A. Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Guvhangano ḽa Nnyi na Nnyi ḽa Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UNGA)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza tshipitshi tsha Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha muṱangano wa vhu78 wa UNGA we wa farelwa fhaḽa ḓoroboni ya New York, kha ḽa Amerika u bva nga ḽa 18 u swika ḽa 26 Khubvumedzi 2023.
1.2. Tshipitshi tsha Phresidennde tshe tsha ṱanganedzwa nga nḓila yavhuḓi vhukuma tsho khwaṱhisa vhuimo ha shango ḽa Afrika Tshipembe kha u ranga phanḓa madzangalelo, khathihi na u shela mulenzhe hu pfalaho nahone nga nḓila i linganaho ha dzhango ḽa Afrika khathihi na Mashango a Shayaho nga u angaredza kha dzangano ḽa UN hu tshi katelwa na kha miṅwe miṱangano ya dzitshaka.
1.3. Tshipitshi itshi tsho dovha hafhu tsha ombedzela vhuḓiimiseli ha shango ḽa Afrika Tshipembe kha u ṱuṱuwedza thikhedzo ya:
(a) vhuḓiimiseli ho vusuluswaho kha zwa tshakannzhi, ho ḓitikaho nga milayo i re khagala nahone zwi tshi tikedzwa nga zwiimiswa zwo khwaṱhaho.
(b) tshandukiso ya Khoro ya Vhutsireledzi ya UN (UNSC), u itela uri hu kone u ṱhonifhiwa maitele a ndinganyelo ya zwa vhuḓilangi ha dzitshaka khathihi na u ita uri UNSC i kone u fhindula nga nḓila yo fhelelaho kha zwine zwa khou bvelela zwazwino ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza.
(c) dzitshaka dzo pfumesaho dzi engedze thikhedzo yadzo ya zwa masheleni hu tshi itelwa uri hu kone u thoma u shumiswa maitele a Adzhenda ya Mveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu ya ṅwaha wa 2030 khathihi na u swikela zwipikwa zwao zwa tshanduko ya kilima nga nḓila yo fhelelaho nahone yo ṱanganelaho, hu tshi katelwa na ṱhoḓea ya u thoma u shumisa Tshikwama tsha Ndozwo na Tshinyalelo nga u ṱavhanya kha mashango a kwameaho e a welwa nga zwiwo zwa kilima, sa zwe zwa tendelanwa khazwo kha Dzulo ḽa vhu27 ḽa Muṱangano wa Mashango we wa farelwa kha shango ḽa Egipita nga ṅwedzi wa Lara 2022.
1.4. Phresidennde Vho Ramaphosa vho ombedzela vhuḓiimiseli ha shango ḽa Afrika Tshipembe ha u bvela phanḓa na u lingedza u tandulula thaidzo dza tshanduko ya kilima khathihi na u vhea shango kha vhuimo ha u vha murangaphanḓa kha zwa fulufulu ḽi vusuluseaho, haiḓirodzheni ya mupo hu tshi katelwa na vhubveledzanḓowetshumo vhune ha nga vha ha tshifhinga tshilapfu.
1.5. Phresidennde Vho Ramaphosa vho dovha hafhu vha ṋea tshipitshi kha Muṱangano wa u Ṱuṱuwedza Maga a u Thivhela Malwadze, Vhuḓilugiseli na Maga, sa Ḽizhakanḓila ḽa dzangano ḽa Mbumbano ya Afrika kha zwa Maga a u Lwa na Dwadze ḽa Khoronavairasi.
2. Mbekanyamushumo ya Afrika Tshipembe ya vhukati ha mashango mavhili nga thungo ha muṱangano wa vhu78 wa UNGA
2.1. Nga thungo ha muṱangano wa vhu78 wa UNGA, Phresidennde Vho Ramaphosa vho ranga phanḓa vhurumelwa ha muvhuso he ha fara miṱangano ya mashango mavhili yo livhiswaho kha u khwaṱhisa vhushaka ha mashumele, ha polotiki, ha vhudipuḽomati na ha mbambadzo.
2.2. Phresidennde vho ṱangana na mushumisani navho wa shango ḽa Ukraine Vho Volodymyr Zelensky vha tshi itela u amba nga ha mvelaphanḓa ye ya swikelwa kha ndingedzo dza u vusulusa fulufhelo dza Maga a Mulalo o rangwaho phanḓa nga Mashango a Afrika hu tshi katelwa na maṅwe mafhungo o fhambanaho.
2.3. Phresidennde Vho Ramaphosa vho dovha hafhu vha ṱangana na:
2.3.1. Phresidennde Vho Recep Tayyip Erdoğan vha shango ḽa Türkiye, he vha amba nga ha u khwaṱhisa vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Turkey, hu tshi katelwa na u nyeṱulelana nga ha maga a u ḓisa mulalo kha nndwa ine ya khou bvelela vhukati ha shango ḽa Russia na ḽa Ukraine.
2.3.2. Phresidennde Vho Bola Tinubu vha shango ḽa Riphabuḽiki ya Federaḽa ya Nigeria, he vha amba nga ha u khwaṱhisa vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Nigeria. Vho dovha hafhu vha wana maswa nga ha maga o rangwaho phanḓa nga Tshigwada tsha zwa Ikonomi tsha Mashango a Vhukovhela ha dzhango ḽa Afrika a elanaho na zwa u dzhavhulwa ha muvhuso wa shango ḽa Niger hu tshi katelwa na ndingedzo nga u angaredza dza u vhuedzedza muvhuso wa demokirasi kha dzingu ḽa Sahel.
2.3.3. Phresidennde Vho Emmerson Mnangagwa vha shango ḽa Riphabuḽiki ya Zimbabwe, nga ha maga a muvhuso wa Zimbabwe a u ṱavhanyedzisa zwa u vusuluswa ha shango nga murahu ha khetho dza mulalo dze dza farwa zwenezwino.
2.4. Phresidennde Vho Ramaphosa vho dovha hafhu vha shela mulenzhe kha Nyambedzano dza Mabindu a zwa Mbambadzo na Vhubindudzi dza vhukati ha shango ḽa Amerika (US) na ḽa Afrika Tshipembe, dze dza dzhenelwa hafhu na nga vharangaphanḓa vha zwa mabindu vha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Amerika. Nga mulandu wa uri hu na khamphani dzi swikaho 600 dza shango ḽa Amerika dzine dza khou ita zwa mabindu fhano kha ḽa Afrika Tshipembe, nyambedzano idzi dzo vha dza ndeme vhukuma kha mushumo wa u khwaṱhisa vhushaka vhukati ha aya mashango mavhili, ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Amerika.
2.5. Nga tshenetsho tshifhinga, ho itwa nḓivhadzo ya tshiofisi ya uri Foramu ya Mbambadzo na Tshumisano ya zwa Ikonomi ya vhu20 ya vhukati ha Shango ḽa Amerika na Mashango a Tshipembe ha Soga ḽa Sahara (AGOA Forum) i ḓo farelwa fhaḽa ḓoroboni ya Johannesburg u bva nga ḽa 2 u swika ḽa 4 Lara 2023. Foramu iyi i ḓo vha na ‘Ṱano ḽa Zwibveledzwa zwo Magwaho kha ḽa Afrika ḽine khaḽo ha ḓo ṱanwa zwibveledzwa na thundu dza fhano kha dzhango.
2.6. Phresidennde Vho Ramaphosa vho dovha hafhu vha vha tshipiḓa he vha vhona u ḓivhadzwa ha tshumisano ya vhukati ha Novo Nordisk na Aspen. Tshumisano iyi i ḓo ita uri hu vhe na u bveledzwa ha insuḽini fhaḽa kha tshiimiswa tshi re fhaḽa Gqeberha, vunḓuni ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. Tshumisano iyi yo livhiswa kha u ṋetshedza khaelo dza insuḽini dzi fhiraho 16 miḽioni nga ṅwaha wa 2024, dzine dza ḓo dovha hafhu dza engedzwa nga ṅwaha wa 2026. Hezwi zwi ḓo engedza vhukuma tswikelo ya dzilafho ḽa insuḽini hu si kha ḽino ḽa Afrika Tshipembe fhedzi, na kha dzhango ḽoṱhe nga u angaredza.
3. Fulufulu
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ṋetshedzwa ha khumbelo ya ḽaisentsi ya u vhambadza na u ṱunḓa/u rengisela nnḓa kha vha Khamphani ya Vhurathisi ha Lushaka ya Afrika Tshipembe nga vha Vhulangi ha Fulufulu ha Lushaka, zwe hezwi zwa vula nḓila dza u rengwa ha muḓagasi u bva kha dzingu ḽoṱhe nga u angaredza.
3.2. Zwa u thoma u shuma hafhu ha Yunithi 4 ya Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Kusile nga murahu ha tshifhinga tsha u lugiswa hatsho ho tou dzudzanyelwaho, zwo ita uri hu vhe na u vhuya hafhu ha 800 megawatsi dza muḓagasi kha sisṱeme yashu ya muḓagasi. Ḽiga iḽi ndi ḽa ndeme vhukuma kha u khwinifhadza vhuhulu ha mveledziso ya muḓagasi hu tshi itelwa sisṱeme ya lushaka khathihi na u tandulula thaidzo dza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana hune ha khou dzulela u itea.
3.3. Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho u itela u vhuisa hafhu Yunithi 1, 2 na 3 dza Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Kusile phanḓa ha tshifhinga tshe zwa vha zwi tshi khou lavhelelwa ngatsho.
3.4. Khabinethe yo ṱanganedza tshikalo tsha khwine tsha Eskom nga vha zhendedzi ḽa u kala zwiimo zwa zwiimiswa siani ḽa masheleni vha Tshumelo dza Vhabindudzi vha ha Moody’s, zwine hezwi zwa ḓo khwinifhadza vhuimo ha tshiimiswa itshi tsha muḓagasi kha zwa zwikolodo khathihi na u ita uri tshi kone u pulanela phanḓa musi hu tshi tea u itwa mushumo wa u lugisa wo tou dzudzanyelwaho kha zwiṱitshi zwatsho zwa u bveledza muḓagasi.
4. Nḓisedzo ya maḓi
4.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha ndingedzo dza u tandulula khaedu dza ṱhahelelo ya maḓi dzine dza khou kwama vhupo vhunzhi u mona na shango. Minisṱa vha Maḓi na Vhuthathazwitzhili Vho Senzo Mchunu na vhoṋeḓorobo vhahulwane vha dziṅwe dza dziḓorobo khulwane vunḓuni ḽa Gauteng vha ḓo sumbedzisa zwiṅwe zwiswa nga ha maga a u ita uri hu vhe na vhudziki kha nḓisedzo ya maḓi ane a khou bvela phanḓa henefho kha vunḓu ḽeneḽo.
4.2. Khabinethe i khou tama u humbudza vhathu vhoṱhe uri Afrika Tshipembe ndi shango ḽi shayaho maḓi. Vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe khathihi na muthu muṅwe na muṅwe ane a dzula fhano kha ḽino vha tea u vhulunga khathihi na u shumisa maḓi nga nḓila yavhuḓi.
5. Mafhungo a mbambadzo
5.1. Khomishini ya Tshakambili (BNC) vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Lesotho khathihi na Muṱangano wa Tshigwada tsha Dziminisṱa vha Mihasho i Elanaho
5.1.1. BNC ya vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Lesotho khathihi na Muṱangano wa Tshigwada tsha Dziminsṱa vha Mihasho i Elanaho ye ya farwa u bva nga ḽa 25 u swika ḽa 28 Khubvumedzi 2023 yo vha yo lavhelesa kha zwa tshumisano ya ikonomi, mafhungo a vhukati ha mikaṋo, khathihi na u enda ha vhathu, thundu na tshumelo ho vhofholowaho vhukati ha mashango aya mavhili.
5.1.2. Phresidennde Vho Ramaphosa na Minisṱa Muhulwane Vho Samuel Ntsokoane Matekane vhuvhili havho vha ḓo tshimbidza Dzulo ḽa u Rwelwa Ṱari ha BNC ya vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Lesotho nga Ḽavhuṋa, ḽa 28 Khubvumedzi 2023. BNC iyi i ḓo sedzesa kha vhushaka ha zwa vhudipuḽomati, vhupileli na tsireledzo, maḓi, vhuendi, muḓagasi na mbambadzo.
5.2. Ṱhoḓisiso dza Nḓila dza u Dzhenelela kha zwa Mimaraga dza Inthanethe
5.2.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo u bva kha vha Khomishini ya Phikhisano wa nga ha mawanwa na maga a vhululamisi ha nga ha Ṱhoḓisiso dza Nḓila dza u Dzhenelela kha zwa Mimaraga dza Inthanethe. Khabinethe yo fhululedza mushumo wa khomishini wa u tandulula thaidzo dza mabindu ane a sa vhe na u pikiswa kha zwa nḓila dzo fhambanaho dza u dzhenelela ha didzhithaḽ, hu tshi katelwa zwa makwevho nga inthanethe, mazhendedzi a zwa u enda hu itwaho nga inthanethe, nḓisedzo ya zwiḽiwa, dziapp store, vhaṋetshedzi vho kunguwedzwaho na fhethu ha u setsha zwithu kha inthanethe.
5.2.2. Khabinethe yo ṋea ndaela dziMinisṱa vha mihasho ya muvhuso vho teaho uri vha bvele phanḓa na themendelo dza u khwinifhadza, vha dzhiele nzhele zwine mbekanyamaitele dza amba zwone khathihi na u ita tshandukiso dzo teaho kha mbekanyamaitele dzine dza ḓo ita uri hu vhe na u shela mulenzhe ho teaho ha vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe hu tshi katelwa na mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane kha zwa mabindu a inthanethe ane a khou aluwa nga u ṱavhanya.
6. Mukhushwane wa Khuhu
6.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele tshiwo tsha zwino tsha mukhushwane wa khombo vhukuma une wa ḓivhiwa sa (HPAI) H5 na H7 kha nḓowetshumo ya zwa vhufuwakhuhu fhano Afrika Tshipembe. Vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela na ḽa KwaZulu-Natal a khou ṱangana na tshiwo tsha mukhushwane wa khuhu wa HPAI H5 ngeno tshiwo tsha mukhushwane wa HPAI H7 tsho vhigwa kha mavunḓu a Gauteng, Limpopo, Mpumalanga na vunḓu ḽa Devhula Vhukovhela. Maga a ndangulo a u langa u phaḓalala ha zwiwo izwi o no vha hone nahone vhafuwi vha khou ṱuṱuwedzwa uri vha tevhedze maga a u tsireledza zwifuwo zwavho o tiwaho.
6.2. Zwiwo izwi zwi ḓisa mishushedzo mihulwane kha nḓisedzo ya zwiḽiwa nahone zwi nga kombetshedza uri hu thome u shumiswa maga a mbambadzo kha zwirengwa zwi bvaho mashangoni a nnḓa u itela u langa u wanala nga vhunzhi ha makumba a u ita zwikukwana, makumba a u ḽa khathihi na khuhu dza ṋama. Muhasho wa zwa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Vhupo ha Mahayani, vha Maanḓalanga a Ndangulo ya Zwibveledzwa zwa Mutakalo a Afrika Tshipembe khathihi na nḓowetshumo vha kati na u lavhelesa khumbelo dza u ṅwaliswa ha khaelo dzine dza nga shumiswa khathihi na maga a u tevhedzwa ha milayo ya zwa tsireledzo, mashumele avhuḓi ngeno vhunzani hao vhu tshi ḓo vha ha ndeme kha zwa u redzhisiṱariwa ha khaelo dzenedzo.
7. Nndwa yo ṱanganelaho ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga
7.1. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga ha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga, ye nḓivhadzo yeneyo ya dovha hafhu ya ṋetshedzwa kha lushaka nga Minisṱa wa Mapholisa, Mudzhenerala Vho Bheki Cele, khathihi na vha Tshiimiswa tsha Lushaka tsha Vhusevhi na Mashumele o Ṱanganelaho.
7.2. Mashumele a masia o fhambanaho kha zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni khathihi na zwa vhufhalali kha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela o ita uri hu kone u farwa vhathu vha swikaho 867, vhane vhunzhi havho vha bva kha shango ḽa Lesotho, Zimbabwe, Mozambique ngeno ho ḓi vha na vhaṅwe vhane vha vha vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe. Khabinethe yo tikedza muhumbulo wa vha mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha milayo wa uri vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe vhane vha dzumba zwigevhenga zwine zwa ḓidzhenisa kha zwiito zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni na vhone vha ḓo salwa murahu nga mulayo nga nḓila yo fhelelaho.
8. Mutsho wo kalulaho
8.1. Mutsho wo kalulaho wo fhambanaho une wa khou vhonala kha shango na wone u khou ṋaṋisa masiandaitwa ane a khou ḓiswa nga tshanduko ya kilima kha matshilo ashu khathihi na uri hu na ṱhoḓea ya u shuma lwa tshifhinga tshilapfu hu tshi itelwa u fhungudza muhasaladzo wa khaboni kha ikonomi yashu ngeno nga thungo hu tshi khou tevhedzwa maitele a mveledziso ya tshifhinga tshilapfu.
8.2. Khabinethe i khou dzulela u ḓivhadzwa nga ha tshinyalelo yo vhangwaho nga maḓumbu mahulu khathihi na miḓalo fhaḽa kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, Kapa Vhukovhela na vunḓu ḽa Gauteng, hune zwa vhonala hu tshi nga tshinyalelo iyi i nga phaḓalala ya swika na kha maṅwe mavuḓu.
8.3. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe ya uri vha dzule vho fhaṱuwa kha dziṅwe tsivhudzo dza mutsho wo kalulaho, une wa nga ḓisa dziṅwe tshinyalelo u mona na shango.
8.4. Muvhuso u khou bvela phanḓa na u tikedza tshumelo dza shishi khathihi na senthara dza ndangulo ya zwiwo hu tshi itelwa mushumo wa phuluso khathihi na u ṋetshedza thikhedzo dza zwa u ḓitshidza ha vhuthu.
9. Gondo ḽi ḓivhiwaho sa Winnie Mandela Avenue
9.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele zwa u shandukiswa ha gondo ḽa William Nicol Drive ḽi re fhaḽa ḓoroboni ya Sandton ḽa vho ḓivhiwa sa Winnie Mandela Avenue sa ḽiga ḽa ndeme kha zwa u ṋwalwa hafhu ha ḓivhazwakale ya shango ḽa Afrika Tshipembe hu tshi itelwa u sumbedzisa u shela mulenzhe ha avho vhe vha lwela mbofholowo yashu.
9.2. Vhuṱambo uvhu ho vha hone nga tshifhinga tshithihi na zwe zwa vha zwi tshi ḓo vha ḓuvha ḽa mabebo a Vho Winnie Madikizela-Mandela vhe vha vha vha tshi ḓo vha vha tshi khou fara miṅwaha ya 87 nga ḽa 26 Khubvumedzi 2023.
B. Tsheo dza Khabinethe
1. Maano o Shandukiswaho a nga ha Ṋama ya Phukha a Afrika Tshipembe
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u thoma u shumiswa ha Maano o Shandukiswaho a nga ha Ṋama ya Phukha a Afrika Tshipembe, ane a khou lavhelela u shandukisa na u ita uri nḓowetshumo ya ṋama ya phukha i vhe yo dzudzanyeaho.
1.2. Maano ayo o livhiswa kha u khwaṱhisa sekhithara ya ṋama ya phukha sa yone ine ya ṋetshedza zwiḽiwa khathihi na u vha sekhithara ya nyaluwo ya ikonomi ine ya nga thusa kha u sika mishumo.
1.3. Afrika Tshipembe ḽi kha vhuimo ha u thoma kha dzhango ḽa Afrika zwi tshi ḓa kha u bveledza ṋama ya phukha. Maano aya ndi ane a khou ḓo lingedza u ita uri hu sikwe mishumo i linganaho 202 666 ya tshifhinga tshilapfu kha iyi nḓowetshumo ya ṋama ya phukha nga ṅwaha wa 2030.
1.4. Maano aya a ḓo anḓadzwa kha webusaithi ya Muhasho wa zwa Maḓaka, Vhufuwakhovhe na Mupo ine ya vha: www.dffe.gov.za.
2. Pulane Khulwane ya Sekhithara ya Vhuendelamashango
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u tshimbilelana ha Pulane ya Mvusuluso ya Sekhithara ya zwa Vhuendelamashango na Pulane Khulwane ya zwa Vhuendelamashango ntswa.
2.2. Tshipiḓa tsha ndeme tsha iyi Pulane Khulwane ndi u fhungudza masiandaitwa a dwadze ḽa COVID-19 kha sekhithara ya zwa vhuendelamashango. I dovha hafhu ya ṋetshedza nḓila ya mashumele hu tshi itelwa u vusuluswa ho fhelelaho ha sekhithara ya vhuendelamashango fhano shangoni. Musi Pulane ya Mvusuluso ya Sekhithara ya zwa Vhuendelamashango yo bveledzwa hu tshi itelwa zwa u vusuluswa ha sekhithara, u vhulunga mishumo khathihi na u tsireledza nḓila dza u ḓitshidza ngadzo, Pulane Khulwane yone i ḓo dzhia mushumo uyu ya u isa kha vhuṅwe vhuimo nahone ya dovha hafhu ya ita uri hu vhe na zwiṅwe zwikhala zwiswa kha iyo sekhithara.
2.3. Pulane iyi i khou dzinginya uri hu vhe na maano a sumbe a maga a u dzhenelela u itela u vhona uri sekhithara ya zwa vhuendelamashango i khou vhuyelela kha vhuimo hayo ha kale na kale nahone i khou vha yone senthara ya u sikwa ha mishumo na zwa mabindu.
2.4. Nḓowetshumo ya zwa vhuendelamashango ndi yone ine ya shela mulenzhe nga nḓila ya ndeme kha ikonomi nahone yo tikedza mishumo i swikaho 725 000 phanḓa ha tshiwo tsha dwadze ḽa COVID-19.
C. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe (SABC) wa ṅwaha wa 2023
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u fhiriselwa ha Mulayotibe wa SABC wa ṅwaha wa 2023 ngei Phalamenndeni.
1.2. Musi u tshi tou fhedza u phasiswa sa mulayo, Mulayotibe uyu u ḓo ita uri hu phumulwe Mulayo wa Khasho, wa ṅwaha wa 1999 (Mulayo 4 wa 1999) une wa vha wone une wa khou shuma zwazwino. Khwinifhadzo idzi dzi ḓo khwaṱhisa mashumele avhuḓi a khasho ya nnyi na nnyi.
1.3. Mulayotibe uyu u ḓo dovha hafhu wa ḓisa tshanduko kha nḓila dza u avhelwa ha masheleni kha tshiimiswa itshi tsha SABC khathihi na sisṱeme ya zwa ḽaisentsi dza TV.
2. Mvetamveto ya Mulayotibe wa Tshumelo dza Maḓi
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha Mvetamveto ya Mulayotibe wa Tshumelo dza Maḓi hu tshi itelwa vhupfiwa ha nnyi na nnyi.
2.2. Zwipikwa zwihulwane zwa Mulayotibe uyu ndi u khwaṱhisa vhuḓifhinduleli kha vhaṋetshedzi vha tshumelo dza maḓi khathihi na u thoma maitele a u ita zwithu khagala.
2.3. Khwinifhadzo dza Mulayo wa Tshumelo dza Maḓi, wa ṅwaha wa 1997 (Mulayo 108 wa 1997) dzi ḓo ita uri vhaṋetshedzi vha tshumelo dza maḓi vha ṋetshedze maḓi a vhunzani ha maimo a nṱhesa sa tshipiḓa tsha thendelano dzi re hone kha ḽaisentsi yavho.
2.4. Khwinifhadzo idzi dzi ḓo dovha hafhu dza amba nga ha vhuṱudzeṱudze he ha vhonala henefho kha sekhithara ya tshumelo dza maḓi.
2.5. Mulayotibe uyu u vhea zwilinganyi zwa fhasisa zwa kushumele kwa vhaṋetshedzi vha tshumelo dza maḓi, zwine zwa tea u tevhedzwa nga vha maanḓalanga a Tshumelo dza zwa Maḓi.
3. Mulayotibe wa Mvetamveto dza Khwiniso ya Maḓi wa Lushaka
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa ha Mulayotibe wa Mvetamveto dza Khwiniso ya Maḓi hu tshi itelwa vhupfuwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe uyu u khwinisa Mulayo wa Maḓi wa Lushaka, wa ṅwaha wa 1998 (Mulayo 36 wa 1998).
3.2. Khwiniso idzi dzi ḓo khwinifhadza milayo nahone dzi ḓo dovha hafhu dza vhona uri zwiko zwa maḓi zwa lushaka zwi khou langwa nga nḓila yavhuḓi, zwi khou tsireledzwa khathihi na u vhulungwa.
3.3. Mulayotibe uyu u dovha hafhu wa dzinginya makumedzwa a u fhelisa zwa u sa lingana ha tshifhinga tsho fhelaho musi zwi tshi ḓa kha mukovho wa maḓi nahone u dovha hafhu wa ita uri hu vhe na nḓila dza nga ngomu dzo khwaṱhaho nahone dza tshihaḓu dza u tandulula thaidzo.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u sengulusa ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Kuberndran Moodley sa Mulangi Muhulu: Vhuinzhiniere na Vhumagi kha tshiimiswa tsha Mishumo ya Khanḓiso dza Muvhuso.
2. Vho Sihle Ngubane sa Mulangi Muhulu: Ndangulo ya Mashumele kha tshiimiswa tsha Mishumo ya Khanḓiso dza Muvhuso.
3. Mufumakadzi Vho Mmolaeng Mooki sa Mulangi Muhulu: Tshumelo dza Tshiimiswa kha tshiimiswa tsha Mishumo ya Khanḓiso dza Muvhuso.
4. U tholwa ha vhalangi vhane vha sa vhe miraḓo ya khorotshitumbe kha Bodo ya Dzangano ḽa Ndindakhombo ya Kombo dzo Khetheaho ḽa Afrika Tshipembe
4.1. Mufumakadzi Vho Deshnie Subbiah; na
4.2. Vho Jannie Venter.
5. U tholwa ha vhalangi vhane vha sa vhe miraḓo ya khorotshitumbe kha Bodo ya Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika
5.1. Vho Bongani Nqwabana (vha khou tou dovha u tholwa hafhu);
5.2. Vho Petrus Matji (vha khou tou dovha u tholwa hafhu);
5.3. Mufumakadzi Vho Pinkie Nqeto (vha khou tou dovha u tholwa hafhu);
5.4. Vho Jonathan Muthige;
5.5. Mufumakadzi Vho Chantal Naidoo;
5.6. Mufumakadzi Vho Disebo Moephuli;
5.7. Vho Barry Hore;
5.8. Vho Joel Netshitenzhe;
5.9. Prof Edgar Pieterse; na
5.10. Mufumakadzi Vho Zodwa Mbele.
E. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Ṅwedzi wa Vhuendi
1.1. Ṅwedzi wa Vhuendi wa uno ṅwaha u ḓo pembelelwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “Siyakha – U fhaṱa themamveledziso dza khwine hu tshi itelwa u alusa shango ḽa Afrika Tshipembe”.
1.2. Ṅwedzi wa Vhuendi wa ṅwaha wa 2023 u ḓo lavhelesesa kha zwa vhubindudzi vhuhulwane kha thememveledziso ya vhuendi, khathihi na khuwelelo ya u shuma hu tshi itelwa u tsireledza themveledziso dza vhuendi uri dzi si tswiwe khathihi na u tshinyadzwa.
2. Ḓuvha ḽa Vhadededzi ḽa Ḽifhasi
2.1. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo pembelela Ḓuvha ḽa Vhadededzi ḽa Ḽifhasi nga Ḽavhuṋa, ḽa 5 Tshimedzi 2023, nga fhasi ha thero ine ya ri: “Vhadededzi vhane ra tea u vha navho u itela u swikela lushaka lwa pfunzo ine ra i lavhelela: Ndeme ya ḽifhasi ḽoṱhe ya u fhelisa zwa ṱhahelelo ya vhadededzi”. Ḓuvha iḽi ḽo livhiswa kha u tsivhudza, u pfesesa na u ṱanganedza ndeme ya u shela mulenzhe hune vhadededzi vha hu ita kha pfunzo khathihi na mveledziso u mona na ḽifhasi ḽoṱhe nga u angaredza.
2.2. Ḓuvha iḽi ḽo rwelwa ṱari nga tshumisano vhukati ha Dzangano ḽa Vhashumi ḽa Dzitshaka na vha Dzangano ḽa Pfunzo, Saintsi na Mvelele ḽa Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka hu tshi itelwa u fhululedza mushumo wa ndeme une vhadededzi vhashu vha u ita.
F. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Mudzhenerala Vho Bheki Cele, Minisṱa wa Muhasho wa Mapholisa, vhe vha ṱanganedza Mendele wa Tshihumbudzi tsha Great Wall u bva kha vha Riphabuḽiki ya shango ḽa China hu tshi itelwa u shela mulenzhe ha vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe kha zwa tshumisano ya zwa u tevhedzwa ha milayo nga u angaredza vhukati ha aya mashango mavhili.
• Mufumakadzi Vho Angie Motshekga, Minisṱa wa Pfunzo ya Mutheo, kha u nangwa havho nga Muṅwaleli Muhulwane wa UN, Vho Antonio Guterres, uri vha shume kha Phanele ya Maimo a Nṱha ya Ḽifhasi ine ya ḓo shuma u vha eletshedza nga ha uri mashango a nga shandukisa hani sisṱeme dzao dza pfunzo. Uhu u nangwa ha Minisṱa Vho Motshekga kha iyi phanele ya maimo a nṱha hu sumbedza vhuhulwanwe ha nḓivho ine vha vha nayo kha sia ḽa zwa pfunzo nahone hu dovha hafhu ha sumbedza fulufhelo kha mbonalo ya sisṱeme ya pfunzo ya shango ḽa Afrika Tshipembe.
Phanele iyi i katela vhaimeleli u bva kha Dzangano ḽa Vhashumi ḽa Dzitshaka, Tshigwada tsha u Shuma tsha Vhadededzi kha Dzangano ḽa zwa Pfunzo, Saintsi na Mvelele ḽa Dzangano ḽa UN, Mbumbano ya Vhadededzi vha Ḽifhasi khathihi na Dziminisṱa tharu dza zwa pfunzo. Phaneḽe iyo yo vha i tshi khou rangwa phanḓa nga Phresidennde mbili dza kale.
• Tshitudio tsha Matambwa tsha Cape Town, vhatambi vha matambwa vha fhano hayani na vhatambi vha zwipiḓa zwi ofhisaho kha ḽitambwa, kha mushumo wavho u sumbedzwaho kha ḽitambwa ḽa Netflix, One Piece, ḽe ḽa swikela kha vhuimo ha u thoma nga u ṱavhanya ḽifhasi ḽoṱhe nga u angaredza kha tshaka dza u ṱalela matambwa nga inthanethe.
• Vhuingelo ha mahalwa a vhavhaho ha Van Ryn's Distillery, nge ha avhelwa tshiphuga tsha Buranndi ya Maimo a Nṱhesa Ḽifhasini kha buranndi yavho ya miṅwaha ya 12 ye ya ingelwa ngomu ha bodo ya koporo kha Muṱaṱisano wa Mahalwa a Vhavhavho we wa farelwa fhaḽa ḓoroboni ya London.
2. Ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha miṱa na dzikhonani dza:
• Vho Aziz Goolam Hoosein Pahad (82), mulwelambofholowo wa kale we a lwa na muvhuso wa tshiṱalula he nga murahu a swika he a vha Muthusaminisṱa wa Muhasho wa Mafhungo a Nnḓa wa u thoma kha muvhuso wa demokirasi wa shango ḽa Afrika Tshipembe u bva nga ṅwaha wa 1994 u swika wa 2008.
• Muḽefuthenenthe Komandanda Vho Gillian Elizabeth Hector, Muofisiri wa Mmbi ya Maḓini Vho William Masela Mathipa, na Muofisiri Muhulwane wa Mmbi ya Maḓini Vho Vho Mmokwapa Lucas Mojela, vhe vha lovha musi vhe mushumoni vhe nga ngomu ha tshikepe tsha sabumarini, SAS Manthatisi, ngei Kommetjie kha ḽa Kapa Vhukovhela.
• vhashumi vha mugodini vha swikaho 22 vha fhaḽa Mugodini wa Daimane wa Venetia u re fhaḽa vunḓuni ḽa Limpopo, vhe vha lovha kha khombo ya badani fhaḽa ḓoroboni ya Musina (kha Tshiṱiriki tsha Vhembe).
• Mufumakadzi Vho Zoleka Mandela (43), muṅwali na mulwelambofholowo we a vha e muḓuhulu wa mazhakanḓila a nndwa na muvhuso wa tshiṱalula Vho Nelson Mandela na Vho Winnie Madikizela-Mandela.
• Vhathu vha fumithihi vhe vha lovha nga mulandu wa mutsho wo kalulaho we wa kwama zwipiḓa zwo fhambanaho zwa shango vhege yo fhelaho.
Mbudziso: Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
