Xitatimende xa nhlengeletano ya Khabinete xa ti 19 Nhlangula 2016

1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo

1.1. Khabinete yi navelela swichudeni hinkwaswo ku humelela loko swi sungula swikambelo swa swona swa ku hela ka lembe. Tlilasi ya 2016 yi hlohloteriwa ku tshama yi ri eka mianakanyo ya xikambelo loko yi sungula Swikambelo swa Xitifikheti xa Siniyara swa Rixaka swa 2016 leswi sungulaka ximfumo ti 24 Nhlangula 2016 no hela hi ti 29 Hukuri 2016.

1.2. Khabinete yi navela ku vuyelerisa xikombelo xa yona xa ku va tiko ri seketela matshalatshala hinkwawo ku humelerisa phurogireme ya dyondzo ya 2016. Matshalatshala lawa ya rhangeriweke hi mfumo hi ku tirhisa Xipano xa Vaholobye lexi tirhaka na swichudeni, vatswari, tiyunivhesiti na lava khumbhekaka i swikombiso swa ku tiboha ko hlanganela ka hina ku kuma swintshuxo ku vuyisela evutshan'wini sekithara ya dyondzo ya le henhla ya hina.

Khabinete yi avelana matitwelo lawa ya kombisiweke hi swichudeni hi mayelana na mitlhontlho leyi va kongomeke ya mitsengo ya le henhla ya tihakelo ta chuwixini, vutshamo, swiletelo, vutleketli na mali yo tihanyisa.

Loko lembe ra dyondzo ri lahleka, tiyunivhesiti na tikholich a ti fikeleli makumu ya lembe leri, kwalomu ka mamiliyoni wa mamatiriki a ya nge amukeriwi eka dyondzo ya le henhla, hi 2017. Nongonoko wa switandzhaku hi leswaku swichudeni hinkwaswo ku suka eka lembe ro sungula ku ya eka lembe ro hetelela swi ta khumbheka hi ndlela yo ka yi nga ri kahle naswona eku heteleleni ikhonomi ya hina tanihileswi ku nga ta va hava swidyondzeki leswi nga na swikili swintshwa leswi nga ta nghena eka makete wa mitirho.

Hikokwalaho, swidyondzeki leswi a swi ta va swi ri madokodela, tiinjhiniyere, tiakhawuntete, vadyondzisi na tiphurofexini to hambanahambana a va nga ha koti ku nghena eka ikhonomi.

Khabinete yi seketela hi ku hetiseka timfanelo ta dyondzo leti nga eka tsalwa ra Timfanelo ta Ntshuxeko na Vumbiwa, na ku rhangisiwa emahlweni eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Hi ya emahlweni hi seketela mfanenelo yo fikelela dyondzo ya le henhla, ngopfungopfu eka lava sweleke.

Tsalwa ra timfanelo ta Ntshuxeko ri vula leswaku “dyondzo ya le henhla na vuleteri bya xithekiniki swi ta pfuleriwa hinkwavo hi ku tirhisa swiengetelo swa mfumo na swikolaxipi leswi nyikiwaka hi ku ya hi vuswikoti.”

Vumbiwa ri ya emahlweni ri vula leswaku “Un'wana na un'wana u na mfanelo yo yisa tidyondzo emahlweni leti mfumo hi ku tirhisa tindlela leti twisisekaka wu faneleke wu tiendla ti kumeka na ku fikeleleka.”

Hi ku amukela vukulu bya mitlhontlho eka dyondzo ya le henhla, Phuresidente Jacob Zuma u yile emahlweni a ndlandlamuxa vukona bya Komiti ya Vaholobye hi ku katsa Holobye wa Vuhlanganisi, Vutshamiso bya Vanhu, Timali na Nhluvukiso wa Vanhu.

Mfumo wu kumile makungu yo hlaya lawa ya ringanyetiweke hi tindhawu ta vahlawuri na lava khumbhekaka. Phurosese ya xithekiniki yi le ku endliweni ku kambela nkoka wa wona naswona loko ntirho wu hetisisiwile, ku ta nyikiwa tindlela to lulamisa mitlhontlho ya sweswi.

Mfumo wu ta ya emahlweni wu teka magoza ku endla leswaku switirhisiwa swi kumeka eka Swichudeni hinkwaswo leswi ringaneleke NSFAS hi swi tsongotsongo ku hakelela ntsengo hinkwawo wa dyondzo etiyunivhesiti na tikholichi ta TVET eka nkarhi wo leha. Mfumo wu ta tlhela wu hluvukisa tindlela ku lulamisa mitlhontlho leyi swichudeni swa “leswi nga fikeleriki ku hakela” swi hlanganaka na yona leswi nga fikeleriki eka milawu ya sweswi ya NSFAS kambe a va fikeleli ntsengo wu helerile wa dyondzo handle ka ndlela yin’wana yo pfuneta.  Hinkwaswo leswi swi ta langutisiwa hi rivilo na xikalo lexi tshembheleke eka mpimo wa ku kula ka ku titsarisela na ku kumeka ka switirhisiwa.

Ndzavisiso wa Khomixini ya Phuresidente eka Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri wu le ku yeni emahlweni na ntirho wa yona naswona wu ta pfuna mfumo ku ta na xintshuxo xa nkarhi wo leha xa mfikelelo wa dyondzo ya le henhla ngopfungopfu eka vasweli.

Holobye wa Timali u ta andlala Xitatimende xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Lembe hi ti 26 Nhlangula 2016 lexi nga ta sungula rimba ra swa timali ro anama eka nkarhi wa le xikarhi.

Eka lembeximali ra 2016/17, mfumo wu averile switirhisiwa swa ntsengo wukulu swinene eka dyondzo ya le henhla, leswi voneke Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri yi kuma avelo wa mpimanyeto wa R49.2 biliyoni.

Khabinete yi na ku tshembha leswaku hi ku tirhisiwa ntsena ka vuvekisi bya hina eka dyondzo laha tanihi tiko hi nga endlaka nhluvukiso wo twala eku lulamiseni ka mitlhontlho yinharhu ya vupfumalantirho, vusweti na nkandzingano. Mfumo wu hlamurile eka swikombelo swa swichudeni naswona wu ta pfuneta ndzulamiso wa tihakelo ta 2017 ku fika eka 8%, ku hakela tihakelo ta engetelo hi ku tirhisa malimpfuneto yo tatisela hi ku yimela swichudeni hinkwaswo leswi sweleke, leswi vatswari va swona va holaka switsongo na leswi swi vitaniwaka swa “leswi nga fikeleliki ku hakela”, hi leswaku swichudeni swa mindyangu ya miholo yo fika eka R600 000 hi lembe. Leswi swi vula leswaku swichudeni haswimbirhi leswi ringanelaka ku kuma NSFAS na “leswi nga fikeleliki ku hakela” a swi nge tlakuseriwi tihakelo, tanihi leswi mfumo wu nga ta hakela tiphesente ta ndzulamiso wa tihakelo. Mpfuneto lowu wu ta fika kwalomu ka R2.5 wa mabiliyoni, leyi angarhelaka ku tlula 70% ya swichudeni leswi nga si thwasaka hinkwaswo.

Lava khumbhekaka hinkwavo va fanele xikan’wekan’we va tirha ku yisa eku tumbuluxeni ka swiyimo na moya wa kahle ku va phurogireme ya dyondzo yi sungula handle ko hlwela. Ku tiyisisa lemukiso wo yisa emahlweni ka mfanelo yo yisa tidyondzo emahlweni, mfumo wu ta hluvukisa kungu, wu tirhisana na lava khumbhekaka lava faneleke, eka ncinco wa tiyunivhesiti na tikholichi ta TVET ku tumbuluxa mikateko yo fikelela, yo humelela, yo hakelela na yo seketela swichudeni na mavandla. Lava khumbhekaka va nga ri vangani ku katsa na van’wana va vona swichudeni, tibangi na bindzu va nyikile swiringanyeto swo hambana hi hilaha hi nga hakelelaka hakona dyondzo ya le henhla ngopfungopfu eka vasweli. Hikwalaho, Komiti ya Vaholobye yi ta hlengeleta endzhawini yin’we lava khumbhekaka hinkwavo ku hluvukisa kungu leri nga ta tisa ndlela ya xintshuxo.

Khabinete yi amukela ku sungula nakambe ka titlilasi eka tiyunivhesiti ta hina to tala, na ku khutaza swichudeni hinkwaswo ku vuyela etitlilasini. Lowu i nkarhi wa nkoka wa phurogireme ya dyondzo na swikambelo swi ri kwala nyongeni. Mfumo wu tshembha leswaku swivilelo swa swichudeni swi nga lulamisiwa hi ku tirhisa n’wangulano loko phurogireme ya dyondzo yi karhi yi ya emahlweni.

Khabinete ya ha vilerisiwa hi ku pfuka ka ku kombisa ku vilela ka madzolonga hi swichudeni eka tikhemphasi tin'wana ta tiyunivhesiti etikweni. Loko ku kombisa ku vilela ku ri mfanelo leyi sirheleriweke hi Vumbiwa, ku hava xiphemu xa madzolonga, ku chavisa na ku onha nhundzu.  

Lava khumbhekaka hinkwavo va fanele ku endla xin'wana na xin'wana lexi va nga xi kotaka na ku teka magoza yan'wana na yan'wana ku hlayisa phurogireme ya dyondzo tanihi leswi switandzhaku leswi hi langutaneke naswona swi nga ta va swo biha eka ikhonomi, swichudeni na mamatiriki. Dyondzo i vutihlamuleri bya un'wana na un'wana, a hi tirheni swin'we ku vuyisela swilo ematshan'weni eka dyondzo ya le henhla ku endlela vumundzuku bya vana va hina na vumundzuku bya tiko ra hina.

1.3. Khabinete yi amukerile R3 biliyoni ya vuvekisi ku suka eka Marriot International lebyi nga ta vona ntlawa wa tihotela wukulu emisaveni hinkwayo wu hetisa tihotela tintshwa ta ntlhanu. Xitiviso xi kombisa vutitshembhi bya vavekisi etikweni na mikateko ya vumundzuku bya kahle bya ikhonomi ya laha kaya.

1.4. Afrika-Dzonga ri tivisiwile tanihi tiko ro antswa ra mafambiselo ya xikweleti na munyiki wa bondo ya vutifumi eka matiko ya Afrika lawa ya kumekaka edzongeni wa Sahara hi Phephahungu ra Emerging Markets, xirho xa IMF/Tihlengeletano ta Lembe na lembe ta Bangi ya Misava. Sagwadi ri ta endzhaku ka loko Bangi ya Misava yi tekele enhlokweni vuswikoti bya tiko eka ku cincacinca/mahlanganiselo ya swikweleti. Ku ndhundhuzela loku i vumbhoni bya ku humelela loku tiko ri ya ka emahlweni ri tiphina hakona eka timakete ta swa timali ta matiko hinkwawo na ndlela ya vuxiyaxiya leyi ikhonomi yi fambisiwaka hayona.

1.5. Riendzo ra Ximfumo ro Sungula ku ya eKenya hi nhloko ya tiko ra Afrika-Dzonga, Phuresidente Jacob Zuma, ku sukela loko ku ve na xidemokirasi, ri katsile vurhumiwa bya bindzu bya Foramu ya Bindzu ra Kenya-Afrika-Dzonga, leri valangeke mikateko ya vuvekisi na nxaviselano. Timemorandamu ta Mitwanano leti landzelaka ti sayiniwile: ntirhisano wa maphorisa, mafambiselo na nhlayiso wa swimilana na swiharhi swo hambanahambana na Khorido ya Vutleketli ya Lamu-Port Southern Sudan-Ethiopia.

1.6. Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Khomixini ya Matiko Mambirhi exikarhi ka Afrika-Dzonga na Rhiphabuliki ra Namibia yi tiyisisile ku tiboha ko hlanganela ka hina na timhaka to tala ta matiko lamambirhi, ta rhijini na matiko hinkwawo leti nga ku xopaxopiweni. Memorandamu ya Ntwanano eka Dyondzo ya le Henhla se yi hetisisiwile, ku katsa na ku sayiniwa ka Tsalwa ra timfanelo ta phurojeke ya Komiti yo Nhlanganelo ya Vativi eka Ndzilekano wa Nambu wa Orange.

1.7. Riendzo ra ntirho hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa ku ya eVietnam na le Singapore ri tirhisiwile ku pfula tindhawu ta vumundzuku ta nxaviselano na vuvekisi, na ku koka mahlo ya mabindzunyingi ya vun'winyi bya Mfumo wa Singapore ku vekisa eAfrika-Dzonga hi ku tirhisa Vutirhisano bya Phurayivhete bya Mani na mani, hi ku fambisana na Kungu ra Afrika-Dzonga ra Nine-Point Plan. Ku tlhele ku sirheleriwa ku tiboha ka Singapore ku pfuna Afrika-Dzonga hi nhluvukiso wa vutshila na ku tlakusa nhlayo ya tikhoso ta vuleteri ta swichudeni swa Afrika-Dzonga leti dyondzisiwaka ehansi ka Phurogireme ya Ntirhisano ya Singapore.

1.8. Phuresidente Jacob Zuma u vulavurile eka Nhlengeletano ya Tihloko ta Vurhumiwa ta Afrika-Dzonga ta lembe na lembe leyi nyikeke ndlela eka tihloko ta vurhumiwa ta hina hinkwato ku avelana miehleketo eka timhaka na swirhangana leswi swi endlaka leswaku va kota ku ya emahlweni va yimela tiko ra hina. Tanihi vayimeri va hina ematikweni ya le handle va na vutihlamuleri byo aka xinakulobye na vutirhisano lebyi nga ta hi pfuna ku fikelela swikongomelo swa hina ku suka eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, leswa ku kula loku katsa hinkwavo, mitirho na vutomi byo hlonipheka eka vanhu va hina.

1.9. Eku hlamuleni ka swilaveko swa miganga na mabindzu, Holobye wa Mati na Mbhasiso Nomvula Mokonyane u ta tlangela siku ro sungula ra ku akiwa ka Xiphemu xa N'we xa R18 biliyoni xa Phurojeke ya Mati ya Vaal Gamagara, Ravuntlhanu leri, 21 Nhlangula. Loko ku herile xiphemu xa N'we, vavuyeriwa va ta katsa mapurasi ya swifuwo ya 14, timayini ta 12, tiphaka ta sola, na miganga ya Kathu, Olifantshoek, na Hotazel, swi vuyerisa vanhu va tiko va 23 499.

1.10. Ku simekiwa ka R49-miliyoni ka xiphemu xo sungula xa Phaka ya Vumakelo ya Isithebe leyi pfuxetiweke eMandeni, KwaZulu-Natal, ku vumba xiphemu xa Phurogireme ya ku Pfuxetiwa ka Tiphaka ta swa Vumaki ta Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki, naswona ku rhangisiwile emahlweni ku va ku pfuxetiwa.

Xikongomelo i ku pfuxa hi vuntshwa tiphaka ta vumaki ta vun'winyi bya mfumo etikweni hinkwaro leswaku ku ta tlakusiwa vutumbuluxavumaki na ku tlakusa mpfuneto wa byona eka ku tumbuluxa mitirho na ku kula ka ikhonomi ya tiko. Vumaki lebyi tirhaka ku suka Isithebe byi hoxaka xandla swinene eka ikhonomi ya ndhawu, byi nyika ku tlula mitirho ya 20 000. Hi nkarhi wa phurogireme ya ku pfuxa hi vuntshwa mabindzunyingi ya le xikarhi lamatsongo ya 15 ya thoriwile eka phurojeke hi nkoka wa mali ya R6.3 miliyoni na ku thoriwa ka vanhu va 162.

1.11. Xitiviso, xa leswaku Afrika-Dzonga ri ta vuyeriwa ku suka eka ntwanano wa nxaviselano wuntshwa na European Union (EU), xi ta vona mfikelelo lowu antswisiweke wa swikumiwa swa Afrika-Dzonga swi va na mfikelelo wa makete wo antswa eEU. Ntwanano wa Vutirhisani wa Ikhonomi (EPA) ehansi ka rimba ra SADC-EU EPA wu siva swihlawulekiso swa nxaviselano swa ntwanano wa nxaviselano wa matiko lamambirhi lowu nga kona exikarhi ka Afrika-Dzonga na EU, lowu tivekaka tanihi Ntwanano wa Nxaviselano, Nhluvukiso na Ntirhisano (TDCA). EPA yi nyika mfikelelo wa makete wuntshwa eka chukele na ithanolo xikan'we na mfikelelo wa makete lowuntshwa wa swikumiwa swa tiwayeni, swiluva, deri na mihandzu.

1.12. Khomixini ya Nhlayiso wa Bluefin Chuna ya le Dzongeni yi tlakusile Ntsengo wa Ku phasa loku Pfumeleriwaka ka Afrika-Dzonga ka Blue Chuna ya le Dzongeni ku suka eka tithani ta 150 ku ya eka tithani ta 450 eka tinguva to phasa tihlampfi ta 2018-2020. Leswi i swa nkoka eka swirhangana swo tumbuluxa mitirho swa Afrika-Dzonga tanihi leswi swi nga ta nyika mitirho ya nkarhi hinkwawo eka sekitharasekithara ya swa tihlampfi naswona swi ta tatisa mali ya tiko ya ku rhumela ematikweni mambe leyi laviwaka swinene etikweni.

1.13. Ku thoriwa ka vabidi lava humeleleke hi Ndzawulo ya Eneji eka Phurogireme yo sungula ya Mumaki wa Gezi wo Tiyimela wa Malahla (IPP) i ka xiphemu xa nkoka xa matshalatshala ya mfumo ku sirhelela mphakelo wa eneji eka tiko. Vabidi vambirhi lava humeleleke va ta engetela 863.3MW eka giridi ya eneji eka malembe ya ntlhanu lawa ya landzelaka.

Ku thola ku koka mahlo ya vuvekisi bya ku tlula R40 biliyoni leyi nga ta tirhisiwa ku fikelela switirhisiwa eka sekithara ya eneji, ku khutaza ku kuma swilo swa laha kaya na ku tumbuluxa mitirho ya 6 613 hi nkarhi wa ku aka na 13 524 hi matirhiselo.

Loko kungu ro aka eneji ra Afrika-Dzonga ri katsa nhluvukiso wa tinhundzu ta mafurha ya fosili, tiko ri tiyimiserile eka cinco wa ikhonomi ya khaboni ya le hansi, ku ri na xirhangana xa ku basisa tindlela tin'wana ta eneji. Hi ku tirhisa Eneji leyi Pfuxetiwaka ya IPP, 6 376 MW ya gezi yi kumiwile ku suka eka Vamaki va Gezi vo Tiyimela va 102 eka tindlela ta tsevu to bida. Eka yona, 2 200 MW ya vuswikoti byo endla swa gezi ku suka eka tiphurojeke ta 44 IPP se yi hlanganisiwile eka giridi ya rixaka.

1.14. Tanihi loko N'hweti ya Vutleketli yi karhi yi humelela tiphurojeke na matshalatshala ya switirhisiwa swa vutleketli swa nkoka swo hlayanyana swa karhi ku endliwa leswaku ku ta va na ku hlanganisa vanhu na tindhawu ko antswa, leswi nga ku tumbuluxeni ka mitirho yintshwa na ku cinca ndlela leyi MaAfrika-Dzonga ya endzaka hakona.

Eka mhaka leyi Khabinete yi tekela enhlokweni vuvekisi bya R24 miliyoni hi Ndzawulo ya Magondzo na Vutleketli ya Gauteng ku lulamisa gondzo ra D904, leri tlhelaka ri tiveka tanihi Gondzo ra khale ka Evaton. Mpfuxo wa gondzo leri nga kona sweswi wu ta antswisa nkarhi wo endza, naswona wu ta tiyisisa vuhlayiseki bya gondzo byo antswa eka vachayeri va mimovha, va swi kanyakanya na van'wamilenge.

1.15. Ku humelela ka ku rhurhela Foramu ya Vuntlhanu ya Mafumelo ya Inthanete ya Afrika eDurban ku vonile nhlengeletano yi hetisa xiyimo xa tikonkulu, lexi seketelaka ku kumiwa ka swikongomelo swa Ajenda ya 2063, loko ku nga se va na Foramu ya Mafumelo ya Inthanete leyi nga ta va kona eMexico hi N'wendzamhala 2016. Afrika-Dzonga ri sayinile Ntwanano wa Vukorhokeri bya Vulawuri bya Mavandlanyingi na Nhlangano wa DONA.

1.16. Ku nghenelela hi mfumo ku lwa na manyala, mitolovelo yo biha na ku endla leswaku tifeme ti va na ku tihlamulela swi endlile leswaku ku va na ntwanano na tikhamphani to aka leti tsarisiweke ta nkombo eka phurogireme ya matshalatshala, leswi nga ta hatlisisa ku cinca eka vumaki. Ntwanano wu na swiphemu swo talanyana, ku katsa na: mpfuneto wa swa Timali wa tiphurojeke ta nhluvukiso; swiboho swa ku Ccinco eka sekithara; Rimba ro hakela swikoxo hi xiyenge xa mfumo; Swiboho swa Vunene hi Vaofisiri va Valawurinkulu.

Masungulonkulu ya ntwanano ya katsa ndziho wa R1,4 biliyoni lowu vekiweke hi valawuri va mphikizano leyi nga ta hakeriwa hi tikhamphani eka Nkwama wa Mali ya Rixaka. Engetelo wa R1,5 biliyoni yi ta nyikeriwa eka nkwama ku seketela matshalatshala ya vuvekisi bya vanhu leyi kongomisiweke eka khale ka miganga ya vapfumatiwa.

Ku tiboha ku cinca ku ta sunguriwa hi yin'wana na yin'wana ya tikhamphani ta nkombo, leswi nga ha tekaka xivumbeko hambi xa ‘xikombiso xa ndzingano’, laha kwalomu ka mikavelo ya 40% yi nga ta xaviseriwa MaAfrika-Dzonga ya vantima; kumbe ‘xikombiso xa muringani’ laha khamphani yi nga ta tirha na kwalomu ko fika tikhamphani tinharhu ta muringani ta vumaki leti nga na vun'winyi bya wantima ku va pfuna ku endla mali leyi va yi tirhisaka yo ringana 25% ya mali ya yona leyi yi yi tirhisaka. Ku tiboha loku ku pimiwile eka engetelelo wa R9 biliyoni ya mali leyi va yi tirhisaka ya lembe na lembe hi ku hela ka nkarhi wa ntwanano.

Ku tiboha ka vunene ku ta sayiniwa hi CEO yin'wana na yin'wana leyi tibohaka eka magoza yo hambanahambana ku tiyisisa leswaku ku hava mitolovelo ya vukungundzwana na ya manyala eka khamphani, loko yi karhi yi tirha na vaphikizani kuloni, mfumo kumbe vatirhisi van'wana va swiphemu swo ka swi nga ri swa mfumo.   

Ntwanano wa xintshuxo wu nyika tiphurosese ta ximfumo tin'wana ku va ti hetisisiwa eka mavhiki ya nga ri ya ngani lawa ya landzelaka naswona leswi swi va swi karhi swi phurosesiwa na ku langutisiwa kutani xitiviso xi ta endliwa eku heteleleni ka tiphurosese leti.

1.17. MaAfrika-Dzonga ma hlohloteriwa ku titivisa mahungu lawa ya averiweke hi ku tirhisa mivulavulo ya Palamende ya Xiviko xa Lembe na lembe xa 2015/16. Mahungu ya kombisa ku simekiwa ka Phurogireme ya Nghingiriko ya Mifumo, xikan'we na nhluvuko eka Rimba ra Pulani ya nkarhi wa le xikarhi no simekiwa ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.

1.18. Khabinete yi tlhela yi hlohlotela MaAfrika-Dzonga ku avelana mavonelo ya wona eka ikhonomi na timhaka tin'wana leti va nga lavaka leswaku mfumo wu ti khumbha eka Xitatimende xa Pholisi xa Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Lembe lexi taka (MTPBS), lexi nga ta nyikiwa hi Holobye wa Timali Pravin Gordhan hi ti 26 Nhlangula 2016. Ku nghenisa xandla ku nga ha rhumeriwa hi ku tirhisa Facebook: National Treasury South Africa, Twitter @TreasuryRSA, vuyimeri bya nomo na webusayiti ya Vutameri bya Mali ya tiko.

2. Swibohonkulu swa Khabinete

2.1. Khabinete yi pasisile misinya ya milawu yo angarhela ya Xiviko xa Antswiso wo Koma xa Kungunkulu ra Vutleketli bya Rixaka 2050 (NATMAP), lexi fambisanaka na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka naswona xi nga na swikongomelo swa vutleketli leswi landzelela: makunguhatelo ya nkarhi wo leha na ku rhangisiwa emahlweni, ku kongomisa eka vuhlayiseki, ku tshembheka na ku koteka ka vutleketli; ku languta ku hundza eka vutleketli tanihi leswi ku nga koteki ko tala na swo homboloka ku nga xivangelo xa ku tirhisiwa ka misava hi xiyimo xa le hansi na makunguhatelo; ku tlakusa ku cinca mahanyelo hi ku cinca mavonelo ya vutleketli bya mani na mani; na endlelo ra makunguhatelo yo katsa hinkwavo na nhluvukiso.

2.2. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Swipimelo swa Vuhlanganisi bya swa Tiqingho bya Matiko ya Misava (tiITR) lebyi pfuxetiweke, Dubai 2012, ePalamende ku va xi lulamisiwa.

TiITR ti vumba ntwanano wa matiko, na ku vumba xiphemu xa Swinawana swa Vulawuri bya Nhlangano wa Vuhlanganisi bya swa tiqingho wa Matiko hinkwawo. TiITR ti fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, ngopfungopfu ntlakuso wa ku kula ka ikhonomi na ku katsiwa swinene hi ku tirhisa nhluvukiso wa tindlela ta vuhlanganisi ta matimba na netiweke ya vuhlanganisi bya swa tiqingho na minxavo ya le hansi.

2.3. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Milawu yo Hetelela ya Nhlengeletano ya Vuhlanganisi bya Rhadiyo ya Matiko ya Misava (WRC-15), ePalamende ku va yi lulamisiwa, hi ku fambisana na Xiyenge xa 231(2) xa Vumbiwa.

Timhakankulu leti amukeriweke eka WRC-15 ti katsa ku sunguriwa ka tindlela ta vuhlanganisi ta misava hinkwayo, ku sunguriwa ka vuhaxi ka misava hinkwayo, vukorhokeri bya vuhlanganisi bya sathelayiti, vukorhokeri bya swihahampfhuka, tiphurogireme ta ikhonomi ya swa lwandle, mpfuno eka mhangu na vukorhokeri bya xilamulela mhangu, xikan'we na tiphurogireme ta nkarhi lowu taka to seketela ncinco wa ikhonomi. Swikongomelo swa WRC-15 swi tlhela swi nyika tiyisiso eka vukorhokeri byo haxa hi ku sirhelela tixaka ta swilo swo hambana ta Thelevhixini ya Magandlati ya Xidijiti (DTT).

2.4. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Milawu yo Hetelela ya Nhlengeletano ya Vuhlanganisi bya Rhadiyo ya Matiko ya Misava (ITU) Nhlengeletano ya Plenipotentiary ya Guadalajara 2010, ePalamende ku va yi lulamisiwa, hi ku ya hi Xiyenge xa 231(2) xa Vumbiwa.

Nhlengeletano ya Plenipotentiary hi yona nhlangano wo endla pholisi wa le henhla wa ITU, leyi ku nga ejensi yo hlawuleka ya Nhlangano wa Matiko lowu nga na vutihlamuleri byo fambisa sisiteme ya misava hinkwayo ya vuhlanganisi bya xitironiki.

Ntirho wa ITU wu fambelanisiwa na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, tanihi leswi wu kongomisaka swinene eka nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Ikhonomi eka sekithara ya ICT.

2.5. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku humelela loku endliweke eka matumbuluxelo na ku simekiwa ka Huvo yo Kuma Swintshuxo swa Broadband. Khabinete Lekgotla ya Mhawuri 2016 yi lulamisile leswaku Huvo yo Kuma Swintshuxo swa Broadband yi fanele ku tumbuluxiwa ku hatlisisa ku simekiwa ka SA Connect, pholisi ya tindlela ta vuhlanganisi ta rixaka.

Tanihi xiphemu xa Tsalwa ra Swipimelo swa Huvo yo Kuma Swintshuxo swa Broadband, timhaka ta nkoka ti nga ri tingani ti kombisiwile leti nga na khumbho wo kongoma eka ku humelela ka ku sunguriwa ka inthanete yo koteka, yo hatlisa, yo tshembheka na yo sirheleleka. Leswi swi katsa; ku lulamisa ku hlwela eku aveleni ka tixaka ta swilo swo hambana leti lavekaka ngopfu; ku hlanganisiwa ka tindlela ta vuhlanganisi; ku sunguriwa na ku hakeleriwa; ku lulamisa swivumbeko swa makete leswi nga tirhiki kahle; ku hatlisisa ndzhurho wa vuhaxi bya xidijiti; nhluvukiso wa pulani ya mfumoxitironiki; ku hunguta Mabindzu ya Mfumo ya ICT; na ku kotisa Vulawuri na ku lulamisa ku tirha xilo xin'we kambirhi eka mafumele ya sekithara ya ICT.

2.6. Khabinete yi pasisile leswaku Ntwanano wa Paris eka ku Cinca ka Maxelo wu rhumeriwa ePalamende ku va wu lulamisiwa. Ntwanano wa Paris i xitirho xa xinawu lexi nga ta ya emahlweni xi letela phurosese ya nghingiriko wa misava hinkwayo eka ku cinca ka tlayimeti. Wu hlanganisa tixaka hinkwato eka xivangelo lexi fanaka xa ku tirhisana swin'we eka nxungeto wa ku cinca ka tlayimeti, eka swiyimo swa nhluvukiso wa nkarhi wo leha na matshalatshala yo herisa vusweti. Wu veka swikongomelo swa ku yimisa ku tlakuka eka mahiselo ya avhareji ya matiko hinkwawo ku ya ehasi ka tidigiri Selixiyasi ta2.

Ntwanano wa Paris wu ta sungula ku tirha hi ti 4 Hukuri 2016, masiku ya makumenharhu endzhaku ka siku leri kwalomu ka Mavandla ya 55 eka Nhlengeletano lawa ya fikaka eka ntsengo wa kwalomu ka 55 % ya ntsengo wa ku humesiwa ka gasi ya tindlu ta swimilana ya misava hinkwayo ya nghenisekeke switirho swa wona swa ndzulamiso.
Ndzulamiso wa Afrika-Dzonga wa Ntwanano wa Paris wu nyika xikombiso xa phosetivhi xa xiboho xa hina xa ku ya emahlweni hi hoxa xandla eka matshalatshala ya misava hinkwayo ku lulamisa ntlhontlho wa ku cinca ka tlayimeti. The

2.7. Khabinete yi pasisile Mpfapfarhuto wa Pholisi ya Rixaka eka Vukorhokeri byo Engetela na bya switsundzuxo na Kungu ra yona ro simeka. Pholisi yi kongoma ku veka rimba ra malawulelo ku tlakusa vuswikoti, andziso, ndzingano, ku kota ku yisa emahlweni swa mbango na ikhonomi ya tisekithara ta vurimi, swihlahla na tinhlampfi. Leswi swi ta tiyisisa leswaku tisekithara hinkwato eka vurimi, swihlahla na tinhlampfi ku engetela nkoka (ku suka eka vamaki ku ya eka vatirhisi) ti kota ku tokota mikateko ya ku tlakusa mabindzunyingi ya vona na ku kota ku ti hanyisa.

2.8. Khabinete yi pasisile mpfapfarhuto wo hetelela wa antswiso wa Rimba ra Pulani ya Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) 2014-2019 wa Mbuyelo wa2 “Vutomi byo leha na ku Hanya kahle ka MaAfrika-Dzonga Hinkwawo”. Leswi swi tirha tanihi masungulo yo simeka Kavanyisa ka 10 ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ra 2030.

MTSF 2014-2019 yi antswisiwile ku katsa vumbhoni bya sweswi bya matirhele ya xiviri ya tisekithara ta rihanyo ku pimanisa na swikongomiso eka MTSF 2014-2019; ku amukeriwa ka Swikongomelo swa Nhluvukiso wa Nkarhi wo leha wa 2030 hi Afrika-Dzonga, na ku hunguta swikombo swa phurosese.

2.9. Hi ku landzelela ku pasisiwa hi Khabinete, Holobye eka Hofisi ya Phuresidente wa vutihlamuleri byo Pulana no Hlela Matirhelo Jeff Radebe u ta humesa mikumo ya Xitirho xa Mahlelelo ya Matirhelo ya Mafambiselo (MPAT). Xiviko xi nyika ku hlanganisiwa ka ku dyondza ka mahlelelo ya MPAT na nxopaxopo wa ndzavisiso ku sukela hi 2011 ku fikela hi 2015.

MPAT yi simekiwile ku fambisa ku lulamisa eka mitolovelo ya mafambiselo eka tindzawulo ta mfumo. Leswi swi hoxa xandla eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka leri vulaka leswaku exikarhi ka sweswi na 2030 Afrika-Dzonga ri fanele ku va ri tumbuluxile mfumo wa vuswikoti swinene, wa xiphurofexini swinene na wo hlamula hi ku hatlisa swinene eka swilaveko swa vaaki va rona.

Mivuyelo ya 2015 yi kombisa leswaku MPAT yi humelerile eku fambiseni ka ku antswisiwa ka xengetelo eka mitolovelo ya mafambiselo; hambiswiritano, ya hambana eka tindzawulo ta rixaka na swifundzankulu hinkwaswo. Ku na vuswikoti byitsongo hi mayelana na mitolovelo ya mafambiselo eka mfumo hinkwawo kambe mitolovelo ya vurhangeri bya mafambiselo yo tsana ku tshama ku ri ntlhontlho wukulu na ku nghenisa xandla eka ku tsandzeka ka vulawuri.

Khabinete yi seketela endlelo leri hlanganisiweke na ku helela ku seketela ku antswisa, loku nga ta rhangeriwa hi Ndzawulo yo Pulana no HlelaMatirhelo

3. Milawumbisi

3.1. Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wa Nsivelo na ku Lwa na Vugevenga bya Rivengo na Mbulavulo wa Rivengo wu kandziyisiwa ku kuma miehleketo ya vaaki. Nawumbisi wu lava ku tumbuluxa milandzu ya vugevenga bya rivengo na mbulavulo wa rivengo na ku endla tindlela to sivela na ku lwa na milandzu leyi. Xikongomelo i ku lulamisi ku ya ehenhla ka nhlayo ya swihumelelo swa xihlawulambala na ku yisa emahlweni ku lulamisa tixaka tin'wana ta matikhomelo ya vugevenga leti susumetiwaka hi ku voyamela etlhelo rin'we, ringhohe kumbe ku nga amukelani, hi ndlela ya vugevenga bya rivengo na mbulavulo wa rivengo, leswi swa ha ku humelelaka ku nga khale.

Leswi swi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka leri kombisaka xilaveko xa mapfhumba ya nkarhi wo leha yo lwa na xihlawulambala, xihlawularimbewu, xihlawuhlawu xa varhandzani va rimbewu rin'we na xihlawuhlawu xa vanhu vo huma ematikwenimambe na leswaku vanhu hinkwavo va hlayisekile na ku titwa va hlayisekile.

4. Mitlangu leyi ta ka

4.1. N'hweti ya Lemukiso wa Mfukuzana ya Vele hi Nhlangula, yi yimela matshalatshala ya rixaka hi nhlayiso wa rihanyo wa phurayivhete na wa mani na mani ku tlakusa lemukiso wa vuvabyi. Ku hatla ku kumeka ka xiyimo ku nga ha endla leswaku vutshunguri byi pfuna. Vamanana na vatatana hinkwavo va fanele ku endla vutikamberi bya nkarhi na karhi na ku ya kamberiwa eka xitirhisiwa xa nhlayiso wa rihanyo xa le ku suhi na vona.

4.2. Ndzawulo ya Rihanyo yi ta rhurhela Nhlengeletano ya Swibedlhele swa Misava ya vu 40 ya Federexini ya Swibedlhele swa Matiko ya Misava (IHF) ehansi ka nkongomelo, "Ku lulamisa Ntlhontlho wa Nhlayiso na Vuhlayiseki bya Muvabyi hi xichavo”, eDurban ku sukela hi ti 31 Nhlangula ku fikela hi ti3 Hukuri 2016.

Khongirese yi nyika Foramu ya matiko hinkwawo ya muxaka wa yona yi ri yoxe leyi fambisaka cincano wa tidyondzonyingi ta vutivi, mitokoto eka vafambisi va sekithara ya rihanyo na mphakelo wa vukorhokeri.

5. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu Ta Sweswi

5.1. Khabinete yi tiyisisile nseketelo wa yona eka Holobye wa Timali, Pravin Gordhan loyi ehansi ka Xiyenge xa 35 xa Vumbiwa a nga riki na nandzu ku fikela loko swi kumiwile hi ndlela yin'wana hi khoto.

Khabinete yi tshama yi ri na ku tshembha eka sisiteme ya vululami bya vugenga bya tiko na tiphurosese ta kahle na to lulama ta swa nawu leyi hlamuseleke nkarhi wa xidemokirasi wa hina. Tiphurosese leti tifanele ku pfumeleriwa ku va tihumelela.

5.2. Mivuyelo ku suka eka Samiti ya BRICS ya vu 8, leyi a yi ri kona ku sukela hi ti 15 ku fikela ti 16 Nhlangula 2016 ehansi ka nkongomelo wa “Ku aka Swintshuxo swo Tihlamulela, swo Katsakanya no Hlengeleteka (BRICS)” eGoa, India, yi vonile varhangeri va BRICS va khoma mikanerisano yo nghenelela eku tiyisiseni ntirhisano exikarhi ka-BRICKS na ku ehleketa hi vukheta eka timhaka ta misava hinkwayo to fana na mikwetlembetano ya matiko hinkwawo, nyimpi yo lwa na vutherorisi, na ku lulamisa sisiteme ya misava hinkwayo ya mafumele, ngopfungopfu ku endla xidemokirasi xa Nhlangano wa Matiko na Mavandla ya Bretton Woods.

Ku amukeriwa ka Xihlambanyo na Kungu ra Nghingiriko ra Goa, swi kombisile masungulo yo tiya lawa BRICS yi wa endleke hi ku ya hi ku tumbuluxiwa ka tindlela ta mavandla ya ntirhisano lowu khomekaka. Ku tshuka ku endliwile Ejensi yo Pima ya BRICS yo tiyimela hi yoxe yo ya hi minsinya ya milawu yo lemukisa hi makete, leswaku ku ta tiyisisiwa ku ya emahlweni xitayela xa mafumele ya misava hinkwayo, naswona swi amukeriwile.

Hi nkarhi wa riendzo ro ya eGoa, Khamphani ya Cipla Pharmaceuticals na vulawuri bya Nhluvukiso wa Vumaki bya Dube byi sayinile ntwanano wo tumbuluxa xitirhisiwa xa ntivo-vutomi. Vuvekisi lebyi bya R1.3 wa mabiliyoni byi ta vuyerisa hi ximilana xo sungula eka tikonkulu ra Afrika, lexi nga ha humelerisa swidzidziharisi swo lwa na mfukuzana lexi nga ta ya hi tiphurosese ta ntivothekinoloji.

5.3. Khabinete yi xixima vanhu va Mozambique eka vun'we na ku tinyiketela ka vona eka nyimpi ya hina ya ntshuxeko. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa na Holobye wa Vutshila na na Mfuwo, Nathi Mthethwa, va nghenerile vukorhokeri bya ku tlangeriwa ka anivhesari ya vu 30 ya mufi Samora Machel, musunguri na Phuresidente ya Mozambique, loyi a loveke eka swiyimo swo hleketelerisa eMbuzini. Hi ku tsundzuka varhangeri va Afrika va matimba vo fana na Samora Machel, Julius Nyerere, Oliver Tambo na Nelson Mandela, hi tsundzuka leswaku vurhangeri eka vona a swi vula vukorhokeri byo tiyimisela eka Afrika ku humelerisa ku tsakela ka vanhu va Afrika.

Hi le ku yiseni emahlweni eka matimu ya hina yo fana na ku tiphina hi vuxaka bya ikhonomi na xidiplomati ku tlakusa ku kula ka ikhonomi, ku tumbuluxa mithirho na ku hunguta nkandzingano. Ku tumbuluxiwa ka Khorido ya Nhluvukiso wa Maputo, leyi hlanganisaka xitichi xa swihahampfhuka swa Maputo na xivindzi xa vumaki xa tiko ra hina, i xiphemu xa nkoka xa matshalatshala ya hina ku tlakusa nxaviselano na vuvekisi na ku hluvukisa ku hlanganisiwa ka rhijini.

5.4. Khabinete yi navelela Advocate Busisiwe Joyce Mkhwebane mikateko eka ku thoriwa ka yena tanihi Musirhelela-Vaakatiko wa Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ka malembe ya nkombo loku sungulaka hi ti 15 Nhlangula 2016. Khabinete yi na ku tshembha leswaku Advocate Mkhwebane u ta korhokela rixaka kahle naswona u ta ya emahlweni a endla ku navela ka MaAfrika-Dzonga hinkwawo.

5.5. Khabinete yi kombisa ku khensa ka yona eka Advocate Thuli Madonsela ku korhokela tiko na ku veka hofisi ya Musirhelela-Vaakatiko ehenhla eka miehleketo ya vaaki.

5.6. Khabinete yi hlangana na vuhangalasi bya mahungu ya Afrika-Dzonga eku tsundzukeni ka anivhesari ya Siku ra Ntshuxeko ra Vuhangalasimahungunyingi leri tivekaka tanihi "Black Wednesday" na ku ndhundhuzela tifeme ta vuhangalasi bya mahungu eka ntirho lowu va wu tirheke eku tiyisiseni xidemokirasi xa tiko. Hi ti 19 Nhlangula 1977, mfumo wa xihlawuhlawu wu lerisile maphephahungu ya The World na Weekend World ku herisa ku kandziyisa na ku sungula ku khomiwa hi vunyingi na ku yirisa vateki va mahungu.

Vumbiwa ra xidemokirasi ra hina ri veka erivaleni ku sirhelela mitshuxeko ya vuhangalasi bya mahungu leyi hi yi lweleke swinene leyi yi tekeriwaka enhlokweni tanihi ku tirha ntirho wa nkoka eka ku tlakusa vun'we na ndzingano wa rixaka wa hinkwavo.

Loko hi ehleketa hi nhluvuko lowu Afrika-Dzonga wu wu endleke eku tumbuluxeni ntshuxeko wa vuhangalasi bya mahungu, Khabinete yi hoyozela SANEF eka anivhesari ya yona ya vu 20 leyi nga ta tlangeriwa vhiki leri taka.

5.7. Khabinete yi nyika mpfuno wa vun'we eka vanhu va le Nigeria na le ka mindyangu ya vanhwanyana lava va ha riki evuhlongeni, endzhaku ka mahungu ya leswaku vanhwanyana va xikolo va 21 eka lava 2019 lava tlhakisiweke hi va lwisamfumo va Boko Haramu va ntshuxiwile. Khabinete yi kombela matiko hinkwawo ya misava ku pfuxeta matshalatshala ya wona eku pfuneni vulawuri bya Nigerian ku kuma ku ntshuxiwa ka vanhwanyana; ngopfungopfu matiko ya Afrika hinkwawo na matiko ya Nhlangano wa Afrika ku seketela na ku pfuna Nigeria ku kuma vana lava ha lahlekeke.

5.8. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ka ku chavelela eka Mfumo na vanhu va Riphabuliki ra Haiti na tixaka tin'wana eCaribbean endzhaku ka xidzedze lexi vuriwaka  Matewu lexi dlayeke madzanadzana ya vanhu na ku onha switirhisiwa.

5.9. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ka ku chavelela eka mfumo na vanhu va Kingdom of Thailand endzhaku ka ku lova ka Hosi Bhumibol Adulyadej.

5.10. Khabinete yi tlhela yi rhumela ku chavelela eka ndyangu na vanghana va nhenha ya ku lwela ntshuxeko Mewa Ramgobin. U sungurile Komiti ya Afrika-Dzonga ya ku ntshuxiwa ka Swivochwa swa Tipolotiki, naswona a ri un'wana wa vaseketeri vo sungula va pfhumba ra Ntshuxa Mandela. Mewa Ramgobin nakambe a ri khale ka Phuresidente ya Natal Indian Congress na Mutshamaxitulu wa Phoenix Settlement Trust, leyi sunguriweke hi Mahatma Gandhi hi 1904.

5.11. Khabinete yi tivisiwile leswaku Phuresidente Jacob Zuma u kumile na ku amukela ku tshika ntirho ka Tatana Krish Naidoo na Tatana Vusi Mavuso tanihi swirho swa Bodo ya Nhlangano wa Vuhaxi wa Afrika-Dzonga (SABC).

Komiti ya Huvo ya Rixaka eka Vuhlanganisi yi sungurile magoza yo sungula ndzavisiso wa yona eka Bodo ya SABC, hi mayelana na ku lulamela ka yona ku tirha, hi ku ya hi xiyenge xa 15A xa Nawu wa Vuhaxi wa 1999.

Khabinete yi hoyozele lava landzelaka:

5.12. Murhumiwa wa Afrika-Dzonga Vienna Tebogo Seokolo eka ku thoriwa ka yena tanihi Mutshamaxitulu eka Bodo ya Vagavhenara ya Ejensi ya Atomiki ya Matiko hinkwawo (IAEA). Bodo ya Vagavhenara i xirhonkulu xo endla pholisi xa IAEA.  

5.13. Parks Tau eku hlawuriweni ka yena tanihi Phuresidente wa Nhlangano wa Matiko lama Hlanganeke na Mfumo wa Muganga (UCLG), nhlangano wo sirhelela wa Mfumo wa Muganga eMisaveni, hi ti 15 Nhlangula 2016, eColombia.

5.14. Antonio Guterres, eku hlawuriweni ka yena eka xivandla xa Matsalanankulu wa Nhlangano wa Matiko (UN) ku sukela ti1 Sunguti 2017 ku fikela ti 31 N'wendzamhala 2021. U ta na ntokoto wukulu hikuva a tirha tanihi Holobyenkulu wa Portugal ku sukela hi 1995 ku fikela hi 2002 nakambe tanihi Khomixini ya le Henhla ya UN ya Vahlampfa ku sukela hi Khotavuxika 2005 ku fikela N'wendzamhala 2015.

5.15. Vateki va mahungu va Afrika-Dzonga, lava koxeke ku tekeriwa enhlokweni eka Masagwadi ya Vateki va mahungu va Afrika va CNN MultiChoice. Ancillar Mangena wa Forbes Africa u hlurile eka Sagwadi ra Muteki wa mahungu Lotsongo wa Maggie Eales Wales. Jay Caboz, na yena u huma eForbes Africa, u hlurile eka Sagwadi ra Switirhisiwa na Eneji, loko Sagwadi ra bindzu na ikhonomi ri hluriwile hi ku hlanganela ka Diana Neille, Richard Poplak, Shaun Swingler na Sumeya Gasa va Daily Maverick Chronicle. Mia Malan wa Mail & Guardian u hlurile eka Ntlawa wa Sagwadi ra Features, loko James Oatway mutekaswifaniso wa Sunday Times a hlurile eka Sagwadi ra Mohammed Amin Photography.

5.16. Mamelodi Sundowns eka ku hlula ka vona ka 3-0 eka ntlawa wa le Egypt, Zamalek, laha a ku ri nenge wo sungula wa Fayinali ya Ligi ya Tinghwazi ta Afrika. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku va un'we na ku seketela Sundowns ku va yi vuyisa nyeleti ekaya.

6. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kambela ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.

6.1. Tat. Siphamandla Kenneth Mthethwa tanihi Mulawurinkulu wa swa Timali wa Sentech.

6.2. Bodo ya Afrika-Dzonga ya Vulawuri bya Dayimani na Tisimbhi to Saseka:
a) Dok. Sipho David Manese (Mutshamaxitulu)
b) Man. Ntombifuthi Monedi-Noko
c) Man. Mpho Mosing
d) Man. Mamodupi Mohlala-Mulaudzi
e) Tat. Bernard Stern
f) Man. Maletlatsa Monica Ledingwane
g) Tat. Mochele Noge
h) Tat. Tembani Ngqeza
i) Meja-Jenerali Peter Jacob Arendse (Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga)
j) Tat. Bothwell Deka (Vutameri bya Mali ya tiko)
k) Tatana Tsumbedzo Charles Nevhutanda (Banginkulu ya Afrika-Dzonga)
l) Tat. Senna Mokoena (Nhlangano wa Vatirhi va Migodi wa Tiko)
m) Tat. Leon Peter Grobler (Nhlangano wa Vun'we wa Afrika-Dzonga)
n) Tat. Kagiso John Menoe (Ndzawulo ya Swicelwa)
o) Man. Mmapoulo Lindah Nkhumise (CEO wo Khomela)

Swirho leswi Cincanaka:
p) Brigadiya Ntombizodwa Hazel Mokoena (Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga)
q) Tat. Raymond James Paola (Banginkulu ya Afrika-Dzonga)

6.3. Swirho leswi nga ri ki eka Vurhangeri eka Bodo ya Nkwama wa Nghozi ya le Magondzweni:
a) Dok. Ntuthuko M Bhengu (Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe);
b) Tat. Dawood Coovadia (Xandla xa Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe);
c) Man. Mala Somaru (loyi a yimeleke Ndzawulo ya Vutleketli)
d) Tat. Patrick Masobe (ku thoriwa nakambe);
e) Man. Refilwe Mokoena (ku thoriwa nakambe);
f) Dok. Lungelwa Linda (ku thoriwa nakambe);
g) Tat. Ahmed Pandor (ku thoriwa nakambe);
h) Dok. Terrence Omdutt Kommal;
i) Dok. Maria Claudina Du Toit;
j) Tat. Khotso Monko Mothobi; na
k) Man. Lusanda Unathi Zisiwe Rataemane.

6.4. Lefuthenete wo Angarhela (Man.) Yolisa Matakata tanihi Xandla xa Nhloko ya Rixaka eka Xiyenge xa Vulavisisi bya Vugevenga bya Xirhangana.

6.5. Tihloko ta Swifundzankulu eka Xiyenge Xa Vuhlori bya Vugevenga bya Xirhangana:
a) Gauteng: Meja Jenerali (Tat.) Prince Nkitsing Mokotedi
b) Kapa Vupela-dyambu: Meja Jenerali (Man.) Nombuso Portia Khoza
c) Kapa-Vuxa: Meja Jenerali (Tat.) Meshack Nyameko Nogwanya
d) N'walungu-Vupeladyambu: Meja Jenerali (Man.) Linda Mbana
e) Kapa-N'walungu: Meja Jenerali (Tat.) Kholekile Derick Galawea
f) Limpopo: Meja Jenerali (Man.) Thobeka Hepercia Jozi;
g) Mpumalanga: Meja Jenerali (Man.) Ntombizodwa Hazel Mokoena
h) KwaZulu Natal: Meja Jeneralil (Tat.) Isaiah Jabulani Zikhali;
i) Free State: Meja Jenerali (Man.) Liziwe Evelyn Ntshinga

Swivutiso:
Donald Liphoko
Tihlanganise na: 082 901 0766