1. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
1.1. Khabinethe i tamela mashudu matshudeni vhoṱhe zwenezwi vha tshi khou ya u ṅwala milingo yavho ya mafheloni a ṅwaha. Kiḽasi ya 2016 i khou ṱuṱuwedzwa uri i dzule yo tou fombe zwenezwi vhe kha Milingo ya Ṱhanziela ya Nṱha ya Lushaka 2016 ine ya khou thoma lwa tshiofisi nga ḽa 24 Tshimedzi 2016 ya fhela nga ḽa 29 Lara 2016.
1.2. Khabinethe i tama u ombedzela khuwelelo yayo ya uri shango ḽi tikedze ndingo dzoṱhe dza u tsireledza mbekanyamushumo dza akhademi dza 2016. Ndingo idzi dzo rangwaho phanḓa nga muvhuso nga kha Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsho Hwedzwaho Mushumo vha tshi khou shuma na matshudeni, vhabebi, dziyunivesithi na vhakwameaho ndi tsumbo ya u ḓikumedzela ha vhoṱhe u wana thandululo dza u vhuedzedza ngonani sekithara ya pfunzo yashu ya nṱha.
Khabinethe i tendelana na mafhungo o ṱahiswaho nga matshudeni maelana na khaedu dzine vha khou ṱangana nadzo nga ha mbadelo dza nṱha dza yunivesithi, bugupfarwa, vhuendi na masheleni a u tshila ngao.
Arali ṅwaha wa akhademi wa lozwea, dziyunivesithi na magudedzi zwa si kone u swika magumoni a uno ṅwaha, vha re kha maṱiriki vhane vha anganyelwa kha miḽioni a vha nga ṱanganedzwi kha pfunzo dza nṱha nga 2017. Masiandoitwa aya ndi a uri matshudeni oṱhe u bva kha ṅwaha wa u thoma u swika kha wa mafhelelo vha ḓo kwamea khathihi na ikonomi yashu vhunga hu sa ḓo vha na vhatelwadigirii vha zwikili zwiswa vhane vha ḓo vha vha khou dzhena maragani wa mishumo.
Nga mulandu wa zwenezwo, vhane vha ḓo vha vho telwa digirii sa madokotela, dziinzhiniya, vhavhalelani, vhagudisi na mabuḓo o fhambanaho a vha nga koni u dzhena kha ikonomi.
Khabinethe i tikedza tshoṱhe pfanelo dza u guda dzine dzo katelwa ngomu ha Thendelanomviswa ya Mbofholowo na Ndayotewa, na u vhewa phanḓa kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka. Ri tikedza hafhu na pfanelo ya u kona u swikelela pfunzo ya nṱha, zwihulusa vha shayaho.
Thendelanomviswa ya Mbofholowo i ri “pfunzo ya nṱha na vhupfumbudzi ha thekinikhala zwi ḓo vulelwa vhoṱhe nga u shumisa magavhelo a muvhuso na u pfufhiwa nga masheleni a u guda zwi tshi ṋekedzwa zwo ḓisendeka kha mashumele.”
Ndayotewa yone i isa phanḓa nga u ri “Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u isa pfunzo phanḓa ine muvhuso nga kha maga a pfalaho, u fanela u konadzeisa na uri zwi swikelelee.”
Ri tshi khou ṱanganedza vhuhulu ha khaedu dza pfunzo ya nṱha, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho isa phanḓa hafhu vha ṱanḓavhudza mbumbeo ya Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsho Hwedzwaho Mushumo ho katelwa na Minisiṱa wa Vhudavhidzani, wa Madzulo a Vhathu, Masheleni na Mveledziso ya Matshilisano.
Muvhuso wo ṱanganedza makumedzwa o fhambanaho e a ḓiswa nga fhethu ha vhukhethelo ho fhambanaho na vhakwameaho. Maitele a thekhinikhaḽa a nḓilani u itela u a ṱhaṱhuvha, ha ḓo ri musi mushumo wo fhela, ha ḓo ṋetshedzwa nḓila dzo fhambanaho dzine dza nga shumiswa u tandulula khaedu dza zwino.
Muvhuso u ḓo isa phanḓa na u dzhia maga a u vhona uri hu dzula hu na masheleni kha NSFAS u itela matshudeni vhoṱhe vhane vho tea uri vha badetshelwe mbadelo dzoṱhe dza u guda dziyunivesithi na magudedzi a TVET lwa tshifhinga tshilapfu. Muvhuso u ḓo bveledza kushumele kwa u tandulula khaedu dzi kwamaho “matshudeni vha vhukati” vhane a vha lugeli u u badetshelwa nga fhasi ha milayo ya zwino ya NSFAS, fhedzi a vha koni u swikelela mbadelo dzo fhelelaho dza u guda vha songo tou thusiwa. Izwi zwoṱhe zwi ḓo thomiwa nga luvhilo na tshikalo tshine tsho ḓisendeka kha luvhilo lwa nyaluwo kha u ḓiṅwalisela na u vha hone ha masheleni.
Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Muphuresidennde nga ha Vhupfumbudzi na Pfunzo ya Nṱha, i khou bvela phanḓa na mushumo wayo nahone i ḓo thusa muvhuso u wana thandululo ya tshifhinga tshilapfu ya tswikelelo ya pfunzo ya nṱha, zwihulusa kha vha shayaho.
Minisiṱa wa Masheleni vha ḓo kumedza Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha nga ḽa 26 Tshimedzi 2016 tshine tsha ḓo sumbedza ṱhanḓavhuwo ya muhanga wa masheleni kha tshifhinga tsha vhukati.
Kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2016/17, muvhuso wo kovhela masheleni manzhi a vhonalaho kha pfunzo ya nṱha, zwe zwa ita uri Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi u ṱanganedze nyavhelo ya mugaganyagwama u eḓanaho R49.2 wa biḽioni.
Khabinethe i fulufhela uri ndi nga kha vhubindudzi hashu kha pfunzo sa shango hune ra ḓo kona u ita mvelaphanḓa kha u tandulula khaedu tharu dza u shaea ha mishumo, vhushai na u sa eḓana. Muvhuso wo fhindula zwililo zwa matshudeni nahone u ḓo ita mutikedzelo nga 2017 wa ndivhanyiso ya mbadelo u swika kha 8%, u badela u gonya ha mbadelo nga kha magavhelo a u lambedza vha kundelwaho hu tshi itela vhoṱhe vha shayaho, vha vhabebi vha shumaho na vhane vha vhidzwa “matshudeni vha vhukati”, zwine zwa amba uri matshudeni vhane vha bva miṱani ine mbuelo yayo i ṱoḓou swika kha R600 000 nga ṅwaha. Izwi zwi amba uri vhoṱhe vhane vha tea u wana NSFAS na matshudeni vha vhukati a vha nga kwamiwi nga u gonya ha mbadelo, vhunga muvhuso u tshi ḓo badela phesenthe ya ndivhanyiso ya mbadelo. Mutikedzelo u ḓo swika henefha kha R2.5 biḽioni, une wa katela u fhira 70% wa matshudeni vha sa athu tetshelwa digirii.
Vhoṱhe vha kwameaho vha fanela u ṱavhanya u shuma vha tshi ya kha u sika nyimele na vhupo ho teaho u itela uri mbekanyamushumo dza akhademi dzi thome hafhu hu si na u lenga. U vhona uri hu na mvela phanḓa ya u ṱalukanywa ha pfanelo ya u guda u isa phanḓa, muvhuso u ḓo bveledza mapatsumbabada, u tshi shuma na vha kwameaho vho teaho, u itela muratho wa dziyunivesithi na magudedzi a TVET u itela u sika zwikhala zwa u swikelela, mvelaphanḓa, ndambedzo na thikhedzo ya matshudeni na zwiimiswa.
Vhakwameaho vhanzhi hu tshi katelwa vhukati havho matshudeni, dzibannga na mabindu vho kumedza mikumedzo yo fhambanaho nga ha uri ri nga lambedza hani pfunzo ya nṱha zwihulusa kha vhashayaho. Zwenezwo, Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsho Hwedzwaho Mushumo tshi ḓo vhidza vha kwameaho vhoṱhe fhasi ha murunzi muthihi uri hu bveledzwe mapatsumbabada une wa ḓo khwathela nḓila ya thandululo.
Khabinethe yo ṱanganedza u bvela phanḓa ha dzikiḽasi kha vhunzhi ha dziyunivesithi dzashu, nahone i humbela matshudeni uri vha vhuelele dzikiḽasini. Itshi ndi tshifhinga tsha shishi kha mbekanyamushumo dza akhademi vhunga milingo yo no vha tsini. Muvhuso u fulufhela uri mbilaelo dza matshudeni dzi nga tandululwa nga kha nyambedzano ngeno mbekanyamushumo ya akhademi i tshi khou bvela phanḓa.
Khabinethe i khou vhilaedzwa nga u thoma ha migwalabo ya matshudeni i re na pfudzungule kha dziṅwe yunivesithi shangoni ḽashu. Naho pfanelo ya u gwalaba yo tsireledzwa fhasi ha Ndayotewa, pfudzungule a dzi ṱoḓei, u shushedza na u kwasha ndaka.
Vhoṱhe vha kwameaho vha fanela u ita zwoṱhe nga hune vha nga kona na u dzhia maga o teaho u tsireledza mbekanyamushumo ya akhademi vhunga masiandoitwa a tshi ḓo vha mavhi kha ikonomi yashu, matshudeni na vha re kha maṱiriki. Pfunzo ndi vhuḓifhinduleli ha muṅwe na muṅwe, kha ri shumisane u ḓisa vhudziki kha pfunzo ya nṱha u itela vhumatshelo ha vhana vhashu na vhumatshelo ha shango.
1.3. Khabinethe yo ṱanganedza vhubindudzi ha R3 bilioni nga Marriot International vhune ha ḓo vhona tshigwada tshihulwanesa tsha dzihodela ḽifhasini, tshi tshi fhedza hodela ntswa ṱhanu. Nḓivhadzo i sumbedza fulufhelo ḽa vhabindudzi kha shango ḽashu na vhumatshelo havhuḓi ha ikonomi yapo.
1.4. Afrika Tshipembe ḽo vhalwa sa shango ḽa khwinesa kha ndangulo ya zwikolodo na u ṋea tsireledzo ya zwikolodo kha sub-Saharan Afrika nga gurannḓa ya Emerging Markets, ine yo ḓiṅwalisa kha Miṱangano ya Ṅwaha ya Bannga ya Ḽifhasi/IMF. Pfufho i ḓa nga murahu ha musi Bannga ya Ḽifhasi yo ṱanganedza mashumele a nṱhesa a shango kha mbumbeo ya zwikolodo. U pfufhiwa uhu ndi vhuṱanzi ha mvelaphanḓa ine shango ḽashu ḽa khou dzulela u ḓiphina ngayo kha mimaraga ya masheleni ya ḽifhasi na nḓila ya khwine ine ikonomi ya khou laulwa ngayo.
1.5. Madalo a u thoma a Muvhuso ngei Kenya nga ṱhoho ya muvhuso wa Afrika Tshipembe, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma, u bva tshe demokirasi ya thomiwa, o katela vhurumelwa ha mabindu u ya kha foramu ya Mabindu ya Kenya-Afrika Tshipembe, e a tandula zwikhala zwa vhubindudzi na mbambadzo. Memorandamu wa Thendelano dzi tevhelaho wo sainwa: nyanḓano ya mapholisa, u vhulunga bayodaivesithi na ndangulo khathihi na khorido ya Vhuendi ya Lamu-Port Southern Sudan-Ethiopia.
1.6. Dzulo ḽa Vhuvhili ḽa Khomishini ya Mashango mavhili vhukati ha Afrika Tshipembe na Riphabuḽiki ya Namibia ḽo khwaṱhisedza u ḓikumedzela ha vhoṱhe kha nyambedzano dza vhavhili, dzingu na mafhungo a dzitshakha ane a khou sedzuluswa. Memorandamu wa Thendelano nga ha Pfunzo ya Nṱha wo penndelwa, hu tshi katelwa na u sainwa ha Maitele a ḓo Tevhedzwaho a Kushumele, kha Komiti yo Ṱanganelanaho ya Vhaḓivhi nga ha Mukano wa Orange River.
1.7. Madalo a mushumo a Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa ngei Vietnam na Singapore o shumiswa u honolola fhethu ha matshelo ha mbambadzo na vhubindudzi, na u vhidza Mabindu a Muvhuso wa Singapore uri a ḓe a bindudze Afrika Tshipembe nga kha Vhufarakani ha Tshitshavha na ha Phuraivethe, zwi tshi tshimbilelana na Pulane dza Nḓila dza Ṱahe dza Afrika Tshipembe. U ḓikumedzela ho dovha ha pfaniwa na Singapore uri vha thuse Afrika Tshipembe nga mveledziso ya zwikili na u engedza tshivhalo tsha khoso dza vhupfumbudzi dza matshudeni vha Afrika Tshipembe dzine dza ṋetshedzwa fhasi ha Mbekanyamushumo ya Nyanḓano na Singapore.
1.8. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho amba ngei kha Khonferentsi ya Thumo Vharangaphanḓa ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha ye ya ṋea luvhanḓe kha ṱhoho dza vharangaphanḓa u kovhana mihumbulo nga ha mafhungo na zwihulwane zwine zwa vha konisa vhukhwine u bvela phanḓa u imelela shango ḽashu. Sa vhaimeleli vhashu mashangoni a nnḓa, vha na vhuḓifhinduleli ha u fhaṱa vhukonani na vhufarakani vhune ha ḓo ri thusa u swikelela zwipikwa zwashu u bva kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, dza nyaluwo i katelaho, mishumo na matshilo a khwine a vhathu vhashu.
1.9. Vha tshi fhindula ṱhoḓea dza zwitshavha na mabindu, Minisiṱa wa Maḓi na Vhuthathatshili Vho Nomvula Mokonyane vha ḓo pembelela ḓuvha ḽa u thoma ḽa Vhufhaṱi ha Luṱalwa u Thoma lwa Thandela ya Maḓi ya Vaal Gamagara ya R18 biḽioni, Ḽavhutanu ḽino, 21 Tshimedzi 2016. Musi Luṱalwa u Thoma lu tshi fhela, vhane vha ḓo vhuelwa vha ḓo katela bulasi dza 14 dza vhufuwathakha, migodi ya 12. Phakha dza soḽa, na zwitshavha zwa Kathu, Olifantshoek, na Hotazel, zwi vhuedzaho vhathu vha 23 499.
1.10. U rwelwa ṱari ha Luṱa lwa u Thoma lwa R49-miḽioni ya u vusuludzwa ha Phakha ya Nḓowetshumo ya Isithebe ngei Mandeni, KwaZulu-Natal, zwi vhumba tshipiḓa tsha Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Nḓowetshumo ya Dziphakha ya Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, nahone yo vhewa phanḓa u itela mvusuludzo.
Ndivho ndi ya u vusuludza phakha dza nḓowetshumo dza muvhuso shangoni ḽoṱhe u itela u ṱuṱuwedza nḓowetshumo na u engedza u shela mulenzhe hadzo kha u sika mishumo na nyaluwo ya ikonomi ya shango. Nḓowetshumo dzi shumaho u bva ngei Isithebe dzi shela mulenzhe zwihulu kha ikonomi ya vhupo uho, dzi ṋetshedza mishumo i fhiraho 20 000. Nga tshifhinga tsha mbekanyamushumo ya mvusuludzo mabindu maṱuku a vhukati a 15 o khethelwa thandela ya ndeme ya R6.3 miḽioni ha tholwa na vhathu vha 162.
1.11. Nḓivhadzo ya uri Afrika Tshipembe ḽi ḓo vhuelwa u bva kha thendelano ya mbambadzo ntswa na Mbumbano ya Yuropa (EU), i ḓo ḓisa tswikelo yo khwiniseaho ya zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe na u itela uri zwi kone u rangiswa phanḓa u dzhena maragani ngei EU. Thendelano ya Vhufarakani ya Ikonomi (EPA) fhasi ha muhanga wa SADC-EU EPA i imela mbetshelwa dza mbambadzo dzi re hone dza thendelano ya mbambadzo vhukati ha Afrika Tshipembe na EU, ine ya ḓivhiwa sa Thendelano ya Mbambadzo, Mveledziso na Nyanḓano (TDCA). EPA i ṋetshedza tshwikelo ya maraga muswa wa veine, maluvha, zwibveledzwa zwa mafhi na zwa mitshelo.
1.12. Khomishini ya u Vhulunga Southern Bluefin Tuna yo engedza Ṱhanganyelo yo tendelwaho ya u Fashwa ha Southern Bluefin Tuna yo avhelwaho u bva kha thani dza 150 u ya kha thani dza 450 nga miṅwaha ya khalaṅwaha dza u rea khovhe nga 2018-2020. Izwi ndi zwa ndeme kha zwipikwa zwa u sikwa ha mishumo Afrika Tshipembe vhunga zwi tshi ḓo ṋetshedza mishumo ya tshoṱhe kha sekithara ya vhureakhovhe nahone zwi ḓo ḓisa mbuelo ya mbambadzelaseli ine ya ṱoḓea nga maanḓa kha shango.
1.13. U nangwa ha khamphani dze dza bvelela kha ndingo dza u renga nga Muhasho wa Fulufulu kha Mbekanyamushumo ya Vhabveledzi vho Ḓiimisaho vha Fulufulu ḽa Malasha (IPP) ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha vhurangeli ha muvhuso u tsireledza nḓisedzo ya fulufulu ya shango. Khamphani mbili dze dza bvelela dzi ḓo engedza 863.3MW kha giridi ya fulufulu miṅwahani miṱanu iḓaho.
U nangwa uhu hu ḓisa vhubindudzi vhu fhiraho R40 biḽioni vhune ha ḓo shumiswa u honolola themamveledziso kha sekithara ya fulufulu, zwi karusa thengo yapo na u sika mishumo ya 6 613 nga tshifhinga tsha u fhaṱwa na ya 13 524 hu tshi vho shumiwa.
Zwenezwi pulane ya u fhaṱa fulufulu ḽa Afrika Tshipembe ḽi tshi khou katela mveledziso ya zwiimiswa zwa zwivhaswa zwa mupo, shango ḽo ḓikumedzela muratho wa u ya kha ikonomi ya zwiko zwa fulufulu ya fhasi, ho vhewa phanḓa u khonadzeo dza u kunakisa fulufulu. Nga kha Fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwa tsiko IPP, 6 376 MW wa muḓagasi wo no rengwa u bva kha Vhabveledzi vha Fulufulu vho Ḓiimisaho vha 102 nga murahu ha u dzhenela ndingedzo dza u renga lwa rathi. Khawo, 2 200 MW wa nḓadzo ya mveledziso ya muḓagasi u bva kha thandela ya 44 IPP wo no ṱumiwa kha giridi ya lushaka.
1.14. Zwenezwi Ṅwedzi wa Vhuendi u khou bvela phanḓa, thandela na vhurangeli ha tshivhalo tsha themamveledziso dza ndeme dza vhuendi zwi khou phaḓaladzwa u itela vhuṱumani ha khwine ha fhethu na vhathu, zwine zwi khou sika mishumo miswa na u shandukisa nḓila ine maAfrika Tshipembe vha enda ngayo.
Ndi ngazwo Khabinethe i tshi dzhiela nṱha vhubindudzi ha R24 miḽioni nga vha Muhasho wa Dzibada na Vhuendi vha Gauteng u lugisa bada ya D904, ine ya ḓivhiwa hafhu nga ḽa Evaton Road. U vusuludzwa ha nḓila iyi zwi ḓo khwinisa tshifhinga tsha u tshimbila, na u vhona uri hu na tsireledzo ya badani ya khwine kha vhareili, vha dzibaisigila na vhaendanganayo.
1.15. Mushumo wo farwaho ngei Durban wa Foramu ya Vhuṱanu ya Vhuvhusi ha Inthanethe ha Afrika wo tshimbila zwavhuḓi. Muṱangano wo swika kha u pendela maimo a dzhango, ane a tikedza u swikelelwa ha zwipikwa zwa Adzhenda 2063, phanḓa ha u ḓo farwa ha Foramu ya Vhuvhusi ha Inthanethe ngei Mexico nga Nyendavhusiku 2016. Afrika Tshipembe ḽo saina Thendelano ya Tshumelo ya Vhalauli ya Madzangano Manzhi na DONA Foundation.
1.16. U dzhenelela ha muvhuso kha u lwa na tshanḓanguvhoni, vhuaḓa na u ita uri nḓowetshumo dzi vhe na vhuḓifhinduleli zwo swikisa kha thendelano na khamphani dza sumbe dza vhufhaṱi nga ha mbekanyamushumo ya vhurangeli, ine ya ḓo engedza khwiniso kha nḓowetshumo iyi. Thendelano i na tshivhalo tsha zwithu, hu tshi katelwa na: U bvisa masheleni u itela mveledziso ya dzithandela; U ḓivhofha kha tshanduko dza sekithara; Muhanga wa u lifha mbilo nga sekithara ya tshitshavha; na u ḓikumedzela u Fulufhedzea nga Vhaofisiri Vhalangi Vhahulwane.
Mutheo wa ndeme thendelano u katela ndaṱiso ya R1,4 biḽioni ye ya tshewa nga maanḓalanga a muṱaṱisano ine ya ḓo badelwa nga dzikhamphani kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka. Iṅwe R1,5 biḽioni i ḓo iswa kha tshikwama u itela u tikedza vhurangeli ha vhubindudzi ha matshilisano ho sedzeswa zwitshavha zwe kale zwa vha zwo tsikeledzwa.
U ḓivhofha kha tshanduko hu ḓo ḓivhadzwa nga iṅwe na iṅwe ya khamphani dza sumbe, zwine zwi nga vha nga tshivhumbeo tsha ‘modeḽe wa ndinganyiso, hune 40% wa mikovhe khamphanini i ḓo rengiselwa vharema vha Afrika Tshipembe; kana ‘modeḽe wa vhufarisani’ hune khamphani ya ḓo shumisana na khamphani dza vharema dza vhufhaṱi dzo farakanaho dzine dzi nga swika tharu u itela u dzi thusa u wana mbuelo i eḓanaho 25% ya mbuelo yadzo. U ḓivhofha uhu ho sedzwa ha wanala hu na ndeme i fhiraho mbuelo ya R9 biḽioni nga ṅwaha phanḓa ha musi tshifhinga tsha thendelano tshi tshi fhela.
U ḓivhofha hu re na u fulufhedzea hu ḓo sainwa nga CEO muṅwe na muṅwe ane a khou ḓivhofha kha maga o fhambanaho a u vhona uri a huna u langana mbadelo kana nḓowelo ya tshanḓa nguvhoni khamphanini, kha zwine ya ita na vhaṱaṱisani nayo, muvhuso kana vharengi vha dziṅwe sekithara dza phuraivethe.
Thendelano ya ndifhiso i ṋetshedza maṅwe maitele a tshiofisi ane a ḓo fhedziswa vhegeni dzi si gathi dzi ḓaho nahone a khou tshimbidziwa na u shumiwa ngao na uri hu ḓo itwa nḓivhadzo musi maitele aya o no fhela.
1.17. MaAfrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa uri vha saukanye mafhungo ane vha khou tswelwa nga kha Muvhigo wa Ṅwaha 2015/16 une wa ḓo kumedzwa Phalamenndeni. Mafhungo a sumbedza u thomiwa ha Mbekanyamushumo ya Nyito ya Muvhuso, khathihi na mvela phanḓa kha Muhanga wa Maano a Vhuṱali wa Tshifhinga tsha Vhukati na u thomiwa ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
1.18. Khabinethe i ṱuṱuwedza hafhu maAfrika Tshipembe u ṋea mihumbulo yavho nga ha ikonomi na maṅwe mafhungo ane vha tama muvhuso u tshi a bvisela khagala kha Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele tsha Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTPBS), une wa ḓo kumedzwa nga Minisiṱa wa zwa Masheleni Vho Pravin Gordhan nga ḽa 26 Tshimedzi 2016. U shela mulenzhe hu nga rumelwa nga kha Facebook: National Treasury South Africa, Twitter @TreasuryRSA, mikumedzo nga mulomo na kha webusaithi ya Vhufaragwama ha Lushaka.
2. Tsheo dza Khabinethe dza ndeme
2.1. Khabinethe yo tendela milayo yo ṱanḓavhuwaho ya Muvhigo wa Manweledzo u Tswelaho nga ha Pulane Khulwane ya Vhuendi ya Lushaka 2050 (NATMAP), une u tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka nahone u na maano a vhuendi a maanḓa a tevhelaho: u pulana ha tshifhinga tshilapfu na u vhea zwipikwa, u sedzesa kha tsireledzo, u fulufhedzea na u swikelelea ha vhuendi; u sedza u fhira vhuendi vhunga vhunzhi ha zwi sa tshimbili zwavhuḓi na zwivhi zwi tshi vhangwa nga mashumisele mavhi a mavu na vhupulani; u ṱuṱuwedza tshanduko ya mikhwa nga u shandukisa zwine ra vhonisa zwone vhuendi ha tshitshavha; na madzhenele a vhupulani o katelaho a matshilisano na mveledziso.
2.2. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Milayo ya Vhudavhidzani ha ṱhingo ha Dzitshakha (dziITR), Dubai 2012, dzo sedzuluswaho Phalamenndeni u itela u khwaṱhisedzwa.
DziITR dzi tsheṱa mulangano wa dzitshakha, na u vhumba tshipiḓa tsha Milayo ya Ndangulo ya Mbumbano ya Vhudavhidzani ha ṱhingo ha Dzitshakha. DziITR tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, zwihulusa kha u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi na u katela huhulu nga kha mveledziso yo vhuṱumani ho khwaṱhaho ha burodobende na vhudavhidzani ha ṱhingo na mitengo ya fhasi.
2.3. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Khonferentsi ya Vhudavhidzani ha Radio ha Ḽifhasi (WRC-15) Milayo yo Fhelaho, Phalamenndeni u itela u khwaṱhisedzwa, u ya nga Tshiteṅwa 231(2) tsha Ndayotewa.
Mafhungo a ndeme o ṱanganedzwaho ngei kha WRC-15 a katela u phaḓaladzwa ha burodobende hoṱhe, phaḓaladzo ya khasho hoṱhe, tshumelo ya vhudavhidzani ha satheḽaithi, tshumelo ya mabufho, mbekanyamushumo dza ikonomi ya maḓanzhe, vhuphalali ha zwiwo na tshumelo ya shishi, khathihi na mbekanyamushumo dza matshelo dza u tikedza u khwiniswa ha ikonomi. Mvelelo dza WRC-15 dzi dovha dza ṋea vhuṱanzi ha tshumelo ya khasho nga u tsireledza luvhanḓe lwa zwa Digital Terrestrial Television (DTT).
2.4. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Milayo yo Fhelaho ya Vhudavhidzani ha Dziṱhingo ha Mbumbano ya Dzitshaka (ITU) ya Khoniferentsi ya Plenipotentiary ya Guadalajara 2010Phalamenndeni u itela u khwaṱhisedzwa u ya nga Tshiteṅwa 231(2) tsha Ndayotewa.
Khoniferentsi ya Plenipotentiary ndi dzangano ḽihulwane ḽa u ita mbekanyamaitele dza ITU, ḽine ḽa vha zhendedzi ḽo khetheaho ḽa Mbumbano ya Dzitshakha ḽi re na vhuḓifhinduleli ha u laula sisiṱeme ya ḽifhasi ya vhudavhidzani ha eḽekiṱhironiki.
Mushumo wa ITU u tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, vhunga wo sedzesa kha mveledziso ya Themamveledziso ya Ikonomi kha sekithara ya ICT.
2.5. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho nga ha u tumbulwa na u thomiwa ha Lufhera lwa Vhupulani ha Maano a Burodobende. Khabinethe Lekgotla ya Ṱhangule 2016 yo tendelana uri Lufhera lwa Vhupulani ha Maano lu fanela u thomiwa u itela u ṱavhanyisa u thoṅwa ha SA Connect, mbekanyamaitele ya burodobende ya lushaka.
Sa tshipiḓa tsha Milayo ine ha ḓo sedzwa yone ya lufhera lwa vhupulani ha maano, mafhungo manzhi a ndeme o topolwa ane a vha na masiandoitwa o livhaho kha u phaḓaladza zwavhuḓi inthanethe yo tsireledzeaho nahone i fulufheleaho, ya luvhilo, nahone i sa ḓuri. Izwi zwi katela; u tandulula u lenga kha nyavhelo ya ṱhoḓea ya nṱhesa kha luvhande ulwu; u ṱtuma burodobende; u phaḓaladza na ndambedzo; u tandulula zwivhumbeo zwa maraga zwi sa shumi zwavhuḓi; u ṱavhanyisa muratho wa khasho ya didzhithaḽa; mveledziso ya maano a e-government; u dzudzanywa ha ICT ya Mabindu a Muvhuso; na khwaṱhisa Mulangi na u tandulula u ita mukokotolo kha vhuvhusi ha sekithara ya ICT.
2.6. Khabinethe yo tendela uri Thendelano ya Paris nga ha Tshanduko ya Kilima i kumedzwe Phalamenndeni u itela u khwaṱhisedzwa. Thendelano ya Paris ndi tshishumiswa tsha mulayo tshine tsha ḓo endedza maitele a nyito ya hoṱhe nga ha tshanduko ya kilima. I kuvhanganya tshakha dzoṱhe kha ḽithihi ḽa tshumisano kha khombo ya tshanduko ya kilima, ho sedzwa mveledziso ya u ya nga hu sa fheli na ndingo dza u fhelisa vhushayi. I vhea zwipikwa zwa u imisa u engedzea ha thempheretsha dza ḽifhasi uri dzi vhe fhasi ha digirii mbili.
Thendelano ya Paris i ḓo thoma u shuma nga ḽa 4 Lara 2016, maḓuvha a furaru nga murahu ha ḓuvha ḽine Madzangano a 55 kha Buthano ane nga tshivhalo o ṱangana a eḓana 55% ya ṱhanganyelo ya u bviswa ha gese ya greenhouse ya ḽifhasi a vha o ṋetshedza zwishumiswa zwao u itela u khwaṱhisedzwa.
Khwaṱhisedzo nga Afrika Tshipembe ya Thendelano ya Paris i rumela tswayo dzavhuḓi dza u sumbedza u ḓikumedzela kha u shela mulenzhe kha ndingo dza ḽifhasi dza u tandulula khaedu ya tshanduko ya kilima.
2.7. Khabinethe yo tendela Mvetomveto ya Mbekanyamaitele ya Lushaka nga ha Nyengedzedzo na Tshumelo dza Vhueletshedzi na Pulani ya u thoma izwi. Ndivho ya mbekanyamaitele ndi u ta muhanga wa ndaulo u itela u engedza mashumele kwao, vhubveledzi, u eḓanyisa, mupo na ikonomi i vhuedzaho u ya nga hu sa fheli kha sekithara ya vhulimi, maḓaka na vhureakhovhe. Izwi zwi ḓo ita uri sekithara dzoṱhe kha vhulimi, maḓaka, na vhureakhovhe (u bva kha vhabveledzi u ya kha vhaphurosesi) vha a kona u sedzulusa zwikhala u itela nyaluso ya mabindu na matshilisano.
2.8. Khabinethe yo tendela mvetomveto ya mafhelelo ya Muhanga wa Maano wa Tshifhinga tsha Vhukati wo khwiniswaho 2014-2019 wa Mvelelo 2 “Matshilo malapfu na Matshilo a Mutakalo a MaAfrika Tshipembe Vhoṱhe”. Izwi zwi shuma sa mutheo wa u thoma Thero 10 ya Pulane ya Mveledziso ya Lushaka 2030.
MTSF 2014-2019 yo khwiniswa u itela u katela vhuṱanzi ha zwino ha mashumele a sekithara ya zwa mutakalo a tshi vhambedzwa na zwipikwa kha MTSF 2014-2019; u ṱanganedzwa ha Zwipikwa zwa Mveledziso ya Tshifhinga tshilapfu 2030 nga Afrika Tshipembe, na u fhungudza zwisumba maitele.
2.9. Nga murahu ha u tenda ha Khabinethe, Minisiṱa ofisini ya Muphuresidennde vha re na vhuḓifhinduleli ha Vhupulani, Vhuṱoli na Vhulavhelesi Vho Jeff Radebe vha ḓo bvisa mawanwa a Tshishumiswa tsha Asesimennde ya Mashumele a Ndangulo 2015 (MPAT). Muvhigo u ṋetshedza ngudo dzo kuvhanganywaho dza asesimennde na u saukanywa ha ngudo ya MPAT u bva 2011 u swika 2015.
MPAT yo thomiwa u itela u tshimbidza mvusuludzo kha nḓowelo dza ndaulo mihashoni ya muvhuso. Izwi zwi shela mulenzhe kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ine ya amba uri vhukati ha zwino na 2030 Afrika Tshipembe ḽi fanela u vha ḽo thoma muvhuso u konaho, wa phurofeshinaḽa nahone u fhindulaho ṱhoḓea dza vhadzulapo.
Mvelelo dza 2015 dzi sumbedza uri MPAT yo vuledza kha u tshimbidza nyengedzedzo dza khwiniso kha nḓowelo dza ndangulo; fhedziha, dzi a fhambana u ya nga mihasho na mavundu. Hu na vhukoni ha nṱhesa zwi tshi ḓa kha nḓowelo dza ndangulo hoṱhe muvhusoni fhedzi hu na vhurangaphanḓa ha ndangulo vhu songo khwaṱhaho vhune ha vha khaedu khulu nahone vhu shela mulenzhe kha vhuṱudzeṱudze ha ndaulo.
Khabinethe i tikedza maele o ṱanganelanaho u tikedza u khwinisa, zwine zwa ḓo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Vhupulani, Vhuṱoli na Vhulavhelesi.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela uri Mulayotibe wa u Thivhela na u Lwa na Tshipitshi tsha Vengo na Vhugevhenga ha Vengo u ganḓiswe u itela vhupfiwa ha vhathu. Mulayotibe u lingedza u sika vhukhakhi ha vhugevhenga ha vengo na tshipitshi tsha vengo na u vhea maga ane a ḓo thivhela na u lwa na vhukhakhi uhu. Ndivho ndi ya u tandulula tshivhalo tsha zwiwo zwa khethululo na u isa phanḓa u tandulula dziṅwe tshakha dza vhuḓifari ha vhugevhenga dzi ṱuṱuwedzwaho nga tshiṱalula, luvhengelambiluni kana u sa konḓelelana, nga tshivhumbeo tsha vhugevhenga ha vengo na tshipitshi tsha vengo, zwine zwo no itea lunzhi maḓuvhani a si gathi o fhiraho.
Izwi zwi livhanywa na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ine ya sumbedza ṱhoḓea dza mafulo a tshifhinga tshilapfu a vhuedzaho, a lwaho na khethululo, u ṱalula mbeu, vengo ḽa vha funanaho nga mbeu nthihi na vengo ḽa vhabvannḓa khathihi na uri vhathu vhoṱhe vha pfe vho tsireledzea.
4. Zwi khou ḓaho
4.1. Ṅwedzi wa u Dzhiela Nṱha Khentsa ya Maḓamu nga Tshimedzi, wo imela ndingo dza lushaka nga tshitshavha na ndondola mutakalo ya phuraivethe u tsivhudza nga ha vhulwadze. U ṱavhanya u faedza nyimele zwi nga isa kha dzilafho ḽi shumaho. Vhanna na vhafumakadzi vhoṱhe vha fanela u ita ndingo dza vhune tshifhinga tshoṱhe na u ṱolwa nga vha ndondola mutakalo vha re tsini havho.
4.2. Muhasho wa Mutakalo u ḓo vha ṋemuṱa wa Muṱangano wa Zwibadela wa Ḽifhasi wa vhu40 wa Federasi ya Zwibadela zwa Dzitshakha (IHF) fhasi ha thero, "U tandulula Khaedu ya Mulwadze-Tsireledzo na Ndondolo khae”, ngei Durban u bva 31 Tshimedzi u ya 3 Lara 2016.
Muṱangano u ṋetshedza foramu ya ḽifhasi i sa ngi dziṅwe ine ya tshimbidza u kovhana nḓivho yo fhambanaho, vhukoni na tshenzhemo kha ndangulo ya sekithara ya mutakalo na nḓisedzo ya tshumelo.
5. Maimo a Khabinethe kha mafhungo a zwino
5.1. Khabinethe yo khwaṱhisa thikhedzo yayo ya Minisiṱa wa Masheleni, Vho Pravin Gordhan vhane fhasi ha Tshiteṅwa 35 tsha Ndayotewa a vha na mulandu u swika zwenezwo vha zwi tshi sedzuluswa nga khothe ya mulayo.
Khabinethe i na fulufhelo kha sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga ha shango ḽashu na maitele a vhulamukanyi a sa khethululi ane o ṱanḓavhudza tshifhinga tshashu tsha demokirasi. Maitele aya a fanela u tendelwa uri a itee.
5.2. Mvelelo u bva kha Samithi ya BRICS ya vhu 8, ye ya farwa u bva nga ḽa 15 u ya kha ḽa 16 Tshimedzi 2016 fhasi ha thero “U Fhaṱa Thandululo dza Guṱe, dzi Fhindulaho dza dovha dza Katela (BRICS)” ngei Goa, kha ḽa India, dzo ita uri vharangaphanḓa vha BRICS vha vhe na nyambedzano dza ṱafulani nga ha u khwaṱhisa nyanḓano vhukati ha mashango a BRICS na u sedza mafhungo a ḽifhasi a fanaho na khuḓano dza dzitshakha, nndwa ya vhutherorisi, na mbuedzedzo ya sisiṱeme ya ḽifhasi ya vhuvhusi, nga maanḓesa uri Mbumbano ya Dzitshakha na Zwiimiswa zwa Bretton Woods zwi vhe zwa demokirasi.
U ṱanganedzwa ha Thendelano ya Goa na Pulani dza Nyito, zwo sumbedza mutheo wo khwaṱhaho une BRICS yo ita nga ha u thoma kushumele kwa zwiimiswa u itela nyanḓano i vhonalaho. Khonadzeo ya u thoma Zhendedzi ḽa u Kala ḽa BRICS ḽo ḓiimisaho zwo ḓisendeka nga milayo yo sedzaho maraga, u itela u khwaṱhisa u ya phanḓa vhuvhusi ha ḽifhasi, na zwone zwo ṱanganedzwa.
Nga tshifhinga tsha madalo a Goa, Khamphani ya mishonga Cipla Pharmaceuticals na maanḓalanga a Dube Industrial Development vho saina thendelano ya u thoma tshishumiswa tsha bio-logics. Vhubindudzi uhu ha R1.3 biḽioni vhu ḓo ita uri hu vhe na ḽimaga ḽa u thoma kha dzhango ḽa Afrika, ḽi bveledzaho zwidzidzivhadzi zwi lwaho na khentsa zwi sa ḓuri zwo ḓisendekaho kha maitele a bio-technology.
5.3. Khabinethe yo ṱhonifha vhathu vha Mozambique kha vhuthihi havho na u ḓikumedza kha nndwa yashu ya mbofholowo. Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa na Minisiṱa wa Vhutsila na Mvelele, Vho Nathi Mthethwa, vho dzhenela vhuṱambo ha tshihumbudzo tsha anivesari ya vhu30 ha munnawavhane Vho Samora Machel, mutumbuli na Muphuresidennde wa Mozambique, vhe vha lovha fhasi ha nyimele dzi vhilaedzaho ngei Mbuzini. Hu tshi ṱhonifhiwa mihumbulo ya vharangaphanḓa vha Afrika vha fanaho na Vho Samora Machel, Vho Julius Nyerere, Vho Oliver Tambo na Vho Nelson Mandela, ri humbula uri vhurangaphanḓa khavho zwo vha zwi tshi amba tshumelo yo ḓikumedzaho kha Afrika u alusa dzangalelo ḽa vhathu vha Afrika.
Ri khou fhaṱa ḓivhazwakale i fanaho na u ḓiphina nga vhushaka ha dipuḽomatiki na ikonomi ho khwaṱhaho u khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi, u sika mishumo na u fhungudza u sa eḓana. U fhaṱwa ha Maputo Development Corridor, zwine zwa vha na vhuṱumani na mukano wa Maputo na nḓowetshumo ya shango ḽashu, ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha ndingo dzashu dza u ṱuṱuwedza mbambadzo na vhubindudzi khathihi na u bveledza u ṱanganelana ha dzingu.
5.4. Khabinethe i fhirisela u tamela mashudu Advocate Busisiwe Joyce Mkhwebane kha u tholwa havho sa Mutsireledzi wa Tshitshavha wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe lwa tshifhinga tsha miṅwaha ya sumbe u thoma nga ḽa 15 Tshimedzi 2016. Khabinethe i na fulufhelo uri Advocate Mkhwebane vha ḓo shumela lushaka zwavhuḓi nahone vha ḓo bvela phanḓa u shuma vho sedza dzangalelo ḽa maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
5.5. Khabinethe yo ṱahisa u livhuha hayo kha Advocate Thuli Madonsela nga murahu ha u shumela shango na u vhea ofisi ya Mutsireledzi wa Tshitshavha mihumbuloni ya vhadzulapo.
5.6. Khabinethe i fhethu huthihi na nyanḓadzamafhungo ya Afrika Tshipembe kha u pembelela anivesari ya Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Nyanḓadzamafhungo ine ya ḓivhiwa hafhu nga ḽa "Black Wednesday" na u livhuwa nḓowetshumo ya nyanḓadzamafhungo kha mushumo we vha ita kha u khwaṱhisa demokirasi ya shango. Nga ḽa 19 Tshimedzi 1977, muvhuso wa tshiṱalula wo ṋea ndaela ya uri khanḓiso ya The World na Weekend World i imiswe nahone izwi zwa vhanga u valelwa ha vhathu vhanzhi na u iledzwa ha vhoramafhungo.
Ndayotewa yashu ya demokirasi i tsireledza zwi khagala mbofholowo ye ya lwelwa zwi tshi konḓa ya nyanḓadzamafhungo dzine dza ḓivhea sa dzi shelaho mulenzhe kha nyaluso ya mbumbano ya lushaka na u eḓana ha vhoṱhe.
Musi ri tshi sedza mvelaphanḓa yo itwaho Afrika Tshipembe kha u fhaṱa mbofholowo ya nyanḓadzamafhungo, Khabinethe i fhululedza SANEF kha anivesari yayo ya vhu20 ine ya ḓo pembelelwa vhege iḓaho.
5.7. Khabinethe i fhirisela tshanḓa tsha vhuthihi kha vhathu vha Nigeria na kha miṱa ya vhasidzana vhane vha tshe vho thubwa, nga murahu ha mafhungo a uri 21 wa vhasidzana vha 2019 vha tshikolo vho thubwaho nga maswole a Boko Haram vho vhofhololwa. Khabinethe i ita khuwelelo kha tshitshavha tsha dzitshakha u vusuludza ndingo dza u thusa maanḓalanga a Nigeria a uri vhasidzana vha vhofhololwe; zwihulusa mashango oṱhe a Afrika na Mbumbano ya Afrika u tikedza na u thusa Nigeria kha u wana vhana vho ngalangalaho.
5.8. Khabinethe na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma i khou fhirisela ndiliso dzayo kha Muvhuso na vhathu vha Riphabuḽiki ya Haiti na dziṅwe tshakha ngei Caribbean nga murahu ha tshinyalelo ya Ḓumbumazwikule Matthew ḽe ḽa dzhia matshilo a maḓana a vhathu na u tshinyadza themamveledziso.
5.9. Khabinethe na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma i khou fhirisela ndiliso dzayo kha muvhuso na vhathu vha ngei Thailand nga murahu ha u lovha ha Khosi Bhumibol Adulyadej.
5.10. Khabinethe i rumela hafhu ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza ḽizhakandila ḽa poḽotiki Vho Mewa Ramgobin. Vho tumbula Komiti ya Afrika Tshipembe ya u bviswa dzhele ha Zwivhotshwa zwa Poḽotiki, nahone vho vha vhukati ha vhaṅwe vhatikedzi vha u thoma vha fulo ḽa Release Mandela. Vho Mewa Ramgobin vho vha vhe Muphuresidennde wa kale wa Natal Indian Congress na Mudzulatshidulo wa Phoenix Settlement Trust, yo tumbulwaho nga Vho Mahatma Gandhi nga 1904.
5.11. Khabinethe yo dzhiela nṱha uri Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ṱanganedza na u tenda u ḓirula mushumo ha Vho Krish Naidoo na Vho Vusi Mavuso sa miraḓo ya Bodo ya Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe (SABC).
Komiti ya Vhudavhidzani yo thoma maga a ṱhoḓisiso kha Bodo ya SABC, zwi tshi ya nga kutetshele kwayo u vha ofisini, u ya nga tshiteṅwa 15A tsha Mulayo wa Khasho wa 1999.
Khabinethe yo fhululedza vha tevhelaho:
5.12. Muambasada wa Afrika Tshipembe ngei Vienna Vho Tebogo Seokolo kha u nangwa havho sa Mudzulatshidulo wa Bodo ya Vhalangi vha Zhendedzi ḽa Fulufulu ya Atomiki ya Dzitshakha (IAEA). Bodo ya vhalangi ndi wone muraḓo muhulwane u itaho mbekanyamaitele ya IAEA.
5.13. Vho Parks Tau kha u nangwa havho sa Muphuresidennde wa dzangano ḽa Mbumbano ya Dziḓorobo na Muvhuso Wapo (UCLG), dzangano ḽihulwane ḽa Mivhuso Yapo Ḽifhasini, nga ḽa 15 Tshimedzi 2016, ngei Colombia.
5.14. Vho Antonio Guterres, kha u nangwa havho kha maimo a Muṅwaleli Guṱe wa Mbumbano ya Dzitshakha (UN) u bva nga ḽa 1 Phando 2017 u ya 31 Nyendavhusiku 2021. Ndi muthu ane a ḓo ḓisa tshenzhemo khulu nga murahu ha musi vho shuma sa Minisiṱa Muhulwane wa Portugal u bva 1995 u ya 2002 na u shuma sa Mukhomishinari Muhulwane wa Tshavhi wa UN u bva Fulwi 2005 u ya Nyendavhusiku 2015.
5.15. Ramafhungo wa Afrika Tshipembe, we a ḓivhiwa ngei kha CNN MultiChoice African Journalist Awards. Ancillar Mangena wa Forbes Africa o wina Pfufho ya Maggie Eales Wales ya Ramafhungo Muswa. Jay Caboz, na ene a bvaho Forbes Africa, o wina Pfufho ya Fulufulu na Themamveledziso, ngeno Pfufho ya Ikonomi na Mabindu yo winiwa nga Diana Neille, Richard Poplak, Shaun Swingler na Sumeya Gasa wa u bva kha Daily Maverick Chronicle. Mia Malan wa Mail & Guardian o wina khethekanyo ya Pfufho ya Features, ngeno mufodi wa Sunday Times James Oatway o wina Pfufho ya Zwinepe ya Mohammed Amin.
5.16. Mamelodi Sundowns kha gundo ḽavho ḽa 3-0 kha tshigwada tsha Egipita, Zamalek, lwe lwa vha luṱa lwa u thoma lwa Makhaulakhani a Ḽigi ya Dzingwena ya Afrika. Khabinete i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u vhumbana fhethu huthihi na u tikedza Sundowns u vhuisa naledzi fhano hayani.
6. Vhathu vho tholwaho
U tholwa hoṱhe hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa nga ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vhe si na milandu.
6.1. Vho Siphamandla Kenneth Mthethwa sa Muofisiri wa Masheleni Muhulwane wa Sentech.
6.2. Bodo ya Afrika Tshipembe ya Daimani na Ndaulo ya Mitale i Penyaho:
a) Dr. Sipho David Manese (Mudzulatshidulo)
b) Vho Ntombifuthi Monedi-Noko
c) Vho Mpho Mosing
d) Vho Mamodupi Mohlala-Mulaudzi
e) Vho Bernard Stern
f) Vho Maletlatsa Monica Ledingwane
g) Vho Mochele Noge
h) Vho Tembani Ngqeza
i) Major-General Peter Jacob Arendse (Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe)
j) Vho Bothwell Deka (Tshikwama tsha Lushaka)
k) Vho Tsumbedzo Charles Nevhutanda (Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe)
l) Vho Senna Mokoena (Dzangano ḽa Lushaka Vhashumi vha Migodini)
m) Vho Leon Peter Grobler (Dzangano ḽo Vhumbanaho ḽa Afrika Tshipembe)
n) Vho Kagiso John Menoe (Muhasho wa Zwiko zwa Minerala)
o) Vho Mmapoulo Lindah Nkhumise (CEO o imelaho)
Miraḓo ya u ḓadzisa:
p) Brigadier Ntombizodwa Hazel Mokoena (Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe)
q) Vho Raymond James Paola (Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe)
6.3. Mirado i si Maanda kha Bodo ya Tshikwama tsha Khombo dza Badani:
a) Dr Ntuthuko M Bhengu (Mudzulatshidulo na u tholwa hafhu);
b) Vho Dawood Coovadia (Muthusa Mudzulatshidulo na u tholwa hafhu);
c) Vho Mala Somaru (vho imela Muhasho wa Vhuendi);
d) Vho Patrick Masobe (u tholwa hafhu);
e) Vho Refilwe Mokoena (u tholwa hafhu);
f) Dr Lungelwa Linda (u tholwa hafhu);
g) Vho Ahmed Pandor (u tholwa hafhu);
h) Dr Terrence Omdutt Kommal;
i) Dr Maria Claudina Du Toit;
j) Vho Khotso Monko Mothobi; na
k) Vho Lusanda Unathi Zisiwe Rataemane.
6.4. Lieutenant General (Vho) Yolisa Matakata sa Muthusa Ṱhoho ya Lushaka kha Muhasho wa Ṱhoḓisiso ya Vhugevhenga ha Shishi.
6.5. Ṱhoho dza Mavunḓu kha Muhasho wa Vhuṱali ha Vhugevhenga ha Shishi:
a) Gauteng: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Prince Nkitsing Mokotedi
b) Kapa Vhukovhela: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Nombuso Portia Khoza
c) Kapa Vhubvaḓuvha: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Meshack Nyameko Nogwanya
d) Devhula Vhukovhela: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Linda Mbana
e) Kapa Devhula: Medzha Dzheneraḽa (Vho) (Mr) Kholekile Derick Galawe
f) Limpopo: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Thobeka Hepercia Jozi;
g) Mpumalanga: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Ntombizodwa Hazel Mokoena;
h) KwaZulu Natal: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Isaiah Jabulani Zikhali;
i) Free State: Medzha Dzheneraḽa (Vho) Liziwe Evelyn Ntshinga
Mbudziso: Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
