Khabinete yi hlanganile hi Ravunharhu, 24 Mudyaxihi 2017, eTuynhuys, eKapa.
1. Xiyimo xa khabinete eka timhakankulu
1.1. Khabinete yi na ku vilela hi ku tlakuka ka makhombo ya ku xanisiwa na ya madzolonga eka vamanana laha tikweni. Khombo ra madzolonga leri nga ha ku humelelaka exikarhi ka varhandzani ri kombisile vamanana va xivindzi na vurhena ku va va vulavula ehenhla ka ku onhiwa ka timfanelo ta vona.
1.2. Khabinete yi amukela leswaku tanihi tiko hi ya emahlweni na ku va na rixaka lexi tshikilelaka vamanana naswona leswi swi lava hi lwa na ntungu wa ku hlaseriwa ka vamanana na ku ngungumerisiwa ka vanhu.
1.3. Khabinete yi rhamba swiyenge hinkwaswo swa tiko ku khomana hi swandla ku herisa ntungu lowu, ku alelana na tinxaka hinkwato ta madzolonga leti endliwaka ehenhla vamanana na vana, na ku tirhisana na maphorisa na sisiteme ya vululami ku kota ku tisa emahlweni ka huvo vaendli va milandzu leyi.
1.4. Phuresidente Jacob Zuma u vurile leswaku a ku vi na ku herisiwa ka ku xanisiwa ka vamanana na vana. Khabinete yi lerisile Nhlangano wa Nsirhelelo wa Vanhu, Vaaki na Nhluvukiso wa Vanhu ku endla nongonoko wa migingiriko lowu nga ta fambisa tiko eku lweni na ku herisa ku xanisiwa ka vamanana na vana.
1.5. Khabinete yi amukela mivuyelo ya Nkambisiso wa Rihanyo na Xiyimo xa Tinhlayohlayo ta MaAfrika-Dzonga wa 2016 hi Nhlangano wa Tinhlayohlayo wa Afrika-Dzonga, lowu pimaka xiyimo xa rihanyo ra MaAfrika-Dzonga, na mfikelelo na nkoka wa minongonoko ya rihanyo. Eka swin’wana leswi nkambisiso wu nga swi vika i ku ya ehansi hi 20% eka ku lova ka tincece na ku ya ehansi hi 11% ka vamanana na vatatana lava dzahaka fole.
Mivuyelo yi kombisa leswaku ku nghenelela ka pholisi leyi vekiweke hi vufambisi bya Phuresidente Zuma ku le ku tswaleni ka mihandzu.
Hambiswiritano, khabinete yi na ku vilela hi nhlayo ya MaAfrika-Dzonga lava ya ka emahlweni va ti nghenelerisa eka swa masangu va nga tisirhelelangi na varhandzani vo hlaya. Kwalomu ka 32% na 42% wa vamanana na vavanuna hi mukhuva walowo va kombise leswaku a va si tshama va kamberiwa HIV hambileswi mfumo wu nga le ku tirheni hi matimba ku tisa ndzemukiso wa ku kamberiwa ka HIV.
Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku teka vutihlamuleri bya vona n’winyi eka rihanyo na ku hlayiseka ka vona, va ti toloveta ku endla swa masangu va tisirhelerile na ku kambela HIV na vuvabyi lebyi tlulelaka na lebyi tluleriki hinkwabyo nkarhi na nkarhi.
1.6. Khabinete yi kombela vatswari na vahlayisi ku tiyisisa leswaku vana va vona va tlhaveriwa eka mavabyi ya vana. Khabinete yi tshama yi tiyimiserile ku tiyisisa leswaku vana va sawutisiwa ku herisa mavabyi yo tlulela lawa ya xungetaka vutomi bya vona. Khabinete yi tiyisisa nakambe vatswari na vahlayisi leswaku mirhi leyi nyikiwaka hi Ndzawulo ya Rihanyo yi hlayisekile.
1.7. Khabinete yi amukela xiyenge xo sungula xa ku pfuxetiwa ka Vulindlela Heights Industrial eMthatha eKapa-Vuxa. Lexi i xiphemu xa tiko xa Phurogireme ya Mpfuxeto wa Tindhawu ta Tifeme. I ya vumbirhi ya muxaka wa yona eKapa-Vuxa na yin’we eka ntsevu wa tindhawu leti pfuxetiweke laha tikweni.
Mfumo wu le ku pfuxeteni ka tindhawu ta tifeme ku engetela ku tumbuluxiwa ka mitirho na ku tiyisisa ku kula loku angarhelaka. Ku susiwa ka migingiriko ya ikhonomi ku suka exikarhi ka madoroba na kona i xiphemu xa matshalatshala ya mfumo ya ku tisa ku cinca ka ikhonomi.
Vuxokoxoko hilaha mi nga nghenelelaka hakona eka swivandlanene leswi nga kona eka tindhawu ta tifeme ta hina, ku fikelela nseketelo wa mfumo na tiphurogireme ta swinavetisi, na swivandlanene swa vuvekisi eka swiyenge swo hambanahambana byi kona eka www.thedti.gov.za kumbe hi ku tirhisa Senthara ya Tiqingho ta Vatirhisi eka 0861 843 984 ya Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (dti).
1.8. Khabinete yi lemuke hi ku nyama xiboho xa General Motors South Africa (GMSA) (Pty) Ltd xa ku herisa ku endliwa na ku xavisiwa ka mimovha ya Chevrolet laha tikweni.
Leswi swi na switandzhaku swo vavisa ngopfu eka lava nga ta lahlekeriwa hi mitirho na le ka ikhonomi ya hina.
Mfumo wa ha tinyiketerile ku seketela sekithara ya timovha ya tiko, leyi nga ya nkoka eka ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho.
Dti yi ya emahlweni yi tirha na lava khumbhekaka ku hunguta nkhumbho. Ku engetela ka vumaki, ku tumbuluxa mitirho na ku tiyisisa ku rhumela ematikwenimambe, ha ha ku simeka xiyenge xa vu kaye xa Kungu ra Migingiriko ya Pholisi ya Tifeme (IPAP) ku letela migingiriko ya hina. Khabinete yi lemuke leswaku Isuzu, leyi a yi tirhisana na GMSA eka malembe lawa ya nga hundza eAfrika-Dzonga, yi ta yisa emahlweni na ku fambisa GMSA.
1.9. Khabinete yi lemuke ku nyanya ka xiyimo xa dyandza eKapa-Vupeladyambu na le Kapa-Vuxa. Khabinete yi kombela vaaki ku seketela swipimelo swa mati leswi tivisiweke hi swifundzankulu. Xipano lexi nga na vatirhi va Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso, Komiti ya Vufambisi bya Mhangu ya Rixaka va tirhisana na swifundzankulu na mfumo wa muganga, va le ku tirheni hi matimba ku tiyisisa leswaku swintshuxo swa nkarhi wo lehanyana swa endliwa hi xihatla ku tiyisisa leswaku mati ya kona eka xifundzankulu eka nkarhi wo leha.
Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku katsa vatirhisi va le makaya, mabindzu, sekithara ya migodi, eneji na vurimi ku va va tirhisana na ku tirhisa mati hi vukheta swinene.
1.10. Khabinete yi amukele ku humesiwa ka tsalwa ra nkanelo ra Qhinga ra ku Lwisana na Manyala, leri nga letela Qhinga ra Tiko ro Lwisana na Manyala. Khabinete yi rhamba mani na mani ku endla swibumabumelo leswi tsariweke hi ku ya eka webusayiti ya Ndzawulo Nandzeleriso na Nhlahluvo wa Matirhelo eka: www.dpme.gov.za.
Ku lwa na manyala ku tshama ku ri swirhanganankulu swa mfumo. Manyala na ku tsandzeka ka ku xiximeka eka sekithara ya mabindzu na le ka mfumo ya khumbha tiko hi ndlela yo ka yi nga ri kahle eka nhluvukiso wa tiko.
1.11. Khabinete yi kombise ku vilela eka ku hlaseriwa ka swa inthanete emisaveni hinkwayo loku ka ha ku va kona, leswi nga vikiwa tanihi nhlaselo lowukulu wa inthanete ku fika sweswi. Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku va na vukheta swinene loko va tirhisa tindlela ta xitironiki ku tihlanganisa na ku fambisa bindzu.
Ku tirhisiwa ka sofuwere ya antivhayirasi leyi pfuxetiweke leyi kambelaka xiyimo hi mikarhi hinkwayo na swona swa bumabumeriwa.
1.12. Khabinete yi na ku vilela hi timhaka leti nga le ku humeleleni eka Eskom. Khabinete ya amukela mhaka ya leswaku ku thoriwa nakambe ka Tat. Brian Molefe tanihi Mufambisinkulu wa Eskom swi le khoto na le Palamende, naswona yi ta xixima tiphurosese leti.
Hambiswiritano, hi hala tlhelo Phuresidente u simekile Komiti ya Vaholobye (IMC) leyi nga na Vaholobye va Mabindzu ya Mfumo, Eneji, Timali na Vululami na swa Makhotso. IMC yi komberiwe ku hlengeleta timhaka ku kota ku letela Khabinete ku tirhana na timhaka leti eka nkarhi lowu taka. Muhlanganisi i Holobye wa Vululami na swa Makhotso, Tat. Michael Masutha.
2. Swibohonkulu swa khabinete
2.1. Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Ntwanano wa ku Kambisisa ku Nyika Matimba eka Vantima hi ku Angarhela eka tifeme ta Migodi na Swicelwa ta Afrika_Dzonga hi 2017.
Holobye wa Swicelwa Mosebenzi Zwane u ta nyika mbulavulo loko ntwanano wu gazetiwile.
2.2. Rixaka xa 2017 hi Holobye wa Vuhlanganisi bya swa Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso. Ku nyikiwa ka ndhawu hi Khonferense ya Matiko ya Misava ya Vuhlanganisi bya Xiyanimoya swi ta khumba swinene ku kula ka ikhonomi eAfrika-Dzonga.
Kungu ra Xihondzo ra Xiyanimoya ra Rixaka ra 2017 i xitirhisiwa xo angarhela xa xiyanimoya eka ku nyikiwa xihondzo hikuya hi vukorhokeri bya vuhlanganisi bya xiyanimoya byo hambana.
Kungu ra Xihondzo ra Xiyanimoya ra 2017 leri pfuxetiweke ri tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ra ti xaxameta na Swipimelo swa Xiyanimoya swa Matiko ya misava leswi amukeriweke hi Khonferense ya Nhlangano wa Vuhlanganisi bya swa Tiqingho bya Matiko ya Misava hi 2015.
2.3. Khabinete yi pasisile Qhinga ra Vuhlayiseki bya Tindlela ta mati ta Matikweni ya le Ndzeni ka tiko. Qhinga leri, hi ku landzelela Vulawuri bya Vuhlayiseki bya le Lwandle eAfrika-Dzonga leri vekaku swipimelo na ku hluvukisa maendlelo eka ku pfumelela na ku lulamisa ku nyika mpfumelo eka swikwekwetsu leswi fambaka etindleleni ta mati ya le ndzeni ka tiko.
Leswi swi ta tiyisisa vuhlayiseki bya swikwekwetsu leswitsongo eAfrika-Dzonga etindleleni ta mati ya le ndzeni ka tiko.
2.4. Khabinete yi pasisile Qhinga ra ku Rhwala Tinhundzu ra Magondzo. Xikongomelo xa qhinga leri i ku hlanganisa vulawuri na rimba ra matirhelo, leswi nga ta pfuna Afrika-Dzonga ku fikelela swipimelo swa misava hinkwayo swa matirhelo ya ku rhwala tinhundzu hi magondzo.
Swibumabumelo swa qhinga leri swi ta yisa emahlweni vuswikoti bya ku landzelela nawu, ku tlakusa ku seketela vuhlayiseki emagondzweni, ku tlakusa ku sirheleriwa ka switirhisiwa, ku hunguta ku khumbheka ka mbango, na ku ku endla rimba leri hlanganisiweke ra mphikizano wa nkoka lowu lawuriwaka laha sekithara ya ku rhwala tinhundzu ta le magondzweni wu nga ha ya ka emahlweni ku tirhela swilaveko swa ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
2.5. Khabinete yi pasisile Khamphani yo Endla Mali ya Nsimbhi ya Afrika-Dzonga ya 2017 na 2018 eka ntirho wo tsundzuka nhlengeleto wa mali ya nsimbhi na ku yi hangalasa.
Hi ku tirhisana na Khabinete, nongonoko lowuntshwa wu endliwile lowu kombisaka mfuwo, ntshuxeko na xidemokirasi ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku Tlangela Afrika-Dzonga”. Ku tlangela malembe xidzana ya ku tswariwa ka Mulwela Ntshuxeko Oliver Reginald Tambo ku hlawuriwile ku va nhlokomhaka yo sungula ku va yi kombiwa.
Ku tivisiwa ka R50 leyintshwa (1oz, sterling-silivhere) mali ya nsimbhi, R500 (1oz, 24-wa kharente wa nsuku) mali ya nsimbhi na R50 (base metal alloy) mali ya nsimbhi ya ku tlangeriwa ka dzana ra malembe ya siku ra ku tswariwa ka OR Tambo.
2.5.1. Swivumbeko swa mali ya nsimbhi swa 2017 na 2018 swa nongonoko wa timali ta nsimbhi swi endliwile:
a. 2017 mali ya nsimbhi: ku tlangela Malembe xidzana ya Oliver Reginald Tambo;
b. 2017 ku hangalasiwa ka mali ya nsimbhi: R5 leyi kombaka Order of the Companions of OR Tambo;
c. 2017 mali ya nsimbhi ya Phurothiya: Vutomi bya Nhenha – Nelson Mandela;
d. 2017 R1 mali ya nsimbhi: Swikokovi swa Afrika-Dzonga – Mhiri;
e. 2018 Nhlangano wa UN waswa Dyondzo, Sayense na swa Mfuwo (UNESCO) Mali ya nsimbhi ya Munhu na xibakabaka: The Waterberg Biosphere Reserve;
f. 2018 mali ya nsimbhi: Tiko ra Mbango ra Rixaka ra ‘Qhinga ra Swimanga Leswikulu’ – Nghala.
g. 2018 mali ya nsimbhi: Khapu ya Matiko ya Misava ya FIFA eRhaxiya™ 2018
3. Mitlangu leyi taka
3.1. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku seketela Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana ku sukela hi ti 28 Mudyaxihi ku fika hi ti 4 Khotavuxika ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Hinkwerhu a hi sirheleleni vana ku yisa Afrika-Dzonga Emahlweni”. Ku sirheleriwa ka vana va hina i ntirho na vutihlamuleri bya MaAfrika-Dzonga hinkwavo; vatswari, vahlayisi, munhu un’wana na un’wana na vaaki.
Tanihi vaaki hi na ntirho wa ku endla swo tala ku tiyisiwa leswaku lava nga le khombyeni eka rixaka a va xanisiwi. Swi le mavokweni ya hina ku herisa ku honisa, nxaniso, madzolonga na ku tirhisiwa ka vana hi ndlela yo ka yi nga ri kahle.
Khabinete yi khutaza tisekithara hinkwato ta vaaki ku tirhisana ku tumbuluxa miganga leyi hlayisekeke na ku va na rihanyo lerinene leswaku vana va hina va kota ku humelela.
3.2. Eka ku tlangela malembe xidzana ya OR Tambo, Afrika-Dzonga ri ta tsundzuka N’hweti ya Vantshwa hi Khotavuxika ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Lembe ra OR Tambo: Ku Yisa Emahlweni ka ku Nghenelela ka Vantshwa eka Ikhonomi.”
Eka n’hweti leyi mfumo wu ta rhurhela mimbhurisano leyi katsaka mikombiso ya vantshwa, min’wangulano na tisenthara ta mabindzu ya vantshwa ku kombisa swivandlanene leswi nga kona eka vantshwa, na ku va hlohlotela ku tiyisisa nkoka wa swa dyondzo na vurhangeri bya OR Tambo.
Khabinete yi khutaza lavantshwa ku fikelela nseketelo wo hambanahambana na tiphurogireme ta dyondzo leti mfumo wu nga endla ku ri ti va kona ku antswisa vumundzuku bya vona na ku ya emahlweni ka vona va nghenelela eka ikhonomi.
3.3. Khabinete yi kombela vathori ku hoxa xandla eka pfhumba ra Teka N’wana wa Nhwana u ya na yena entirhweni hi ti 25 Mudyaxihi na ti 26 Mudyaxihi. Xikongomelo i ku endla leswaku vanhwana va ka Giredi 10 ku fika ka 12 va vona tikhariya to hambana leti va nga ti hlawulaka.
3.4. Phuresidente Zuma hi Ravumune, 25 Mudyaxihi 2017, u ta rhurhela ku tlangela Siku ra Afrika ra rixaka ra 2017 eNdlwini ya Phuresidente ya Vaendzi ya Sefako Makgatho ePitori. Leswi i makumu ya migingiriko na tiphurogireme leti funghaka N’hweti ya Afrika ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Lembe ra OR Tammbo: Ku Aka Afrika ro Antswa na Misava yo Antswa”.
Ku tsundzuka ka lembe na lembe ka Siku ra Afrika ku fungha ku sunguriwa ka Nhlangano wa Vun’we bya Afrika hi 1963.
Loko ha ha gimeta N’hweti ya Afrika, Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku endla xinakulobye na MaAfrika van’wana lava tshamaka laha Afrika-Dzonga na ku n’wana laha tikweninkulu ku tiyisisa leswaku ku humelela eka muganga wa hina na Afrika hinkwaro.
Swi le ka hinkwavo lava tshamaka endzeni ka mindzilekana, MaAfrika-Dzonga na vaaki va matikomambe ku landzelela milawu ya laha tikweni. Hinkwerhu hi fanele hi lwisana na ntungu wa ku ngungumerisiwa ka vanhu, ku tlhakisiwa, na ku xanisiwa ka vamanana na vana.
4. Mahungu yo hoyozela
4.1. Khabinete yi bela mandla eka Yunivhesiti ya Stellenbosch na Xibedlhele xa Dyondzo xa Tygerberg xa xipano xa swa vutshunguri lexi katsaka Phurof. Andre van der Merwe, Dok. Alexander Zuhlke, Phurof. Rafique Moosa, Dok. Amir Zarrabi na Dok. Zamira Keyser.
Lava va ha ku endlaka vuhandzuri bya vumbirhi ku susa vununa byi vekeriwa eka wanuna un’wana, leswi endlaka leswaku ku va senthara ya vutshunguri yo sungula emisaveni hinkwayo ku endla vuhandzuri lebyi kambirhi byi va kahle.
Ku humelela ka vuhandzuri lebyi emavokweni ya xipano xa hina xa ku susa xirho i vumbhoni bya vutshila na vutivi bya xiyimo xa le henhla lebyi nga eka kona eka sekithara ya rihanyo ra vaaki eAfrika-Dzonga.
4.2. Khabinete yi bela mandla eka iSimangaliso Wetland Park ku va yi nyikiwile Sagwati ra Vuswikoti bya Vukambatinkota eka Nhlangano wa Vativinkulu va Tinkota wa Afrika-Dzonga (SAICA) wa Masagwati ya Vuswikoti ya Sekithara ya Mfumo emasungulweni ya n’hweti leyi. Sagwati ri tekela enhlokweni ku va Phaka yi kumile vukambatinkota lebyi baseke eka malembe ya ntlhanu lawa ya hundzeke hi ku landzelelana.
iSimangaliso yi vuriwile ku va Ndhawu ya Ndzhaka eka Matiko ya misava yo sungula eAfrika-Dzonga hi N’wendzamhala 1999.
4.3. Khabinete yi bela mandla eka phurogireme ya ku Tirha hi Ndzilo ku va yi kumile xitsundzuxo ku suka eka Mfumo wa Alberta eCanada loko ku tsundzukiwa ku pfuna loku va ku fikelerisiweke hi phurogireme eka ku lawula mindzilo eka Xifundzankulu xa vona hi 2016.
Tirha hi Ndzilo i Phurogireme ya Mitirho ya Vaaki leyi Ndlandlamuxiweke (EPWP) leyi lavaka ku nyika swivandlanene swa mitirho eka lavantshwa.
5. Marito yo chavelela
5.1. Khabinete yi yima na Phuresidente Zuma na vaaki va matiko ya misava eka ku sola mihlaselo ya vutherorisi eManchester Arena eManchester eGhilandi, leswi khombo ra kona swi nga va nga mafu na ku vaviseka ka vana na lavantshwa vo tala.
Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka Mfumo ni vanhu va le United Kingdom, ngopfungopfu mindyangu na varhandziwa va lava va loveriweke, na ku navelela lava vavisekeke ku ri va hatla va hola. Swiendlo swa madzolonga na ku nga amukelani a swi na ndhawu eka vaaki naswona swi vanga nxungeto eka ku rhula, vusirheleri na nhluvukiso.
Swivutiso:
Man. Phumla Williams (Mulawurinkulu wo Khomela (GCIS)
Riqingho: 083 501 0139
