1. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
1.1. Khabinethe i khou ṱuṱuwedzwa nga nyaluwo ya zwibveledzwa zwapo (GDP) ya 3.3% kha kotara ya vhuvhili ya 2016; zwe zwa bviswa nga Tshumelo ya Tshiṱatistiki ya Afrika Tshipembe. Nyaluwo ya 8.1% kha vhubveledzi na 11.8% kha zwa migodi na u eba zwi sumbedza u lwisa ha ikonomi kha zwifhinga zwi lemelaho zwa ikonomi. GDP yo aluwa nga R25 biḽioni u fhira kotara ya u thoma ya 2016 u swika kha nyanganyelo ya R1 068 biḽioni.
Ri khou dovholosa khuwelelo kha muvhuso, mabindu na tshitshavha u ṱanganyisa mbuelo dzi vhuedzaho dza matshilisano kha u vhona uri Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP), i khou shuma nga kha Pulane dza Mbuno dza Ṱahe u itela u isa phanḓa na u lwa na nyimele dza zwino dza ikonomi na u ṱutuwedza nyaluwo u itela u tikedza ikonomi na u thusa u vhulunga mishumo.
Hei i tou vha tsumbedzo ire khagala ya uri musi vhafarisani vhoṱhe – muvhuso, mabindu na vhashumi – vha tshi khou shumisana ri nga kona u swikela nyaluwo ya ikonomi zwine zwa ḓo kona u sika mishumo ine ya khou ṱoḓeesa.
1.2. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo ya uri yunithi ya vhuvhili ya megawathi dza 800 (MW) ngei thandelani ya Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Medupi Limpopo yo no ṱanganyisiwa na giridi. Yunithi ya vhuṱanu ya tshiṱitshi tsha muḓagasi tshine tsha vha tshiṅwe tsha zwa rathi zwine zwa khou fhaṱiwa sa tshipiḓa tsha thandela ya 4 800 MW, tshine tsha ḓo thoma u shuma nga Ṱhafamuhwe 2018.
Hei ndi yunithi ya vhuvhili ya kha dza rathi ine ya khou thoma u shuma. Yunithi ya u thoma, kana Yunithi ya vhurathi, yo thoma u isa fulufulu kha giridi nga Ṱhafamuhwe 2015 na uri yo no dzhena kha u shuma lwa u vhuedza. Thandela yoṱhe ya yunithi dza rathi ya Medupi i khou lavhelelwa u vha yo fhela nga 2020.
Hezwi zwi khou thusa u vhona uri giridi yo dzika zwine zwi khou khwaṱhisa u ḓo ṋetshedziwa ha muḓagasi hu si tshe na ṱhahelelo Afrika Tshipembe.
Khabinethe i fhululedza Eskom kha u ita uri tshanduko khulwane nngafha i swikelwe, ine ya vha tshipiḓa tsha mbekanyamushumo khulwane ya u ṱavhanyisa zwa u fhaṱa, zwi tshi khou rangwa phanḓa nga vhurangaphanḓa vhuswa. Hezwi zwi khou thusa kha u dzika ha mashumele na mafarele a masheleni kha Eskom.
1.3. Khabinethe i dovholosa u amba nga ha u ḓivhofha hayo kha Mbekanyamushumo ya Thengiso nga Vhabveledzi vha Fulufulu vho Ḓiimisaho vhane vha ḓo bveledza mukovhe u vhonalaho wa muḓagasi zwine ndi tshipiḓa tsha ndeme tshine tsha tikedza mishumo na nyaluwo ya zwa ikonomi.
Hezwi zwi thusa kha u ṋetshedza na u wana nḓila yo fhambanaho ya u bveledza fulufulu. U ḓadzisa kha u ḓivhadza zwikili zwiswa na u wana ndambedzo ntswa kha nḓowetshumo, zwi ḓo dovha zwa shuma kha u vhambedza mashumele na mitengo.
Hezwi zwi tikedza NDP ine ya vha yone i vhonaho ṱhoḓea ya Afrika Tshipembe kha u bindudza kha sisiṱeme yo khwaṱhaho ya themamveledziso ya ikonomi hune yo pulaniwa nga nḓila ya u tikedza zwipikwa zwa matshilisano na zwa ikonomi zwa vhukati na zwa tshifhinga tshilapfu.
1.4. Khabinethe i khou dovha ya dzhiela nṱha u sainiwa ha Memorandamu wa u Pfesesana vhukati ha Zhendedzi ḽa Vhuendi ha Tshiporoni ha Vhanameli na China Communications Construction Company Limited uri vha sedze nḓila dzo fhambanaho dzi no konadzea kha mveledziso ya themamveledziso, ho katelwa Gondo ḽa Moloto ḽa Mveledziso ya Vhuendi ha Tshiporoni ḽine ḽi ṱanganyisa Gauteng na Mpumalanga.
Memorandamu wa u Pfesesana yo sainiwa kha Foramu ya Vhubindudzi ha Vhuvhili ha Vhubindudzi ha Afrika ye ya dzhenelwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei Guangzhou, Vunḓuni ḽa Guangdong, kha ḽa China.
Thandela i ḓo shuma sa tshiṱavhanyisi tsha zwo thomiwaho zwa mveledziso ya ikonomi kha gondo ḽeneḽo na u mona kha u tandulula thaidzo ya tsireledzo, u ṱavhanyisa, u ḓitika ngaḽo, u sa ḓurelwa khathihi na u ḽi ṱanganyisa na dziṅwe tshumelo dza vhuendi ha nnyi na nnyi. Gondo ḽi ḓo khwinisa na ndeme ya vhutshilo vhuponi uho nga u fhungudza nyendo dzi no dzhia tshifhinga tshilapfu.
1.5. Khabinethe yo ṱalutshedzwa nga ha mivhigo ya zwo swikelwaho kha kotara ya u thoma, u bva nga Lambamai u swika nga Fulwi 2016, nga ha mashumisele a Mvelele. Muvhuso wo rekhoda zwo no swikelwaho zwine zwi khou shandukisa matshilo a vhathu ngeno zwi tshi khou dovha zwa tandulula thaidzo dzi kwamaho nḓisedzo ya tshumelo.
U shumiswa ha Mbekanyamushumo ya Nyito dza Mvelele ndi u vhona uri zwipikwa zwa NDP zwi khou shuma, zwine zwi tou vha pulane ya Afrika Tshipembe ya u ri sendedza tsini na Bono 2030. Hezwi zwi shandulela kha u vha zwipikwa zwe zwa vheiwa kha Muhanga wa Vhukati ha Ṅwaha wa u Shuma nga Maano, une wa vha pulane ya muvhuso ya miṅwaha miṱanu ya u thoma ya u shumisa pulane ya NDP 2030, zwine zwi katela tshifhinga tsha 2014 u swika 2019.
Ho no vha na khwiniso kha tshiimo tsha mutakalo zwine zwi vhonala kha zwisumbedzi zwa mutakalo wa tshitshavha sa u engedzea ha ndavhelelo ya u vhutshilo vhulapfu, u fhungudzea nga fhasi ha mpfu ṱhanu na u fhungudzea ha mpfu dza musi vhafumakadzi vha tshi dzadzefhala. Ho no vha na u khwinisea ha nḓisedzo dza tshumelo dza ndeme, ho katelwa vhuṱumanyi ha muḓagasi wa giridi na u si wa giridi, maḓi nga ngomu miḓini, vhuthathatshili na vhulangi ha malaṱwa. Fhedziha, hu kha ḓi vha na u salela kha vhuṅwe vhupo. U bva nga 1994, ho dzulela u vha na nḓisedzo ine ya ḓi dzula i tshi khou khwinisea ya thusedzo ya zwa matshilisano kha vhavhuelwa vha fhiraho 16 miḽioni, zwine zwi dovha zwa vha vhuṱanzi ha uri zwi khou shumela vhashai nga ngoho kha matshilo avho.
Muhasho wa Vhudavhidzani (GCIS) u khou shuma na mihasho uri i kone u wana Tshigwada tsha Nyanḓadzamafhungo hune vha ḓo toolola zwoṱhe zwihulwane u bva kha mivhigo ya kotara.
1.6. Khabinethe i ṱanganedza Imbizo ye ya farwa nga Minisiṱa wa Ofisini ya Muphuresidennde kha Vhupulani, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele na Mudzulatshidulo wa Khomishini ya Vhupulani ha Lushaka, Vho Jeff Radebe kha u ṱhaḓula ho itwaho ha u ṱavhanyisa mbadelo dza vhaṋetshedzi vha tshomedzo (kana vhaṋetshedzi vha tshumelo) nga muvhuso hu sa athu fhela maḓuvha a 30 sa zwe zwa vhekanyiswa zwone.
U bva tshe Yunithi ya Tshipentshele ya thomiwa kha Muhasho wa Vhupulani, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele (DPME) u itela u shumana na thaidzo ya u sa badela vhaṋetshedzi vha tshumelo maḓuvha a 30 o vheiwaho a sa athu fhela, nomboro ya tsumbathengo dza vhukuma dzo no badelwaho nga Fulwi 2016 dzo vha dzi 17 668 dzine ndeme yadzo ndi R340 miḽioni.
DPME na Vhufaragwama ha Lushaka vho engedza tshomedzo nnzhi kha u lwisa u tandulula thaidzo dza mbadelo kha vhaṋetshedzi vha tshumelo na tshomedzo. U swika zwino, ho no vha na senthara yo thomiwaho ine vha tou dzhena vha wana thuso ofisini dza Vhufaragwama ha Lushaka, vhane vha khou sedza kha zwivhudziswa zwa vhaṋetshedzi vha nḓisedzo na tshomedzo.
U ḓadzisa kha izwo, yunithi ya tshipentshele ya DPME na vhashumisani navho vha khou phaḓaladza mbekanyamushumo ya u tikedza zwe zwa sedziwa khazwo u itela u vhona mihasho ine ya khou kundelwa u itela uri vha pfe na u tandulula khaedu dzine dza khou swikisa kha u lenga kana u sa badela vhaṋetshedzi vha tshumelo kana tshomedzo.
Nga tshifhinga tsha madalo haya, maitele oṱhe ane a tevheliwa musi hu tshi khou itwa mbadelo dza tsumbathengo o lavheleswa, hune zwa ima hone ha vhonala ha kona u thuswa mihasho kha u shumisa maga a khwiniso.
2. Tsheo dza ndeme dza khabinethe
2.1. Afrika Tshipembe hu ḓo farelwa hone Muṱangano wa vhu17 wa Khonfarentse ya Mahoro (COP17) u ya kha Guvhangano ḽa Dzitshaka ḽa Mbambadzo ya Zwipishisi zwa Ḓaka zwine zwi no Shavhelwa u Ngalangala zwa Fauna na Flora (CITIES) ngei Sandton Convention Centre u bva nga ḽa 24 Khubvumedzi u ya kha ḽa 5 Tshimedzi 2016. Hu na Mahoro a 181, CITES i dzula i yone thulusi ine ya vhesa na maanḓa kha u vhulunga biyodaivesithi nga kha kulangele kwa mbambadzo ya flora na fauna. Mahoro a CITES na vhalavhelesi vha khou lavhelelwa u ḓo dzhena tshoṱhe kha nyambedzano na u dovha vha ḓa na thandululo dzine dza dzine dza ḓo takula mushumo une wo no vha kati nga ha mbambadzo ya flora na fauna.
Afrika Tshipembe ndi murangaphanḓa wa ḽifhasi kha zwa u vhulunga mupo nga kha u shela mulenzhe haḽo hu vhonalaho nga thendelano ya zwa mupo na zwiimiswa zwinzhi zwi ngaho CITES, Guvhangano nga ha Zwipishisi zwi khou Ṱhoṱhelaho na Guvhangano nga ha Biological Diversity. Sisiṱeme ya shango ḽashu yo ḓibvisaho ya vhupo ho tsireledziwaho vhu ṱodou katela 5.5% ya vhupo ha nnḓa shangoni, Vhupo ha Vhufa ha Ḽifhasi ha rathi na zwiko zwiṋa zwa bayosife.
2.2. Minisiṱa wa Muhasho wa Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo, Vho Dokotela Siyabonga Cwele vha ḓo dovha vha ranga phanḓa vhurumelwa u ya kha Khongorese ya Ḽifhasi ya vhu26 ya Yunioni ya Zwiposwa zwa Ḽifhasi (UPU), ine ya ḓo farelwa Istanbul, kha ḽa Turkey u bva nga ḽa 20 Khubvumedzi u swika nga ḽa 7 Tshimedzi 2016. UPU ndi zhendedzi ḽine ḽi tou vha ḽone kha UN ḽine ḽi sedzesaho kha u shandula sekithara ya zwa dziposwo u ya kha ya tshi zwinozwino na u engedza zwibveledzwa zwa dziposwo u itela uri zwi kone u swikela ṱhoḓea dza vhupo ha zwa dziposwo shangoni ḽoṱhe kha sentshara ya vhu 21. Khongirese ndi ya vhuṱhogwa kha Afrika Tshipembe sa izwi Poswo ya Afrika Tshipembe i tshi tou vha yone mutambi muhulwane wa nḓisedzo ya tshumelo ya muvhuso na uri yo kwakwanyiswa na NDP, nga kha Thandululo dza Lushaka na u phaḓaladziwa ha nḓisedzo ya tshumelo dza Muvhuso na dza masheleni u ya vhuponi ha mahayani na zwitshavhani zwine a zwiathu u bveledzisiwa.
2.3. Khabinethe yo gaganyelwa nga ha zwo no swikelwaho zwa nga ha ndugiselo dza Mitambo ya Commonwealth ya 2022 ine ya ḓo farelwa Ḓoroboni Khulwane ya Durban.
Vhubindudzi ha themamveledziso dza iyo Mitambo vhu khou lavhelelwa u ḓo ḓisa mbuelo dza tshoṱhe dza ḓorobo ine mitambo ya khou farelwa hone, ine ya ḓo shumisa na themamveledziso dze dza ḓo siiwa nga Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA tsha 2010. Hezwi zwi khou ḓadzisa uri ri ḓivhee kha mimakete ya ḽifhasi zwa ḓo dovha zwa ṋetshedza zwikhala zwa u kunga na u alusa vhuendelamashango khathihi na vhubindudzi thwii ha vhabvannḓa. Mitambo ya 2022 Commonwealth i khou lavhelelwa u ḓo vhuedza ikonomi nga R20 biḽioni, zwine zwi tshi shandulelwa kha nyaluwo ya GDP zwi ḓo vha R11 biḽioni.
Hezwi zwi dovha zwa vhea shango sa fhethu ha vhuendelamashango ha mitambo na u dovha u ṋea tshikhala Tshigwada tsha Afrika Tshipembe.
2.4. Khabinethe i khou dzhiela nṱha ḽiṅwalo ḽa ndaela ya khothe ḽo ṋetshedzwaho Muṅwaleli wa Khabinethe nga Mutsireledzi wa Tshitshavha. Ḽiṅwalo ḽa ndaela ya khothe ḽi khou humbela Muṅwaleli wa Khabinethe u ṋetshedza milevho nga miraḓo ya Khabinethe na dziminetse nga Khabinethe, ya tshifhinga tsha u bva Ḽara 2015 u swika Lambamai 2016, hune ho rekhodiwa u tholiwa ha Dziminisiṱa pfareli musi Minisiṱa dzo teaho dzi seli.
Khabinethe yo tendela u ṋetshedza Mutsireledzi wa Tshitshavha milevho. Fhedziha, sa izwi Muphuresidennde wa Afrika Tshipembe vha vhone vha no thola Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa u ya nga zwiteṅwa 91 na 98 zwa Mulayotewa, ayo mafhungo ha athu swika kha Khabinethe, zwenezwo hedzi rekhodo a dzi na dziminetse dzi sumbedzaho uri ndi tsheo dza Khabinethe.
3. Milayotibe
3.1. U anḓadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Zwikambi wa 2016 zwo tendeliwa u itela vhukwamani na tshitshavha nga vhuphara. Hoyu u khou khwinisa Mulayo wa Zwikambi wa Lushaka, 2003 (Mulayo 59 wa 2003). Hoyu wo tendelwa khathihi na Mbekanyamaitele ya Zwikambi ya Lushaka ya u fhedzisela, ine i khou sedza kha khaedu dzine dza kanganyisa u shuma zwavhuḓi ha Mulayo na u kombetshedza mvetomveto ya Mulayotibe.
Mulayotibe u khou sedza kha uri zwikambi zwi kwama hani zwa matshilisano na ikonomi, u ongolowa ha tshanduko, u vhea tshikalo tshi fanaho kha zwihulwane zwa kulangele na kulangele kwa vhufarisani kwo khwiniseaho, u fhelisa zwa u bveledza na u rengisa zwikambi zwi siho mulayoni, khathihi na khaedu dzi kwamaho vhukoni ha kulangulele kha Maanḓa a Ndango ya Zwikambi ya Lushaka.
U dzhenelela uhu hu dovha ha sedza kha u fhungudza tshinyadzo ya ikonomi na ya zwa matshilisano na zwiṅwe zwitshinyadzi zwi ḓaho nga u shumisa zwikambi nga nḓila i si yone, u vhekanyulula nḓowetshumo ya zwikambi khathihi na u engedza tshumisano vhukati ha masia oṱhe a muvhuso.
Zwi tshimbilelana na zwihulwane zwa NDP zwa u vhona uri hu na mavhusele a shumaho, tsireledzo ya zwa matshilisano na u sika mishumo. Mulayotibe u ḓo tou topola kha zwinzhi, u thivhela vhuvhambadzi vhu siho mulayoni, u engedza mbekanyamushumo dza u funza na dza u tsivhudza, na u dovha u thusa kha mbekanyamushumo dzo engedzwaho dza u thusa u vhuedzedza na u funza avho vhane vho no goḓombela kha zwikambi.
3.2. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Mvetomveto wa Khwiniso ya zwa u Gembuḽa wa Lushaka wa 2016, vhupfiwa u bva kha tshitshavha nga vhuphara. Mulayotibe u khou sedza kha khaedu dzine dza kanganyisa u shuma zwavhuḓi ha Mulayo wa Gembuḽa wa Lushaka, 2004 (mulayo 7 wa 2004).
Mulayotibe u khou sedza kha u vhona uri hu na tshumisano kha mavhusele na uri mishumo wa vhulavhelesi i khou khwinisea na uri vhungoho ha kulangele khathihi na zwo vhifhaho zwa u gembuḽa zwi ḓo fhungudzeswa. Mulayotibe u ḓo vhona uri u sedze kha zwiito zwa u gembuḽa zwire hone na uri hu si tsha ḓivhadzwa zwiṅwe zwiito zwiswa.
Mulayotibe u ḓo vhona uri zwigwada zwine zwi shaya tsireledzo sa vhana, na vhane vho no vha na dzema ḽa u gembuḽa vho tsireledzea na uri vha ḓo kona u wana thuso u bva kha zwiimiswa zwi no nga Maanḓa a Ndango ya zwa u Gembuḽa.
Zwo dzudzanyiwa nga nḓila ya vhuṱali uri zwi tshimbilelane na zwihulwane zwe zwa vhekanyiwa kha NDP hu na kuvhonele kwa u itela mavhusele a shumaho, tsireledzo ya zwa matshilisano, u sikiwa ha mishumo, vhuḓimvumvusi na vhuḓigeḓi.
4. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
4.1. Minisiṱa vha Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshakha na Tshumisano Vho Maite Nkoana-Mashabane, vha ḓo ranga vhurumelwa phanḓa u ya kha Samithi ya vhu17 ya Dzangano ḽa Non-Aligned (NAM) fhasi ha thero “Mulalo, u Langa na u Farisana u itela Mveledziso” ine i ḓo farelwa Venezuela u bva nga ḽa 17 u swika kha ḽa 18 Khubvumedzi 2016.
NAM ndi tshigwada tshihulwanesa nnḓa ha UN na uri tshi tendela mashango a khou bvelelaho u ṱuṱuwedza mafhungo a ḽifhasi na u vhona uri madzangalelo avho a dzhielwa nṱha.
4.2. Muphuresindennde Vho Zuma vha ḓo rangaphanḓa vhurumelwa u ya kha Sesheni ya vhu 71 ya Guvhangano Guṱe ya Mbumbano ya Dzitshaka (UNGA) ine ya ḓo farelwa ngei Ofisini Khulwane dza UN ngei New York u bva nga ḽa 18 u swika kha ḽa 22 Khubvumedzi 2016.
Nga ḽa 1 Phando, Zwipikwa zwa 17 zwa Mveledziso ya Tshoṱhe (SDGs) zwa Adzhenda ya Mveledziso ya Tshoṱhe ya 2030, ye ya tendiwa lwa tshiofisi nga vharangaphanḓa vha ḽifhasi nga Khubvumedzi 2015, i khou thoma u ḓo shuma. Kha miṅwaha i fhiraho 15 iḓaho, mashango a ḓo lwisa nga hune a kona u fhelisa nyimele dzoṱhe dza vhushai u lwa na u sa lingana na u sedza kha mafhungo a tshanduko ya kilima ngeno a tshi khou vhona uri a huna ane a sielwa nnḓa.
4.3. Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa lushaka kha U Pembelela Ḓuvha ḽa Vhufa nga ḽa 24 Khubvumedzi 2016 ngei Tshiṱediamu tsha Galeshewe, Kimberley, kha ḽa Kapa Devhula. Heḽi ḓuvha ḽi khou pembelelwa fhasi ha thero: “U Pembelela Lupfumo lwa Vhathu nga u Ṱanganedza Vhuvha Hashu sa maAfrika.”
4.4. Khonfarentse ya Dzitshaka ya Mveledziso ya Tshoṱhe i ḓo farwa New York nga ḽa 21 u ya kha ḽa 22 Khubvumedzi 2016 fhasi ha thero: “U ya Phanḓa: DziSDG dzi tshi khou zwi Ita zwi tshi Vhonala.”
Tshipikwa tsha khonfarentse iyi ndi u topola na u kovhelana thandululo dzo ḓisendekaho nga vhuṱanzi vhu no tou vhonala vhune ha nga tikedza dziSDG. Khonfarentse i ṱanganyisa muvhuso, vhoramaṅwalo, UN, Mazhendedzi a Dzitshaka, madzangano a si a muvhuso na zwiimiswa zwa fhasi vhathuni.
4.5. Khabinethe i ṱanganedza vhuṱambo ha anivesari ya miṅwaha miṱanu ya Vhufarisani na Muvhuso vhu re Khagala (OGP) kha mikano ya UNGA, ngei New York nga ḽa 20 Khubvumedzi 2016.
Kha hovhu vhuṱambo, ndi hune vhuimo ha Mudzulatshidulo o Rangaho Phanḓa OGP ha ḓo ṋekedzwa lwa tshiofisi nga Afrika Tshipembe. Vhu ḓo dzhenelwa nga Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso, vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwa vhadzulapo na vhaṅwe vha kwameaho vhe vha shela mulenzhe nga ṱhuṱhuwedzo ya u bvelela ha dziOGP. Afrika Tshipembe ḽo wana vhuimo ha Mudzulatshidulo o Rangaho Phanḓa kha Vhufarisani kha Samithi ya Mexico nga Tshimedzi 2015.
Sa izwi Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso ya malo vho farisana na vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwa vhadzulapo zwa ṱahe musi vha tshi rwela ṱari Vhufarisani na Muvhuso vhu re Khagala kha mikano ya UNGA nga 2011, vhufarisani hovhu vhu mangadzaho ho no aluwa u ya kha mivhuso ya 70 na zwigidi zwa zwiimiswa zwa vhadzulapo u ya kha shango ḽothe nga vhuphara, hu na u ḓivhofha ha vhukuma hu fhiraho 3 000 ha u alusa u vha khagala na u vha na vhuḓifhinduleli nga mivhuso khathihi na u khwinisa u shela mulenzhe nga tshitshavha.
4.6. Minisiṱa vha Muhasho wa Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo, Vho Dokotela Siyabonga Cwele, vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Khomishini ya Burodobende ya UN, hune muṱangano wa ḓo farelwa New York nga ḽa 18 Khubvumedzi 2016. Khomishini yo fhiwa mushumo wa u sedza kha mashumele a vhuṱali ane a ḓo ṱumanya vhathu vha biḽioni nṋa vhane zwa zwino a vha na vhuṱumanyi ha burodobende kana inthaṋethe ya luvhilo i sa ḓuresiho. Muṱangano wa naṅwaha u ḓo ṱola na u vusuludza mashumele a vhuṱali ha zwino ha kona u itwa tsheo ya uri hu ḓo shumiswa hani tshifhinga tshi ḓaho u itela u alusa u shumisa burodobende kha mveledziso ya tshoṱhe.
4.7. Ṅwedzi wa Vhuendi nga Tshimedzi 2016 u ḓo fariwa nga fhasi ha thero: “Roṱhe ri khou isa Afrika Tshipembe Phanḓa.” Mbekanyamushumo ya ṅwedzi woṱhe i ḓo vha i tshi khou ṱana thandela dza themamveledziso dza vhuendi, u alusa zwa u shumisiwa ha vhuendi ha nnyi na nnyi na u ambesa nga ha zwo thomiwaho zwa tsireledzo magodoni shangoni ḽashu.
Muvhuso u khou bindudza kha sekithara ya vhuendi vhune vhu tshipiḓa tsha Pulane dza Mbuno dza Ṱahe u itela u ṱuṱuwedza mveledziso na u sika mishumo. Vhubindudzi hashu kha vhuendi ha nnyi na nnyi ndi tshipiḓa tsha u fhata na u shuma ha vhuendi ha nnyi na nnyi vhune ha ṱumana u ya kha shango ḽoṱhe nga vhuphara.
Vhubindudzi kha vhuendi vhu ḓo thusa u alusa ikonomi na u tandulula khaedu dza u shayea ha mishumo, vhushai na u sa lingana. Vhubindudzi hashu kha vhuendi vhu khou vhea shango ḽashu sa fhethu hune ha kokodza vhubindudzi.
5. Vhuimo ha khabinethe ha ndeme kha mafhungo a mupo
5.1. Khabinethe i ṱanganedza mvelele u bva kha Samithi ya Vharangaphanḓa ya G20, ye Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha i dzhenela, he madzangalelo a vha Vhukovhela a dzhielwa nṱha.
Samithi ye ya farwa fhasi ha thero:” Ho Livhiwa kha Ikonomi ya Ḽifhasi ya Inovesheni, i khou Vusuludzwaho, yo Ṱumanaho ya dovha ya Katela”, yo ambesa nga hezwi zwa vhuṱhogwa: i) U Vula Nḓila Ntswa ya Nyaluwo, ii) Zwa Ikonomi ya Ḽifhasi i Shumaho Zwavhuḓi nga Vhukoni na Mavhusele a Masheleni, iii) Mbambadzo na Vhubindudzi ho Khwaṱhaho ha Dzitshaka, iv) Mveledziso yo Farekanaho i Katelaho, na v) maṅwe mafhungo ane a kwama Ḽifhasi sa Khundelo ya u Langa Tshitzhili (AMR).
Kha u khwaṱhisa mashumele maswa sa khoṋo khulwane ya nyaluwo kha shango ḽïṅwe na ḽïṅwe na ikonomi ya ḽifhasi, G20 yo ṱemmbedzela Pulane kha Nyaluwo ya Inovesheni sa adzhenda ntswa i katelaho mbekanyamaitele na mielo nga ngomu na u ya hoṱhe kha zwa mashumele a vhuṱali, mvutsheledzo ntswa ya nḓowetshumo na ikonomi ya didzhithaḽa.
Nṱha ha izwo, Pulane Ntswa ya G20 ya Nyito ya Mvutsheledzo ya Nḓowetshumo i khou dzhia tshikhala tshine mvutsheledzo ntswa ya nḓowetshumo ya khou ṋea kha nḓowetshumo, nga maanḓa kha tshumelo dzi tshimbilelanaho na vhubveledzi. Hezwi zwi katela thikhedzo ya zwa nḓowetshumo kha mashango a khou bvelelaho, nga maanḓa ayo a Afrika na Mashango a re Fhasisa kha u Bvelela (dziLDC). Na uri u rwelwa ṱari ha zwo Thomiwaho nga G20 kha u Tikedza Nḓowetshumo Afrika na dziLDC zwi khwaṱhisa nyaluwo yo katelaho na khonadzeo ya mveledziso nga kha zwikhala zwo vhalaho zwa mbekanyamaitele zwine vha nga nanga nga u tou funa.
Kha u shela mulenzhe kha u fhaṱa sisiṱeme ya zwa masheleni i re khagala ya dovha ya khwaṱha u itela u tikedza nyaluwo na mveledziso ya tshoṱhe, ḽidzinginywa nga Afrika Tshipembe ḽa masheleni a no dzhena na u bva zwi siho mulayoni u bva kha mitengo ya mbambadzo i songo vheiwaho zwone, zwe vha ri zwi sedziwe nga Tshiimiswa tsha Mbambadzo tsha Ḽifhasi, ḽo ṱanganedzwa. U tandulula hei khaedu ndi khoṋo ya u hoṋolola masheleni ane a nga shumiswa nga mivhuso ya Afrika kha u vhona uri Zwipikwa zwa Mveledziso zwa Tshoṱhe zwi khou shuma khathihi na mbekanyamushumo dzavho dza mveledziso.
5.2. Khabinethe i dovha ya ombedzela uri ndi vhuḓifhinduleli ha maAfrika Tshipembe vhoṱhe u lwisa nga hune vha kona kha u vhulunga maḓi na u a shumisa zwavhuḓi, hezwi zwi tshi katela u lugisa phaiphi dzi khou bvuḓaho na u ṱhogomela themveledziso dza nnyi na nnyi zwitshavhani zwashu. U tsa ha maḓi madamuni zwo kombetshedza u ita nyiledzo dza mashumisele a maḓi mavunḓuni o vhalaho zwenezwino na kha vunḓu ḽa Gauteng.
Ri tea u shumisana kha u tikedza zwitshavha zwashu zwine zwa khou lemelwa nga u vhiga u tshinyadziwa na u tswiwa ha themamveledziso kha vho teaho. Muvhuso u na ndavha na tshenzhemo ya u lemelwa ha vhathu vhashu kha vhupo vhu kwameesaho na uri Tshigwada tsho Vhumbiwaho nga Dziminisiṱa tshi khou Shumaho na zwa Gomelelo vho sumbedzisa u shumesa hune ha khou itwa ha ṱhaḓulo ine ya vha hone kha vhupo ho tsikiwaho.
Ṱhaḓulo dza tshifhinga tshipfufhi na tshilapfu dzi khou shumisiwa ngeno zwa u ṱola na u pima zwi khou shumiwaho zwi tshi khou ya phanḓa, Muhasho wa Tshumisano ya Mavhusele na Zwa Sialala nga kha Senthara ya vhulangi ha Zwiwo zwa Lushaka u khou bvela phanḓa na u tshimbidza zwa tshiimo tsha gomelelo na ṱhahelelo ya maḓi shangoni ḽashu, vha tshi khou shumisana na sekithara dzoṱhe na ya phuraivethe.
5.3. Khabinethe i farana na lushaka kha u takalela mashumele a Tshigwada tsha Afrika Tshipembe vhane vho dzhenela mitambo ya Vhaholefhali Rio 2016 ngei Brazil u bva nga ḽa 7 u swika nga ḽa 18 Khubvumedzi. Havha vhagidimi vha khou takula lushaka lwashu na uri vha khou bvela phanḓa na u fhaṱa zwa u ḓivhea vhukoni nga u shuma zwavhuḓi mitamboni ya Vhaholefhali. Khabinethe i khou fhululedza tshigwada kha u wina mendele dza ṱahe: miraru ya musuku, miraru ya siḽivhere na miraru ya buronze. Khabinethe i fhululedza vhagidimi vha tevhelaho kha u wina mendele ya musuku: mubammbeli Vho Kevin Paul, Vho Hilton Langenhoven kha nzambo ya fhasi na Vho Charl du Toit kha mbambe ya u gidima mithara dza 100.
5.4. Khabinethe i ṱanganedziwa u bvisiwa ha mbalombalo ya vhugevhenga ya 2015/16 nga Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe ine ya khou sumbedza maitele a uri vhugevhenga nga u angaredza ho fhungudzea shangoni ḽoṱhe.
Naho ri tshi khou fhululedza u fhungudzwa ha vhuṅwe vhugevhenga nga SAPS, hu na u vhilaela hune ha vha hone ha vhugevhenga ha khakhathi dzi shushaho vhune vhu khou hulela nga maanḓa mabulayo.
U lwa na vhugevhenga ndi vhuḓifhinduleli ha muṅwe na muṅwe. Roṱhe ri tea u shuma na SAPS u itela u swikela tshipikwa tshashu tshi fanaho tsha zwitshavha zwo tsireledzeaho, ḓorobo dzo tsireledzeaho na shango ḽo tsireledzeaho. Hezwi zwi ḓo alusa u shumisana vhukati ha masia oṱhe a vha shumaho na mulayo u itela u fhungudza vhugevhenga.
5.5. Khabinethe i humbudza vhabadeli vha muthelo vhane vha humisa muthelo wavho nga tshanḓa kana nga poswo uri 23 Khubvumedzi 2016 ḽine ḽa vha ḽone ḓuvha ḽa u vala kha u humisa mithelo yavho ya 2016 ḽi khou swika nga u ṱavhanya.
Khabinethe i tama u livhuwa vhabadeli vha muthelo vhane vho no humisa mithelo yavho. Mbuelo ine ya kuvhanganyiwa nga SARS i thusa muvhuso kha u ṋetshedza tshumelo kha dzimiḽioni dza maAfrika Tshipembe vhane vha i ṱoḓesa.
5.6. Khabinethe i dzhiela nṱha u lwisa hune vhaswa vha ṱangana naho musi vha tshi khou lingedza u ḓifunza nga vhone vhaṋe. Muvhuso u dzula wo ḓivhofha kha u vhona uri vhoṱhe vha wane pfunzo i swikeleleaho nahone ya ndeme. Ndambedzo ine ya vha hone nga kha Tshikimu tsha Lushaka tsha Thuso ya Masheleni a Mugudi zwa zwino tshi na R14 582 biḽioni, na uri tshi thusa u vhona uri vhagudi vha shayaho ngeno vha tshi ḓidinela pfunzo dzavho vha kone u swikela pfunzo kha yunivesithi dzoṱhe dza nnyi na nnyi dza 26 na magudedzi a 50 a nnyi na nnyi a Pfunzo ya Thekiniki ya Mishumo ya Zwanḓa na Vhupfumbudzi (TVET).
U ya nga Mbalombalo ya Afrika Tshipembe ya 2015 ya Savei ya Miṱa nga Vhuphara: ‘Mvelele dza pfunzo dzi khou waniwaho dzi khou ya dzi tshi khwinisea zwenezwi zwiimiswa na tshumelo ya zwa pfunzo i tshi khou ḓi ya phanḓa na u khwinisea. Vhukati ha vhathu vha miṅwaha ya 20 na u fhira, phesenthe ya vhe vha phasa Gireidi ya 12 sa dzone ndalukanyo dzavho dza pfunzo dza nṱhesa yo aluwa u bva kha 21,9% nga 2002 u ya kha 28,0% nga 2015. Phesenthe ya vhathu vha re na ndalukanyo dza pfunzo dza nṱha na yone yo aluwa u bva kha 9,3% u ya kha 14,1%’. Khabinethe i kha ḓi vha yo ḓivhofha kha u swika hune ya ṋetshedza pfunzo ya fhedzi kha vhashai, u ya nga hanefha hune masheleni a ri tendela ngaho.
Bono ḽashu ḽa tshifhinga tshilapfu ḽa pfunzo ya nṱha ḽi ḓo ḓivhadzwa zwavhuḓi nga Khomishini ya Vhuṱoḓisisi kha zwa Ndambedzo ya Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi, ine zwa zwino yo dzula na uri i khou lavhelelelwa u penndela mushumo wayo nga 30 Fulwi 2017. Ri vhidza vhoṱhe vha kwameaho uri vha fhe tshikhala Khomishini ya Vhuṱodisisi kha zwa Ndambedzo ya Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi tsha u penndela mushumo wayo. Ri tshi shumisana ri nga kona u wana thandululo dza tshoṱhe dzine dzi a konadzea.
5.7. Khabinethe i khou vhilaedzwa nga u dovha u vuwa ha migwalabo ya dzikhakhathi kha zwiṅwe zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha. U tshinyadziwa ha ndaka ndi vhugevhenga vhune vhu fhambana na mafhungo a vhukuma.
Ndaka ye ya tshinyadzwa i katela ḽaiburari, sa zwe zwa vhonala ngei Yunivesithi ya Kwazulu-Natal, bugu na themamveledziso zwine a zwi ṱanganedzei na uri zwi kwashekanya lupfumo lwa nḓivho lwe lwa kuvhanganyiwa tshifhinga tshilapfu. Hezwi ndi zwiito zwa vhugevhenga vhune mazhendedzi a zwa mulayo a tea u shumana naho vho khwaṱha.
Hezwi zwiito zwi vhea mutsiko une wo no vha hone kha tshomedzo dzine a dzi lingani kha u ṋetshedza pfunzo kha vhashai. Khabinethe i vhidza vhurangaphanḓa hoṱhe ha vhagudi uri vhu farisane na mbidzo ya u tsireledza themamveledziso na tshomedzo dzoṱhe dza ndeme dza yunivesithi dzine dza vha tshipiḓa tsha vhufa ha lushaka lwoṱhe lwa maAfrika Tshipembe.
Muvhuso wo zwi pfa zwililo zwe vhagudi vha ḓa nazwo, zwine zwoṱhe zwi khou lavhelesiwa. Ri khou shumisana na mahoro oṱhe a kwameaho u itela u wana thandululo ya tshoṱhe.
5.8. Khabinethe i khou vhaisala nga u lozwea ha matshilo lu vhavhaho lwa vhaeba mugodi zwi siho mulayoni vhe vha lovhela kha mugodi we wa vha u si tsha shuma wa Langlaagte. Hezwi zwiwo zwi khou ri sumbedza khombo dza u eba mugodini zwi siho mulayoni sa zwiito zwi siho mulayoni zwine zwa vhea matshilo a tshitshavha kha tshutshedzo.
Muhasho wa Zwiko zwa Mineraḽa u khou shumisana na mazhendedzi a zwa mulayo u vhona uri vhatshinyi vha khou ḓiswa buguni dza mulayo, nga maanḓa vharangaphanḓa vha zwiito zwi siho mulayoni vhane vha khou ḓi bvela phanḓa na mbambadzo dza mineraḽa zwi si mulayoni.
Khabinethe i vhidza vhoṱhe vhakwameaho uri vha shumisane na khamphani dza zwa migodi u itela u fhelisa u eba migodini zwi siho mulayoni shangoni ḽashu. Muhasho u khou shuma na khamphani dza migodi na uri vho no vala migodi i fhiraho 200 ye ya vha i si tsha shuma fhedzi ye ya vha i tshi vho shumiswa nga vhaeba migodi zwi siho mulayoni.
5.9. Khabinethe i fhululedza Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo kha u wina tshiphuga tsha Ḽitheresi ya Dzitshaka tsha UN kha zwa Pfunzo, zwa Saintsi na Tshiimiswa tsha zwa Mvelele (UNESCO) he vha winiswa nga Kha Ri Gude Mass Literacy Campaign. Zwiphuga zwa UNESCO zwa Ḽitheresi ya Dzitshaka zwi avhelwa u ya nga vhukoni na mashumele maswa kha buḓo ḽa ḽitheresi.
Kha Ri Gude Mass Literacy Campaign yo thomiwa u itela u fhungudza mbalo ya vha sa koni u vhala na u ṅwala Afrika Tshipembe, na uri yo no vhuedza vhathu vha 4.7 miḽioni vhuponi ha mahayani na dziḓoroboni. Hu ṋetshedzwa nga nyambo dzoṱhe dza tshiofisi dza 11 ho katelwa na bureiḽi.
5.10. Khabinethe i fhululedza muAfrika Tshipembe wa muimbi wa sopurano Vho Pretty Yende vhe u takuwa havho u vha ṋaledzi ya ḽifhasi ḽoṱhe vha tshi khou tou bva fhethu hu sa vhuyi ha ḓivhalekana ngei Piet Retief zwi tou vha ṱhuṱhuwedzo kha riṋe roṱhe. Kha huṅwe u imba he vha vhuya vha hu dzhenela, vha khou lavhelelwa u vha vha kha mutevhe wa vhane vha ḓo vha vha kha opera ya Lucia di Lammermoor ngei Opéra Bastille, kha ḽa Paris ṅwedzi u ḓaho na uri nga Nyendavhusiku vha ḓo vha vha tshi khou tamba vhe na vhuimo kha Roméo et Juliette kha Metropolitan Opera House ngei New York. .
5.11. Khabinethe i fhululedza Vho Esther Mahlangu, mutsila vha Mundebele vha ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe vha dovha vha vha muavhelwa wa tshiphuga tsha Ikhamanga tsha Vhudziki ha Lushaka lwa Afrika Tshipembe. Vhomme Mahlangu na BMW vha ḓo vha vha tshi khou ita luswayo lwa Anivesari yavho ya vhu25 ha vhushumisani vhomakone kha Frieze Art Fair ngei London vhukati ha ḽa 5 na ḽa 9 Tshimedzi 2016.
5.12. Khabinethe i farisana na maAfrika Tshipembe kha u pembelela vhutshilo ha Vhomme Winnie Madikizela-Mandela kha ḓuvha ḽavho ḽa mabebo ḽa miṅwaha ya 80. Vhane vha ḓivheesa nga uri “Mme Mulwela Mbofholowo”, Vhomme Winnie ndi muhali mulwela mbofholowo vha dovha vha vha ṱhuṱhuwedzo kha vhafumakadzi vha konḓelelaho hu tshi khou lemela u ya kha shango ḽothe nga vhuphara.
Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha:
5.13. Muṱa na khonani dza muimbi wa opera vhane vha ḓivhea ḽifhasini ḽoṱhe vhe vha bebwa Afrika Tshipembe, Vho Johan Botha. Vho Botha vha ḓo humbulwa nga ipfi ḽavho ḽe ḽa vha ḽi tshi tou unga zwavhudi ḽa dovha ḽa bvuma ḽe ḽa pfiwa kha thietha dza opera dzo fhambanaho, ḽa pfala u ya kha shango ḽothe ho katelwa na Vienna State Opera zwe zwa vha ita Kammersänger, vhuimo vhune vhu fhiwa fhedzi vhaimbi vha muzika wa opera na wa kiḽasiki vhane vha tou ḓivhea vhukuma ngei Austria na Germany.
5.14. Miṱa, khonani na vhashumisani vha Mureili na muthusa mureili wa tshidimela vha Transnet vhe vha lovha musi gutsu ḽi tshi bva tshiporoni tshiṱitshini tsha tshidimela tsha Delvillewood nga murahu ha luwa lu suvhaho ngei Hillcrest vhukovhela ha Durban.
5.15. Vhathu vha Tanzania nga murahu ha mudzinginyo wa shango wa mutsindo wa 5.7 we wa lozwa matshilo manzhi. Mihumbulo na dzithabelo dzashu ri dzi livhisa kha miṱa ya avho vhe vha huvhala na vhe vha lovha.
6. U tholiwa
U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
6.1. Muhasho wa Mitambo na Vhuḓimvumvusi: Vho Alec Moemi sa Mulanguli Guṱe lwa vhuvhili kha khonṱhiraka ya miṅwaha miṱanu.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
