A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu
1. Ikhonomi
1.1. Khabinete yi amukerile ku humelela ka kahle ka nkarhi wa sweswi ka ku nghenelela ka tiko loku kongomisiweke eka ku nyanyula ku kula ka ikhonomi. Ku ya hi tinhlayo ta ku pfumaleka ka mitirho ta nkarhi wa sweswi kusuka eka Tinhlayohlayo eAfrika-Dzonga, ku pfumaleka ka mitirho swi ye ehansi kusuka eka 35.3 wa tiphesente eka kotara ya vumune ya 2021 kuya eka 34.5 wa tiphesente eka kotara yo sungula ya 2022. Mpimo wa ku pfumaleka ka mitirho lowu ndlandlamukisiweke wu ye ehansi kotara ya vumbirhi hi ku landzelelana. Mivuyelo ya mitirho leyikulukumba kutlula hinkwayo yi ve kona eka vukorhokeri bya miganga na vanhu, vumaki na mabindzu.
1.2. Swikumiwa Hinkwaswo swa Tiko eka kotara yo sungula ya 2022 swi kule hi 1.9% leswi yisaka sayizi ya ikhonomi ya hina eka tilevhele ta nkarhi wa loko ku nga si va na ntungukulu. Eka kotara leyi, sekitara ya vumaki hi yona a yi tirha kahle yi ri na ku tlakuka eka ku endliwa ka petirolo na tikhemikali, swakudya na swakunwa, na ntsopfu na michini.
1.3. Mivuyelo leya le xikarhi yi komba leswaku ikhonomi ya hina ya ha tiyile na leswaku ku nghenelela ko fana na Kungu ra ku Aka hi Vuntshwa na ku Vuyelerisa Ikhonomi ku le ku kuleni. Khabinete yi kombela vanhu hinkwavo ku seketela mabindzu ya le migangeni na vumaki hi ku xava swimakiwa swa le migangeni na vukorhokeri.
1.4. Khabinete yi tlhele yi amukela xiboho xa ejensi yo pima ya S&P Global xo pfuxeta malangutekelo ya xuma lexi ngheneke xa Afrika-Dzonga – kusuka eka ku tshamiseka ku ya eka ku va kahle. Ejensi yo pima yi tlhele yi tiyisisa mipimo ya swikweleti swa le matikweni mambe swa nkarhi wo leha na mali ya laha tikweni eka BB minus na BB hi ku hambana ka swona.
2. Ku durha ka swilaveko swa rihanyo
2.1. Ntungukulu wa Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19) na ntlimbo wa le misaveni hinkwayo lowu yaka emahlweni swi ve na ntshikelelo wo tikisa eka ku durha ka ku durha ka ku hanya emisaveni hinkwayo. Vanhu va Afrika-Dzonga na vona va hele matimba hi ku tlakuka ka mixavo ya mafurha, swakudya na swilaveko swa nkoka.
2.2. Hinkwerhu hi lava ku khomisana, ku pfunana na ku hlayisa swipfuno swa hina eka nkarhi lowo tika. Mfumo wu endla hinkwaswo leswi kotekaka ku nyika mphalalo eka vanhu hinkwavo, ngopfungopfu lava nga swela.
2.3. Bangikulu ya Afrika-Dzonga leyi tirhaka kahle, leyi tiyeke na ku va leyi tiyimelaka yi le ku pfuneni ku sirhelela rixaka eka mihlaselo ya inifulexini hi ku endla leswaku yi tshama yi ri eka vunavi bya mpakaniso wo khuma; ehansi swinene ka leswi matiko man’wana yo tala ya hlanganaka na swona eka nkarhi wa sweswi.
2.4. Khabinete yi amukela xiboho xa Vutamelankwama bya Rixaka xo yisa emahlweni engetelo wa ku hungutiwa ka Xibalo xa Mafurha xo Angarhela (GFL). GFL xi hungutiwile hi R1.50 hi litara hi Dzivamisoko na Mudyaxihi, naswona xi ta ya emahlweni xi hungutiwa kusukela hi 1 Khotavuxika kufikela 6 Mawuwani 2022.
2.5. Khabinete yi tlhela yi amukela xiboho xa Khomixini ya Mphikizano xo veka tihlo swinene eka mixavo ya swakudya swa nkoka, ngopfungopfu ndzulamiselo wa leswaku mabindzu ya fanele ku kota ku hlamusela ku tlakusa ka wona ka mixavo.
3. Foramu ya Bindzu ya Japani-Afrika-Dzonga
3.1. Khabinete yi amukele mivuyelo ya Foramu ya Japani-Afrika-Dzonga leya ha ku vaka kona, leyi nga pfumelelana na nongonoko wa mitirho wo tilavela swa vona swa xiyimo xa le henhla lowu katsaka ku tirhisana eka ku endliwa ka tifeme ta rihlaza, tithekinoloji ta mimovha yo tirhisa gezi na hayidirojeni ya rihlaza.
3.2. Foramu yi tlhele yi pfumelelana na ‘pfhumba ro tivisa’ ra le moyeni ku komba vanhu va Afrika-Dzonga swivandlanene swa mabindzu ya le Japani, nhluvukiso wa swikili eka indasitiri ya vumaki bya mimovha ya laha tikweni, mitirho yo hambanahambana eka swivandlanene swa vumaki na ku cincisana ka mitokoto ya swa xithekiniki.
3.3. Japani hi yin’wana ya vatirhisani va hina va nkoka eka swa mabindzu naswona i muvekisi wo rhangela eka tisekitara to hlayanyana ta laha Afrika-Dzonga, leti hambanaka kusuka eka mimovha kuya eka michini ya vucelamigodi leyi antswisiweke, na kusuka eka mabindzu ya vurimi ku ya eka vukorhokeri bya timali.
3.4. Khabinete yi tlhela yi amukela ku tumbuluxiwa ka Netiweke ya Vaxaviseri va Matiko ya le Handle va Vantima hi Ndzawulo ya Mabindzu, Vumaki na Mphikizano (dtic), ku hlanganisa tifeme ta vantima leti eka nkarhi wa sweswi ti xavisaka tinhundzu leti nga endliwa laha tikweni eka swiphemu swin’wana sa misava. ‘Netiweke leyi yi ta endla leswaku ku va na ku avelana vuxokoxoko, ntokoto na tindlela to tiva maendlelo, naswona yi aka ehenhla ka ku humelela ka Nongonoko wa swa Vamaki wa Vantima.
4. Eneji
4.1. Vuhlayiseki bya hina bya eneji ya nkarhi wo leha byi nyikile matimba swinene endzhaku ka ku hundzisiwa ka xibindzu ka Yuniti ya 4 eka Xitichi xa Gezi xa Kusile eMpumalanga. Ku hundzisiwa loku ku fungha ndzimakulu yin’wana eka matshalatshala ya Eskom yo tshamisekisa sisiteme ya gezi naswona swi ta engetela 800 ya timegawati (MW) eka giridi ya gezi.
4.2. Khabinete yi lemuke leswaku ku akiwa ka mune ehenhla ka tsevu wa tiyuniti ta vutumbuluxi swi fikisiwile emakumu eka phurojeke ya Xitichi xa Gezi xa Kusile.
4.3. Khabinete yi amukele ku engeteleriwa ka sayizi ya vutumbuluxi lebyintshwa eka giridi, leswi swi nga endle leswaku swi kotekaka hikwalaho ka xiboho xo pfumelela vaendli va gezi lava tiyimeleke ku endla gezi. Sweswi mfumo wu sayinile ntwanano wo xava sayizi ya 150 MW eka muendli wa gezi leri pfuxetekaka, Scatec ASA.
5. Khansele yo Tsundzuxa eka ku Nyika Matimba ya Ikhonomi eka Vantima ko Angarhela (B-BBEE)
5.1. Khabinete yi amukele ku thoriwa ka Khansele yo Tsundzuxa tiko eka B-BBEE leyintshwa hi Phuresidente Cyril Ramaphosa.
5.2. Khansele yi vumbiwile hi ntlawa wa vanhu vo hambanahambana kusuka eka mabindzu, mihlangano ya vatirhi, mihlangano leyi kumekaka emigangeni na swidyondzeki, lava nga ta va na vutihlamuleri byo letela mfumo hi mayelana na ku cinca ka ikhonomi.
5.3. Hambileswi ku nga va na ku humelela lokukulu eka ku cinca vuxisi bya mfumo wa xihlawuhlawu eka ikhonomi, ka ha ri na ntirho wo tala lowu faneleke ku endliwa wo engetela vulawuri bya vufambisi bya vantima, ku tlakusa nhluvukiso wa swikili na ku ndlandlamuxa maxavelo ya tinhundzu na vukorhokeri ku nyika swivandlanene eka vavasati va vantima na vantshwa.
6. Mikhukhulo
6.1. Matshalatshala ya mphalalo ya mfumo lama yaka emahlweni eka swifundzakulu leswi hlaseriweke eka mikhukhulo yo onhetela leya ha ku humelelaka ya le tiseni ka nkhumbo wa nkoka. Mfumo wu rhangise emahlweni ku nyikiwa ka swakudya, mati na vutumbelo eka vanhu lava nga ha riki na ko tshama na ku lunghisiwa ka miako leyi onhakeke. Ntirho lowukulu wu le ku yeni emahlweni ku vuyelerisa vukorhokeri bya nkoka byo fana na mati, gezi, nkululo na ku rhwariwa ka thyaka.
6.2. Kwalomu ka R189, 217 ya timiliyoni yi le ku tirhisiweni ku Antswisa Nongonoko wa Tindhawu ta Swidakana lowu kongomisiweke eka ku antswisa nkoka wa vutomi bya vatshami va le swidakanini.
6.3. R733, 086 wa timiliyoni to engetela ti averiwile hi ku tirhisa Mali ya Mpfuneto wa Nhluvukiso wa Matshamelo ya Vanhu ku pfuna eka ku tumbuluxiwa ka matshamelo ya vanhu lama kotaka ku ya emahlweni na ku hlanganisiwa.
6.4. Khabinete yi amukele mpfuneto wa nhlayiso kusuka eka Mfumo wa Qatar hi ndlela ya swakudya, swambalo, tijeneretara, swo basisa mati, swo pfuna ku hefemula, matende na swiphakeriwa swa vutshunguri. Munyikelo lowu wu ta vuyerisa vaaki vo tlula 4 000 lava vekiweke swa nkarhinyana eka tisenthara ta nhlayiso ta le mugangeni. Khabinete yi tlhele yi amukela mpfuneto wa nhlayiso kusuka eka United Arab Emirates (UAE) hi xivumbeko xa swakudya na mati ku pfuna vaxanisiwa va mikhukhulo leya ha ku vaka kona.
7. Ku Simekiwa ka Nkwama wa Nhluvukiso wa Vanhu
7.1 Khabinete yi amukele ku simekiwa ka Nkwama wa Mitirho ya Vanhu hi Nhlangano wa Nhluvukiso wa Vumaki (IDC) hi ku tirhisana na Hofisi ya Phuresidente na dtic. Nseketelo lowu wu ta tisa swivandlanene swa mitirho ya nkarhinyana eka vantshwa vo fika eka 50 000 hi ntirho lowu pfunaka eka vanhu lowu nga eku endliweni emigangeni ya laha tikweni.
7.2 Nseketelo lowu wu ta katsa rihanyu na nhlayiso wa muganga, swakudya na nseketelo wa swakudya swo aka miri swo tanihi makhixi yo phakela swakudya, ntlakuso wo kota ku hlaya no tsala, minongonoko yo byala swimila na yo vevukisa ku cinca ka tlilayimete xikan’we na migingiriko yo seketela vantshwa. Nkwama lowu wu ta seketela 26 wa mabindzu ya le migangeni na lama nga riki ya mpindzulo.
8. Vugevenga na vukungundzwana
8.1. Khabinete yi amukele ku khomiwa ka vanhu vo hlayanyana hi mayelana na vumbabva, ku tumbeta swihlovo swa mali na vukungundzwana. Leswi swi katsa khale ka vatirhela mfumo va xiyimo xa le henhla na le ka mihlangano ya mfumo, lava van’wana va vona va langutaneke na swihehlo leswi fambelanaka na ku tluriwa ka Nawu wa Malawulelo ya Timali ta Mfumo, 1999 Nawu wa 1 wa 1999). Ku khomiwa – loku katsaka ka mutirhi wa Timhaka ta Xikaya eka Desmond Tutu Refugee Reception Centre ePitori loyi ku hehliwaka leswaku u amukerile hakelo yo ba mati tingwenya ti etlela kusuka eka muaki wa tiko ra le handle – i vumbhoni bya ntiyiso wa leswaku ku hava munhu loyi a nga ehenhla ka nawu na leswaku ku hava ndhawu ya vatirhi vo ka va nga tshembekangi eka sekitara ya mfumo.
8.2. Khabinete yi tlhela yi amukela ku humelela loku nga endliwa eka ku vuyisela vamakwavo va ka Gupta, Rajesh, na Atul laha Afrika-Dzonga. Leswi swi landzela ku khomiwa ka vona loku ka ha ku endliwaka eDubai eka UAE endzhakukaloko Nhlangano wa Maphorisa wa Vugevenga bya Matiko ya Misava (Interpol) wu nyikile swileriso swa ku laveka ka vona. Vamakwavo lava va laveka eAfrika-Dzonga hi mayelana na xiave xa vona lexi ehleketeleriwaka xa ku khumbeka ka vona eka ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo, ku katsa na vumbabva, ku tumbeta swihlovo swa mali leyi nga kumiwa hi tindlela toka ti nga ri enawini. Mikanelo exikarhi ka tiejensi ta nsindziso wa nawu eUAE na Afrika-Dzonga hi mayelana na ku vuyisiwa ka vona laha tikweni yi le ku yeni emahlweni. Ku khomiwa ka vona swi komba ku tiyimisela ka mfumo ku lwisana na vugevenga na vukungundzwana handle ka nchavo kumbe ku teka tlhelo.
8.3. Ku khomiwa loku ku komba leswaku maendlelo na tindlela ti tirha hi ku hetiseka ku endla leswaku vaonhi va byarha vutihlamuleri bya swendlo swa vona swo homboloka no tiyisisa leswaku ku hava munhu loyi a nga ehenhla ka nawu.
8.4. Khabinete yi sole ndzingeta lowu nga erivaleni wo lava ku tekela ehansi ikhonomi na tiko ra ka hina ku landzela ku onhiwa lokukulu ka tikhebulu eka Yuniti ya 1 ya Xitichi xa Gezi xa Eskom xa Matla eMpumalanga. Leswi a ku ri xendlo xa vumune xa ku onha loku ehleketeleriwaka eka xitichi lexa gezi endzhakukaloko swendlo leswi fanaka swi mangariwile eka switichi swin’wana swinharhu swa gezi eka mavhiki mangarimangani lama nga hundza.
8.5. Tinhlayohlayo ta vugevenga leta ha ku humesiwaka i xikombiso xa leswaku hi boheka ku tirha hi matimba tanihi rixaka ku endla leswaku miganga ya hina yi hlayiseka swinene. Ntiyiso lowu wu hi tsundzuxa leswaku ku hunguta vugevenga i vutihlamuleri bya rixaka na leswaku hinkwerhu ka hina – ku katsa na maphorisa, varhangeri va tipolitiki, vaaki, mindyangu, van’wamabindzu, vatirhi na mihlangano ya vaaki – hi fanele ku va na xiphemu lexi hi xi endlaka ku lwisana na vugevenga.
8.6. Khabinete yi na ku tshemba leswaku timali to engetela leti rhangisiweke emahlweni hi Hofisi ya Holobye wa Maphorisa eka switichi swa Maphorisa leswi nga na nhlayo ya le henhla ya ku dlaya, ku pfinya na vugevenga byin’wana lebyi nga na madzolonga ti ta pfuna ku cinca swiyimo na ku tumbuluxa miganga leyi nga hlayiseka swinene eka vanhu hinkwavo.
9. Vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na COVID-19
9.1. Khabinete yi tsundzuxe vanhu hinkwavo leswaku COVID-19 a yi herisiwanga naswona mixungeto ya mitluletavuvabyi yintshwa yi ta tlakuka hi nkarhi wa nguva ya vuxika. Hi boheka ku ya emahlweni hi teka magoza yo sirhelela lama faneleke hinkwawo ku tisirhelela hina na vanhu van’wana. Magoza lama ya katsa ku hlamba kumbe sanithayiza swandla mikarhi hinkwayo, ku ambala masiki loko hi ri endzeni ka miako, ku siya mpfhuka lowu hlayisekeke exikarhi ka vanhu, ku pfula mafasitere leswaku ku va na nkhuluko wa moya na ku sawutisiwa.
10. Samiti ya Nhlangano wa Afrika (AU)
10.1. Khabinete yi amukele swihlambanyo, vutiboheleri na vutinyiketeri leswi amukeriweke eka Samiti leyi nga Tolovelekangiki ya AU hi mayelana na Vutherorisi na ku Cinca loku nga Fambelaniki na Vumbiwa eAfrika leyi a yi khomeriwe eMalabo, Rhiphabuliki ya Equatorial Guinea, hi Mugqivela, 28 Mudyaxihi 2022.
10.2. Varhangeri va Afrika va hlahluve mixungeto leyi phikelelaka, va kambele tindlela to angula ta nkarhi wa sweswi na ku tinyiketela ku tiyisa vusirheleri byo hlanganeriwa bya matiko lama nga swirho lama nga langutana na vutherorisi na vuseketeri lebyi tlurisaka mpimo lebyi fambisanaka na madzolonga.
11. Vuvabyi bya Marhudaxintohe
11.1. Khabinete yi tshembisa vanhu va Afrika-Dzonga leswaku vulawuri bya hina bya rihanyo byi tshama byi vambe ngoma ku veka tihlo na ku sivela vuvabyi bya marhudaxintohe, endzhaku ka ku sungula ka byona ematikweni lama tivekaka ma nga ri na byona. Hambileswi ku nga hava mhangu ya ku va na byona leyi nga kumiwa kumbe ku mangariwa laha Afrika-Dzonga kufikela sweswi, vulawuri bya swa rihanyo laha tikweni byi ya emahlweni byi veka tihlo swinene eka xiyimo.
B. Swiboho swa Khabinete
1. Ku vulavurisana na vaaki hi mayelana na magoza yo tirhana na ku xavisiwa loku nga riki enawini ka tinsimbi leti nga ha tirhiki
1.1. Khabinete yi pfumelele leswaku ku va na ku vulavurisana na vaaki hi mayelana na swiringanyeto swo tshimbisa ku xavisiwa ka tinsimbi leti nga tirhiki na timetali leti phurosesiweke leti nga kumiwa hi ndlela yo ka yi nga ri enawini. Ku yiviwa ka tinsimbi leti nga ha tirhiki na tikhebulu ta koporo eka swimakiwakulu swa mfumo swi kavanyeta matirhelo ya ikhonomi hi ku vanga ku durheriwa lokukulu.
1.2. Yin’wana ya mikavanyeto yi katsa mphakelo wa eneji na vukorhokeri bya le swiporweni hikwalaho ka tindlela ta swiporo leti onheteriweke. Swi vanga ku durheriwa ka swifambo ko engetela eka vakhandziyi hikwalaho ka ku kavanyetiwa ka vutleketli bya vakhandziyi va siku na siku. Tikhebulu ta gezi leti nga onhiwa na ku va ti nga sirhelelekangi swi tisa nxungeto wa vuhlayiseki eka vaaki, ngopfungopfu vana.
1.3. Khabinete yi lerise leswaku dtic yi fanele ku rhangela mikanerisano hi nkarhi wo koma, na ku kuma mavonelo ya vaaki na tisekitara leti faneleke hi mayelana na magoza lama tirhaka kahle lama mfumo wu nga ma tirhisaka ku herisa ku onheteriwa ka swimakiwakulu swa ikhonomi swa nkoka. Endzhakukaswona, Khabinete yi ta tivisa magoza lama nga pfumeleriwa.
C. Swiendleko leswi Taka
1. Simphoziyamu ya Matiko ya Misava ya Xinakulobye xa Thekinoloji eka ku Hlayisa Ku Rhula (PTPS) ya Vun’we bya Tinxaka (UN)
1.1. Afrika-Dzonga yi ta rhurhela PTPS ya vu6 eka Khansele ya Ndzavisiso wa Sayense na Vumaki ePitori kusukela hi Ravumbirhi 21 kufikela Ravuntlhanu 24 Khotavuxika 2022. Ku languteriwile leswaku ku ta va na 300 wa varhumiwa kusuka eka matiko ya 50 lama nga swirho.
1.2. Simphoziyamu leyi yi hlanganisa hinkwavo lava nga na ku tsakela va mavuthu, maphorisa, na vaaki kusuka eka Matiko lama nga Swirho swa UN ku tirhisana eka matirhiselo ya tithekinoloji leti antswisiweke, ta ximanguvalawa na minongoti eka timixini
to famba va tirha ematikweni leti rhangeriweke hi UN. Simphoziyamu leyi yi ta tirhisiwa tanihi pulatifomo yo avelana vuxokoxoko na ku ta na mianakanyo ya matiko lama nga swirho swa UN lama khumbekaka eka matshalatshala yo hlayisa ku rhula hi mayelana na matirhiselo ya tithekinoloji leta ha ku kumiwaka eka timixini to hlayisa ku rhula.
2. Mphikizano wa Rixaka wa Malembe Mambirhi Man’wana na Man’wana wa WorldSkills South Africa (WSZA) wa vu4
2.1. Mphikizano wa Rixaka wa Malembe Mambirhi Man’wana na Man’wana wa WSZA wa vu4 wu le ku khomiweni eInkosi Albert Luthuli International Convention Centre eKwaZulu-Natal kusukela 7 kufikela 10 Khotavuxika 2022 ehansi ka nkongomelo: “Ku Tlakusa ku Kumiwa ka Vatirhi va Mitirho ya Mavoko va Malembexidzana ya vu21”.
2.2. Xiendleko lexi xi tirhisiwa ku tlakusa swikili swa vatirhi va mitirho ya mavoko tanihi ntirhovutomi wa kahle lowu nga hlawuriwaka xikan’we na ku pfula swinakulobye leswi nga kotekaka eka indasitiri leyi. Xi tlhela xi tirhisiwa ku hlahluva tilevhele ta vuleteri bya hina bya le ntirhweni na nhluvukiso wa vatirhi va mitirho ya mavoko hi ku engetela eka ku seketela ku tekiwa ka mitirhovutomi ya vatirhi va mitirho ya mavoko tanihi mitirhovutomi yo sungula leyi hlawuriwaka hi swichudeni.
D. Mahungu
1. Michavelelo
Khabinete yi tikatsa Phuresidente Ramaphosa hi ku hundzisa michavelelo eka Ndyangu wa Vukosi na rixaka ra Mfumo wa amaMpondo endzhaku ka rifu ra Muchaviseki Hosinkulu Zanozuko Tyelovuyo Sigcau (Ndhavezitha Zanozuko!).
Xitatimente hi mayelana na Nhlengeletano ya Khabinete ya Ravunharhu, 8 Khotavuxika 2022
Ku thoriwa hinkwako ku ya hi ku tiyisisiwa ka mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.
1. Ttn Jacob Ganny Mbele tanihi Mulawurinkulu (DG) eka Ndzawulo ya Swipfuno swa Swicelwa na Eneji.
2. Mnn Pumeza Nwabisa Nodada tanihi Xandla xa DG: Malawulelo ya Swihlahla eka Ndzawulo ya Swihlahla, Tinhlampfi na Mbangu.
3. Mnn Susan Mafanedza Masapu tanihi Mutsundzuxinkulu wa swa Nawu eka Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa.
4. Mnn Doris Tshepe tanihi Khomixinara eka Khomixini ya Mphikizano.
5. Dkd Alex Mahapa tanihi Mutsundzuxi wo Hlawuleka wa nkarhi hinkwawo wa Holobye wo Khomela wa Vukorhokeri bya Mfumo na Vulawuri.
6. Adv Rams Ramashia tanihi Mutsundzuxi wo Hlawuleka wa nkarhinyana wa Holobye wo Khomela wa Vukorhokeri bya Mfumo na Vulawuri.
Swivutiso: Manana Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139
