi nghenelelo wa rona wo vonaka eka mitwananonyingi ya le mbangwini yo fana na CITES, Ntwanano eka Mixaka leyi Rhurhaka na Ntwanano eka Vutomi bya Swimilani na Swiharhi. Sisiteme ya Tiko ra hina yo hlawuleka ya tindzhawu leti nga sirheleleka ti na kwalomuya ka 5,5% wa ndzhawu ya misava ya tiko, Tindzhawu ta Mfuwo ta Misava hinkwayo ta na tsevu ta Mfuwo wa Misava na mune wa vuhlayiselo bya swilo leswi hanyaka.
2.2. Holobye wa Switirhisiwa swa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Poso, Dokodela Siyabonga Cwele, u ta rhangela vurhumiwa bya le Afrika-Dzonga eka Khongirese ya Misava hinkwayo ya vu 26 ya Poso ya Nhlangano wa Poso (UPU) leyi nga ta khomiwa eIstanbul, Turkey ku sukela hi ti 20 Ndzhati ku fikela hi ti 7 Hlangula 2016. UPU i ejensi leyi nga na vutivi ya Nhlangano wa Tinxaka (UN) lowu kongomaneke no endla sekithara ya poso yi va ya ximodeni no ndlandlamuxa swikumiwa swa poso ku hlayisa ndzhawu ya poso ya misava hinkwayo leyi fikelelaka swilaveko swa senchari ya vu 21.
Khongirese leyi yi na nkoka eka Afrika-Dzonga, tanihileswi Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga yi nga mutlanginkulu eka mphakelo wa vukorhokeri bya mfumo naswona yi xaxametiwile eka NDP, hi mbulavulo wa rixaka no sunguriwa ka vukorhokeri bya swa timali na mfumo ku ya eka miganga ya le matikoxikaya na leyi nga tirheriwiki kahle.
2.3. Khabinete yi chumbuteriwile hi ku humelela mayelana na ku tilamisela Mitlangu ya Commonwealth 2022 leyi nga ta endleriwa eDorobeninkulu ra Durban.
Vuvekisi eka switirhisiwa swa Mitlangu byi languteriwa ku hoxa xandla eka mimbuyelo ya nkarhi wo leha eka dorobankulu leri rhurhelaka, leswi swi tlhelaka swi tirhisa mfuwo wa switirhisiwa swa Khapu ya Misava ya FIFA ya 2010. Leswi swi engeterile ku tiveka eka timakete ta misava hinkwayo swi ta tlhela swi nyika swivandla ku koka rinoko no ndlandlamuxa vupfhumba na vuvekisi byo kongoma bya matikomambe. Mitlangu ya Commonwealth ya 2022 yi languteriwile ku phakela ku fikela eka R20 biliyoni hi ku vuyeriwa eka ikhonomi, leswi hundzuluxelaka eka R11 biliyoni yo engetelela eka nkulo wa GDP.
Leswi swi ya emahlweni swi veka tiko tanihi ndzhawu ya vupfhumba bya swa mitlangu no tlhela swi nyika swivandla eka Xipano xa Afrika-Dzonga.
2.4. Khabinete yi tsundzukile hi samanisi leri nga yisiwa eka Matsalani wa Khabinete hi Musirheleri wa Vaaki. Samanisi ri kombela Matsalani wa Khabinete nyika mihlambanyo swa swirho swa Khabinete na marungula ya Khabinete, eka nkarhi wa Hukuri 2015 ku ya eka Dzivamisoko 2016, lawa nga rhekhoda ku thoriwa ka Vaholobye vo khomela loko Vaholobye va ntiyiso va ri entsungeni wa malwandle.
Khabinete yi pfumerile ku nyika Musirheleri wa Vaaki mihlambanyo. Hambiswiritano, tanihileswi Phuresidente wa Afrika-Dzonga a tholaka Vaholobye na Swandla swa Vaholobye ehansi na swiyenge swa 91 na 98 swa Vumbiwa, timhaka teto a ti se ta eka Khabinete naswona hikwalaho tirhekhodo leti a ti se nghenisiwa tanihi hi marungula ya swiboho swa Khabinete.
3. Milawumbisi
3.1. Nkandziyiso wa Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wa Xihoko xa Tiko wa 2016 wu pasisiwile leswaku mani na mani a hlamula eka wona. Lowu wu hundzuluxa Nawu wa Xihoko xa Tiko, 2003 (Nawu wa 59 wa 2003). Lowu wu pasisiwile swin’we na Pholisi yo hetelela ya Xihoko xa Tiko, leyi ololoxaka mitlhontlho leyi kanganyisaka ku tirha hi ku hetiseka ka Nawu no fambisa mpfapfarhuto wa Nawumbisi.
Nawumbisi wu ololoxa nkhumbho wa xihoko eka ikhonomi ya vanhu, ku cinca ko nonoka, ku ringanisa timhakankulu ta vulawuri no antswisa ntirhisano wa vulawuri, ku hunguta ku tumbuluxiwa no xavisiwa ka byalwa lebyi nga ri ki enawini na lebyi nga yirisiwa ku katsa na mithlontlho leyi yelanaka na tshaku ra vulawuri eka Vulawuri bya Xihoko xa Tiko.
Nghenelelo lowu wu ta tlhela wu langutana no hunguta ku vaviseka ka ikhonomi ya vanhu na mimbuyelo yin’wana yo nwa byalwa hi ndlela yo hoxeka, ku aka hi vuntshwa vumaki bya xihoko no ndlandlamuxa ntirhisano exikarhi ka swiphemu hinkwaswo swa mfumo.
Wu xaxametiwile eka swikongomelo swa NDP swo tiyisisa mafumele yo hetiseka, nsirhelelo wa vanhu na ntumbuluxo wa mitirho. Exikarhi ka swin’wana swi ta tlhela swi, sivela ku xavisa loku nga ri ki enawini, ku ndlandlamuxa dyondzo na tiphurogireme to lemukisa, no pfuneta eka tiphurogireme leti nga ndlandlamuxiwa eku lulamiseni lava nga godzombela.
3.2. Khabinete yi pasisile mpfapfarhuto wa Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wo Vugemburi bya Tiko wa 2016 leswaku mani na mani a tihlamulela. Nawumbisi wu ololoxa mitlhontlho leyi kanganyisaka ku tirha hi ku hetiseka ka Nawu wa Vugemburi bya Tiko, 2004 (Nawu wa 7 wa 2004).
Nawumbisi wu kongomane no tiyisisa leswaku mfumontirhisano na mitirho yo langutisisa swa antswisiwa na leswaku ntshembho wa vulawuri na switandzhaku swo biha swo gembula swa hunguteka swinene. Wu ta langutana no ndlandlamuxa migingiriko yo gembula leyi nga kona na leswaku migingiriko yintshwa yo gembula a yi tivisiwi. Nawumbisi wu ta tiyisisa leswaku mitlawu leyi khumbhekaka yo fana na lavantsongo na vagemburi lava nga swiphiqo va sirheleriwa naswona va ta kota ku kuma mpfuneto ku suka eka mihlangano yo fana na Vulawuri bya Vugemburi bya Tiko.
Wu xaxametiwile hi endlelo ra pulani na swikongomelo leswi nga boxiwa eka NDP hi nhleketo wo tiyisisa mafumele yo hetiseka, nsirhelelo wa vanhu, ntumbuluxo wa mitirho, vuhungasi no dzumba.
4. Mitlangu leyi ta ka
4.1. Holobye wa Vuxaka bya Matikomambe na Ntirhisano, Manana Maite Nkoana-Mashabane, u ta rhangela vurhumiwa eka Samiti ya vu 17 yo Pfumala Nxaxameto (NAM) ehansi ka nhlokomhaka “Ku Rhula, Vulawuri na Ntsombano wa Nhluvukiso” leyi nga ta khomeriwa eVenezuela ku sukela hi ti 17 ku fikela ti 18 Ndzhati 2016.
NAM i ntlawa lowukulu ehandle ka UN naswona wu pfumelela tinxaka leta ha hluvukaka ku hlohlotela timhaka ta misava hinkwayo no tiyisisa leswaku mitsakelo ya vona yi tekeriwa enhlokweni.
4.2. Phuresidente Zuma u ta rhangela vurhumiwa eka Sexini ya vu 71 ya Nhlengeletano Angarhelo ya UN (UNGA) leyi nga ta khomiwa eHofisinkulu ya UN eNew York ku sukela hi ti 18 ku fikela ti 22 Ndzhati 2016.
Hi ti1 Sunguti 2016, Swikongomelo wa Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha swa 17 (SDG) swa Ajenda ya 2030 ya Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha, leyi nga tekiwa hi varhangeri va misava hi 2015 yi sungurile ku tirha ximfumo. Eka malembe ya 15 lawa ya ta ka, matiko ya ta fambisa matshalatshala ku herisa swivumbeko hinkwaswo swa vusweti, ku lwa na mpfumaleko wa ndzingano no lwa na ku cinca ka maxelo, loko ku tiyisisiwa leswaku a ku siyiwi munhu ehandle.
4.3. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhangela ku tlangeriwa ka Siku ra Mfuwo hi ti 24 Ndzhati 2016 eXitediyamu xa Galeshewe, Kimberley, Kapa N’walungu. Leri ri tlangeriwa ehansi ka nhlokomhaka: “Ku tlangela Rifuwo ra Vanhu hi ku Tiyisisa Vutitivisi bya Hina bya VuAfrika”.
4.4. Khomferense ya Misava hinkwayo ya Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha yi ta va kona eNew York ku sukela hi ti 21 ku fikela ti 22 Ndzhati 2016 ehansi ka nhlokomhaka: “Ku ya eMahlweni: TiSDG eNtirhweni.”
Xikongomelo xa khomferense i ku boxa avelano swi vonaka, swintshuxo leswi nga na vumbhoni leswi nga seketelaka tiSDG. Khomferense yi hlanganisa vakhumbheki ku suka eka mfumo, swidyondzeki, UN, tiejensi ta misava hinkwayo, mihlangano leyi nga ri ki ya mfumo na mihlangano yo tiveka.
4.5. Khabinete yi amukela ntirho wa anivhesari ya vutlhanu ya Xinakulobye xa Mfumo xo Pfuleka (OGP) eka mindzilekano ya UNGA, eNew York hi ti 20 Ndzhati 2016.
Ntirho lowu wu ta hetisisa ku nyiketiwa ximfumo ka xiyimo xa, Mutshamaxitulunkulu wa OGP hi Afrika-Dzonga. Ku ya Varhangeri va Matiko na Mfumo, varhangeri va vaakatiko na vakhumbheki van’wana lava va tirheke swinene eka ku humelela ka OGP. Afrika-Dzonga ri sungurile ku tirha eka xiyimo xa Mutshamaxitulunkulu xa Xinakulobye eka Samiti ya le Mexico hi Nhlangula 2015.
Endzhaku ka loko Varhangeri va Matiko na Mfumo va nhungu va endlile xinakulobye na kaye wa varhangeri va vaakatiko ku simeka Xinakulobye xa Mfumo xo Pfuleka eka mindzilekano ya UNGA hi 2011, xinakulobye lexi cincaka xi kurile ku ya eka 70 wa mifumo na madzanadzana ya mihlangano ya vaakatiko emisaveni hinkwayo, hi kwalomuya ko tlula vutinyiketeri bya 3 000 byo hlawuleka ku engetelela ku vonikela na vutihlamuleri bya mfumo no antswisa nghenelelo wa mani na mani.
4.6. Holobye wa Switirhisiwa swa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Poso, Dokodela Siyabonga Cwele, u ta rhangela vurhumiwa bya le Afrika-Dzonga eka nhlengeletano ya Khomixini ya Burodibebde ya UN leyi nga ta humelela eNew York hi ti 18 Ndzhati 2016.
Khomixini yi lerisiwile ku languta eka tipulani to hlanganisa mune wa mabiliyoni wa vanhu lava vo ka va nga hlanganisiwangi na burodibende sweswi kumbe inthanete yo hatlisa, hi endlelo ro ka ri nga durhi. Nhlengeletano ya lembe leri yi ta hlela no kambisisa tipulani ta sweswi no boha eka migingiriko ya nkarhi lowu ta ka ku ndlandlamuxa ku tirhisiwa ka burodibende eka nhluvukiso wa nkarhi wo leha.
4.7. Nhweti ya Swifambo hi Ndzhati 2016 yi ta khomiwa ehansi ka nhlokomhaka: “Swin’we hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni.” Phurogireme leyi nga leha nhweti yi ta kombisa tiphurojeke ta switirhisiwa swa swifambo, ku tlakusa ku tirhisiwa ka swifambo swa mani na mani no ndlandlamuxa mapfhumba ya vuhlayiseki bya magondzo ya tiko.
Mfumo wu le ku vekiseni eka sekithara ya swifambo leyi nga xiphemu xa Kungu ra Timhaka ta Kaye ra tiko to hlohlotela nhluvukiso no tumbuluxa mitirho. Vuvekisi eka swifambo swa mani na mani i xiphemu xo aka no tirhisa netiweke ya swifambo swa mani na mani leyi hlanganisiweke etikweni hinkwaro.
Vuvekisi bya tiko ra hina eka swifambo byi ta pfuna ku kurisa ikhonomi no ololoxa mitlhontlho ya mpfumaleko wa mitirho, vusweti na mpfumaleko wa ndzingano. Vuvekisi bya tiko eka swifambo swi veka tiko tanihi ndzhawu ya vuvekisi leyi kokaka rinoko.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu leti nga mbangwini
5.1. Khabinete yi amukela mimbuyelo yo suka eka Samiti ya Varhangeri ya G20, leyi a ku yi le Phuresidente Jacob Zuma, laha mitsakelo ya Afrika-Dzonga yi nga rhangisiwa.
Samiti leyi a yi khomiwile ehansi ka nhlokomhaka: “Ku ya eka Ikhonomi ya Misava Leyintshwa, ya Matimba, yo Tiya no Katsakanya” yi burisanile hi timhaaka leti landzelaka ta nkoka: i) Ku Tumbuluxa Ndlela Yintshwa ya Nkulo, ii) Ikhonomi ya Misava hinkwayo leyi Hetisekeke no Tirha kahle na Mafumele eka Timali, iii) Mabindzu ya Misava hinkwayo na Vuvekisi byo Tiya, iv) Nhluvukiso wo Katsakanya no Tiya, na v) Timhaka tin’wana leti khumbhaka Misava hinkwayo tanihi ku Aleriwa ka ku tirha ka Vutshunguri ehenhla ka Swihadyana (AMR).
Eku ndlandlamuxeni ka swilo swintshwa tanihi xifambisinkulu xa nkulo eka tiko ha rin’we rin’we na ikhonomi ya misava hinkwayo, G20 yi pasisile Kungu eka Nkulo Lowuntshwa tanihi hi ajenda leyintshwa leyi katsaka tipholisi na matshalatshala eka na le ka tindzhawu ta swilo swintshwa, ku cinca lokuntshwa eka vumaki na le ka ikhonomi ya xidijiti.
Ku ya emahlweni, Kungu ra Migingiriko ra Ncico Lowuntshwa wa Vumaki ra G20 ri vonile xivandla xa cinco lowuntshwa va vumaki lowu nyikiwaka eka vumaki, ngopfu ngopfu vutumbuluxi na vukorhokeri lebyi yelanaka. Leswi swi katsa nseketelo wa vumaki eka matiko lawa ya ha tumbulukaka, ngopfu ngopfu lawa ya nga eAfrika na Matiko lawa ya nga Hluvuka Swintsongo (LDC). Nakambe, ku simekiwa ka Tshalatshala ra G20 eku Seketeleni ka Vumaki eAfrika na tiLDC ro tiyisa nkulo wo katsakanya na ku koteka ka nhluvukiso hi swiboho swo tinyiketela swa pholisi.
Ku hoxa xandla eku akeni ka sisiteme ya timali yo tiyisela no pfuleka ku seketela nkulo wa nkarhi wo leha na nhluvukiso, Xiringanyeto xa Afrika-Dzonga xa leswaku nkhuluko wa swa timali lowu nga ri ki enawini lowu sukaka eka mavekelo yo hoxeka ya mixavo eka mabindzu ya voniwa hi Nhlangano wa Mabindzu ya Misava, xi amukeriwile. Ku lulamisa tlhontlho lowu swi khomile matimba yo pfula timali leti nga ta tirhisiwa hi mifumo ya le Afrika ku tirhisa Swikongomelo swa Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha na tiphurogireme ta wona ta nhluvukiso.
5.2. Khabinete yi tiyisisa leswaki i vutihlamuleri bya vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo ku endla tshalatshala ra matimba ku hlayisa mati no ma tirhisa hi vutlharhi, leswi swi katsa ku lunghisa tipompi leti pfutaka no hlayisa switirhisiwa swa mani na mani emigangeni.
Ku ya ehansi ka mipimo ya mati eka madamu ya rixaka swi endlile leswaku swi fanela leswaku ku endliwa hi nkanu mialelo ya mati eka swifundzankulu swo hlaya na sweswinyana, eXifundzenikulu xa Gauteng.
Hi fanele ku tirha swin’we ku seketela miganga ya hina leyi hluphekaka hi ku mangala ku onhiwa ka nhundzu na vukhamba eka switirhisiwa eka vulawuri lebyi faneleke. Mfumo wu tekela enhlokweni ku tikeriwa loku vanhu va hina va hlanganaka na kona eka tindzhawu leti nga khumbheka swinene naswona Xipano xa Xileriso xa Vaholobye eka Dyandza xi andlarile ku tiyisisiwa ka minghenelelo yo hunguta eka tindzhawu leti xanisekaka.
Minghenelelo ya nkarhi wo leha na ya nkarhi wo koma yi le ku tirhisiweni loko hi le tlhelo nandzeleriso na nhlelo wa matshalatshala swi ri eku yeni emahlweni. Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu, hi Senthara ya Vulawuri bya Makhombo ya Rixaka, swi ya emahlweni ku fambisa xiyimo xa dyandza na ku kala ka mati swa tiko hi ku tirhisana na mabindzu hinkwawo ya tiko na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo.
5.3. Khabinete yi hlangana na rixaka ku khensa matirhele ya Xipano xa Afrika-Dzonga lexi nga eka Tipharalimpiki ta le Rio 2016 eBrazil ku sukela hi ti 7 ku fikela ti 18 Ndzhati. Van’wamitlangu lava va le ku endleni leswaku rixaka ra hina ri tinyungubyisa no ya emahlweni va aka xiyimo xa hina xa le henhla xo tirha kahle eka Tipharalimpiki. Khabinete yi hoyozela xipano ku va xi winile timendlele ta kaye: tinharhu ta nsuku, tinharhu ta silivhere na tinharhu ta koporo. Khabinete yi hoyozela van’wamitlangu lava landzelaka ku va va winile timendlele ta nsuku: muhlamberi Kevin Paul, Hilton Langenhoven ntlulo wo leha na Charl du Toit eka ntsutsumo wa 100 wa timitara.
5.4. Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka tihlayohlayo ta vugevenga ta 2015/16 hi Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga leti kombisaka endlelo hinkwaro ra leswaku vugevenga etikweni ra hina byi hungutekile.
Loko hi le tlhelo ku humelela loku nga endliwa hi SAPS eku yiseni ehansi mipimo ya mixaka yin’wana ya vugevenga ka khensiwa, ku na xivilelo lexi nga sala eka vugevenga bya madzolonga lebyi nga ya ehenhla, ngopfu ngopfu ku dlaya.
Ku lwa na vugevenga i vutihlamuleri bya wun’wana ni wun’wana. Hinkwerhu hi fanele ku tirha na SAPS ku humelerisa xikongomelo xo fana xa miganga leyi hlayisekeke, madorobankulu lawa ya hlayisekeke na tiko leri hlayisekeke. Leswi swi ta engetela ntirhisano exikarhi ka mihlangano yo hambana yo hlayisa nawu ku hunguta mipimo ya vugevenga.
5.5. Khabinete yi tsundzuxa vahakeri va xibalo lava yisaka vuyiselo wa xibalo hi ndlela ya manyuwali kumbe hi poso leswaku siku ro hetelela ra ti 23 Nhlangula 2016 ro yisa mivuyiselo ya vona eka nguva ya xibalo ya 2016 ri le ku fikeni hi xihatla.
Khabinete yi tsakela ku khensa vahakeri va xibalo lava va nga yisa mivuyiselo ya vona ya xibalo khale. Timali leti nga hlengeletiwaka hi SARS ti pfuna mfumo ku nyika vukorhokeri eka mamiliyoni ya vaaki va Afrika-Dzonga lava va byi lavaka ngopfu.
5.6. Khabinete yi tekela enhlokweni ku tikeriwa loku vantshwa va hlanganaka na kona loko va ringeta ku tidyondzisa hi voxe. Mfumo wu ta tshama wu tinyiketerile ku tiyisisa dyondzo ya nkoka no fikeleleka eka hinkwavo. Timali ti endliwile leswaku ti kumeka hi Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali eka Swichudeni swa Rixaka sweswi ti le ka R14 582 biliyoni, no pfuna ku tiyisisa leswaku swichudeni leswi tirhaka hi matimba leswi nga swela swi fikelela dyondzo eka tiyunivhesiti ta 26 ta mani na mani na le ka tikholeji ta Dyondzo ya Ntirho wa Vuthekiniki na Vuleteri (TVET).
Hi ku ya hi Ndzavisiso wa Makaya wo Angarhela wa 2015 wa Tihlayohlayo ta Afrika-Dzonga: ‘Mimbuyelo ya nkumo wa dyondzo yi ya emahlweni yi antswa na mfikelelo lowu nga antswisiwa eka switirhisiwa swa dyondzo na vukorhokeri. Exikarhi ka vanhu lava nga na malembe ya 20 no tlurisa, nhlayo ya tiphesente ta lava va nga pasa Gireyidi 12 tanihi levhele ya le henhla ya dyondzo ya vona yi tlakukile ku suka eka 21,9% hi 2002 ku ya eka 28,0% hi 2015. Nhlayo ya tiphesente ta vanhu lava nga na mimbhumambhumelo ya le thexiyari na yona yi antswile ku suka eka 9,3% ku ya eka 14,1%’. Khabinete yi tshama yi tinyiketerile eka ku humelela xa xiphemu eka dyondzo ya mahala eka lava nga swela, eka nkoto wa swa timali.
Xivono xa hina xa nkarhi wo leha xa dyondzo ya le henhla xi ta tivisiwa hi Khomixini ya Ndzavisiso eka Nkwama wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, leyi sweswi yi nga na ntshamo naswona yi languteriwile ku hetisa ntirho wa yona hi ti 30 Khotavuxika 2017. Hi kombela vakhumbheki hinkwavo ku nyika Khomixini ya Ndzavisiso eka Nkwama wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri nkarhi wo hetisa ntirho wa yona. Hi ku tirha swin’we hi nga kuma swintshuxo leswi vonakaka no va swa nkarhi wo leha.
5.7. Khabinete yi vilerisiwa hi ku pfuxeleriwa ka ku kombisa ku vilela ka madzolonga eka swikolo swin’wana swa dyondzo ya le henhla. Ku onha nhundzu i nandzu lowu yisaka ehansi ku suka eka timhaka ta ntiyiso.
Switirhisiwa leswi nga onhiwa, swi katsa layiburari, tanihileswi swi voniweke eYunivhesiti ya KwaZulu-Natal, tibuku na switirhisiwa a swi amukeleki no herisa vutivi lebyi kumiweke eka nkarhi wo leha. Leswi i swendlo swa vugevenga leswi tiejensi to hlayisa nawu ti faneleke ku va tihlamula ti tiyile.
Swiendlo leswi swi veka ntikiselo eka switirhisiwa leswi xotaka ku ri khale ku nyika dyondzo eka lava nga swela. Khabinete yi kombela vurhangeri bya swichudeni ku tihlanganisa na xikombelo ku sirhelela nhundzu na switirhisiwa swa nkoka swa yunivhesiti leswi swi nga xiphemu xa mfuwo wa rixaka wo fana eka vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo.
Mfumo wu twile timhaka leti nga vuriwa hi swichudeni, leti ti kumaka ku tekeriwa enhlokweni. Hi le ku tirheni swin’we na mavandla hinkwawo lawa ya khumbekaka ku kuma xintshuxo xa nkarhi wo leha.
5.8. Khabinete yi sola ku lahleka ka vutomi hi ndlela yo tshova mbilu ya vaceli va migodi swi nga ri enawini lava loveke eka mugodi lowu pfariweke wa Langlaagte. Makhombo lawa ya kombisa tinghozi ta migodi leyi nga ri ki enawini tanihileswi migingiriko leyi yo biha yi vekaka vutomi bya miganga eka nxugeto.
Ndzawulo ya Swicelwa yi tirhisana na tiejensi ta vuhlayisi bya nawu ku tiyisisa leswaku vavangi va kumeka ngopfu ngopfu varhangerinkulu lava ya ka emahlweni va xava swicelwa leswi nga ri ki enawini.
Khabinete yi kombela vakhumbheki hinkwavo ku tirha swinwe ku herisa mugodi leyi nga ri ki enawini etikweni. Ndzawulo yi tirha na tikhamphani ta migodi naswona yi pfarile ku tlula 200 wa migingiriko ya migodi leyi nga lan’wiwa leswi yelanaka na migodi leyi nga ri ki enawini.
5.9. Khabinete yi hoyozela Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo eku winene ka sagwadi ra Nhlangano wa Dyondzo, Sayense na Ndzhavuko wa UN (UNESCO) wa Dyondzisa ku Tsala no Hla ya wa Misava hinkwayohi mhaka ya Pfhumba ra yona ro Dyondzisa ku Tsala no Hlaya eka Vanhu ra Kha Ri Gude. Masagwadi yo Dyondzisa ku Tsala no Hlaya ya Misava ya UNESCO ya hakela ku tirha hi ku hiteka no tumbuluxa swilo swintshwa eka ndzhawu yo dyondzisa ku hlaya no tsala.
Pfhumba ro Dyondzisa ku Tsala no Hlaya eka Vanhu ra Kha Ri Gude ri tumbuluxiwile ku hunguta nhlayo ya rixaka yo tsandzeka ku hlaya no tsala eAfrika-Dzonga, naswona ri vuyerisile 4.7 miliyoni wa vanhu eka tindzhawu ta le madorobeni na le makaya haswimbirhi. Yi nyikiwa hi tindzimi ta 11 ta ximfumo, ku katsa na breyile.
5.10. Khabinete yi hoyozela muyimbeleri wa soprano wa muAfrika-Dzonga Pretty Yende loyi a nga tlakuka no duma eka misava hinkwayo ku suka eka masungulo ya xiyimo xa le hansi ePiet Retief i muhlohloteri eka hina hinkwerhu. Exikarhi ka yan’wana matirhelo, u languteriwa ku rhangela eka muyimbeleri wa opera wa le Italy Lucia di Lammermoor eka Opéra Bastille eParis nhweti leyi ta ka naswona hi N’wendzamhala u ta tlanga xiyimonkulu eka Roméo et Juliette eMetropolitan Opera House eNew York.
5.11. Khabinete yi hoyozela Manana Esther Mahlangu, mupendi wa muNdebele wo tiveka emisaveni hinkwayo na mukumi wa Sagwadi ra Xileriso ra Rixaka ra Afrika-Dzonga ra Ikhamanga. Manana Mahlangu na BMW va fungha anivhesari ya vu 25 eka ntirhisano wa vona wo tiveka eka Frieze Art Fair eLondon exikarhi ka ti 5 na ti 9 Nhlangula 2016.
5.12.Khabinete yi hlangana na vaaki va Afrika-Dzonga eku tlangeleni ka vutomi bya Manana Winnie Madikizela-Mandela eka siku ra yena ra ku beburiwa ra malembe ya 80. U tiviwa ngopfu tanihi “Manana wa Nyimpi yo Lwela Ntsuxeko”, Manana Winnie i nhenha leyi tinyikelete nyimpi yo lwela ntshuxeko no va nhlohlotelo eka ntiyiselo wa vavasati emisaveni hinkwayo.
Khabinete yi rhumela michavelelo ya yona eka-:
5.13. Ndyangu na vanghana va muyimbeleri wa opera la nga bebuleriwa eAfrika-Dzonga la tivekaka eka misava hinkwayo, Tatana Johan Botha. Tatana Botha u ta tsundzukiwa hi rito ra yena ro rhulisa no va na matimba leri nga twiwa eka tithiyeta ta opera to hambana hambana na tiholo emisaveni hinkwayo ku katsa na Vienna State Opera leswi nga n’wi endla Kammersänger, xiyimo lexi nyikiwaka eka vayimbeleri vo hlawuleka va opera na vuyimbeleri bya tlilasiki eAustria na Germany.
5.14. Mindyangu, vanghana na vatirhikuloni va muchayeri wa xitimela na mupfuneti wa muchayeri wa xitimela wa Transnet loyi a loveke loko xitimela xa nhundzu xa Transnet xi humile exiporweni exitichini xa switimela xa Delvillewood endzhaku ka ku dzinginikanyana ka misava eHillcrest evupeladyambu bya Durban.
5.15. Vanhu va Tanzania endzhaku ka ku dzinginika ka misava ka mpimo wa 5.7 loku koxeke vutomi byo hlaya. Miehleketo na swikhongelo swa hina swi na mindyangu ya lava loveke no vaviseka.
6. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka ku tiyisisiwa ka tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
6.1. Ndzawulo ya Mitlangu na Vuhungasi: Tatana Alec Moemi tanihi Mulawuri-Angarhelo eka kondiraka ya vumbirhi ya tlhanu wa malembe.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Riqingho: 082 901 0766
