1. U shumiswa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
1.1. Khabinethe yo ṱolwa zwi tshi bva kha mawanwa a muvhigo wa kotare ya vhuṋa (Phando-Ṱhafamuhwe 2015). Yo fushwa ngaha mvelaphanḓa yo itwaho. Miraḓo Mihulwane i ḓo ita mishumo ya vhudzheneleli ha nyanḓadzamafhungo na vhafaramikovhe u itela u vhekanya mvelaphanḓa dzo itwaho kha mvelelo dza kotare ya vhuṋa. Zwidodombedzwa zwi ḓo ḓivhadzwa musi ho no khunyeledzwa tshikedulu.
1.2. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋangwa ha vhabveledzi vha fulufulu ḽi vhuedzedzeaho vha 13 kha luṱa lwa vhuṋa lwa muvhuso kha Mbekanyamushumo ya u Wana Vhabveledzi vha Muḓagasi wo Ḓiimisaho wa Fulufulu ḽi Vhuedzedzeaho. Vhabveledzi vha fulufulu iḽi ḽi vhuedzedzeaho (soḽa na fulufulu ḽa mudagasi wa muya) vha ḓo ṋetshedza nyengedzo ya megawatsi dza 1 084 hu tshi itelwa u tikedza giridi ya lushaka zwine zwa ḓo thusa shango uri ḽi sendele tsini na ṋetshedzo ya fulufulu ḽi yaho phanḓa lwa tshifhinga tshilapfu.
1.3. Khabinethe i ṱanganedza Mawanwa a Odithi ya Muvhuso Wapo a 2013-2014 na u khoḓa kushumele kwa mimasipala ku sumbedzaho u khwiṋifhala havhuḓi kha masia oṱhe a mawanwa a odithi ya masipala. Tshivhalo tsha phesenthe ya nṱha ya 96 ya vhaṱolwa (mimasipala na zwiimiswa wa masipala) zwo ṋetshedza zwitatamennde zwazwo zwa masheleni nga tshifhinga, zwine zwa vha nyaluwo khulwane vhukuma ya u bva kha 93% ya 2012/13 na 78% ya 2007/08.
Muvhigo u sumbedzisa uri ho vha na vhuḓidini ho itwaho vhukuma kha u tandulula khaedu ya ndozwo dzi songo teaho. Zwi vhonalaho vhukuma ndi nyengedzeo khulwane ya tshivhalo tsha mimasipala na zwiimiswa zwa masipala zwina odithi yavhuḓi ubva kha 30 ya 2012/13 uya kha 58 ya 2013/14, na sumbe ya 2007/08 i sumbedzaho vhuvhusi havhuḓi na ndango yavhuḓi ya masheleni.
Vhaṱolwa vha na mbuno dzo imaho zwavhuḓi dza masheleni zwa zwino vha na vhuḓifhinduleli ha 76% ya mugaganyagwama woṱhe wa ndozwo ya muvhuso wapo wa R315 biḽioni. Izwi zwi amba uri kha R10 iṅwe na iṅwe ino shumiswa nga muvhuso wapo, R8 i shumiswa nga zwiimiswa zwine zwa vha na zwiṱatamende zwa masheleni zwire kha vhuimo havhuḓi.
Kha mimasipala na zwiimiswa zwa 335 zwo ṱolwaho, ya 102 yo khwiṋifhadzwa, ya 194 itshe yo ralo, 27 yo tsela fhasi ngeno huna mivhili ine ya kha ḓi vha miswa na ya fumi yo salelaho. Izwi zwi khwaṱhisa na u tikedza nḓisedzo ya tshumelo dza muthelo dzi bveledzaho zwi tshi elana na maitele a ‘U humela kha zwa Mutheo’. Khabinethe i ṱanganedza izwo sa tshipiḓa tsha tshiṱirathedzhi tsha U humela kha zwa Mutheo, hu tshi ḓo sedzeswa kha mimasipala ya 50 yo wanaho mbuno dza odithi yo hanedzwaho, nga mannḓa ya 25 yo wanaho khanedzo kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho.
Khabinethe i dovha ya ṱahisa mbilaelo yayo kha mimasipala ine ya kha ḓi isa phanḓa na u thola vhathu vha songo fanelaho kana vha si na ṱhoḓea dzo teaho nga u ita izwo vha vha vha tshi khou sedzela fhasi maitele a kuvhesele kwavhuḓi. Minisiṱa wa Muhasho wa Muvhuso wa Tshumisano na zwa Sialala, vha tshi khou shumisana na mimasipala vha ḓo ṱavhanyisa maitele a u tandulula mafhungo aya.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo themendela Pulane ya Tshanduko ya Tshiṱirathedzhi ya Poswo ya Afrika Tshipembe (SAPO). Pulane iyi yo thusa kha u ṱodulusa zwivhangi zwa thaidzo na u topola vhudzheneleli ha tshiṱirathedzhi ha ndeme ha u shandukisa tshiimiswa. Modele muswa wa bindu u khou bveledzwa une wa ḓo fhungudza u ḓitika ho kalulaho kha bindu ḽa marifhi zwa ita uri hu itwe zwa ṱhanganelano ya tsumbathengo yo dziaho. Khabinethe ina fulufhelo ḽa uri tshiṱirathedzhi itsho tshi ḓo bveledza SAPO. Minisiṱa wa Muhasho wa Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo, khathihi na vhalangi vha SAPO, vha ḓo fara muṱangano na vhoramafhungo wa u amba nga vhuḓalo ngaha pulane iyi.
2.2. Khabinethe yo themendela mvelelo dzo ṱanganedzwaho kha muvhigo wa u thoma wa Afrika Tshipembe wa u thomiwa ha Thendelonzwiwa ya Afrika kha Pfanelo dza Vhuvha ha vhuḓi ha Ṅwana (2000-2013), uri dzi iswe Phalamenndeni. Muvhigo uyu wo ṱanganedzwa utshi bva kha Komiti ya Afrika ya Vhomakone kha Pfanelo na Vhuvha ha vhuḓi ha Ṅwana. Khabinethe yo tikedza maitele a muvhuso a u vhona uri hu vhe na u ṱanganelana, u vha khagala na vhudzheneleli kha u shumiswa ha Thendelonzwiwa ya Afrika kha Pfanelo dza Vhuvha ha vhuḓi ha Ṅwana itshi tevhedzela pfanelo dza vhana dza kha ndayotewa.
U ṋetshedzwa ha muvhigo wa Afrika Tshipembe zwi khou elana na milayo na pfanelo dza thendelano ya dzitshakatshaka. Muvhigo uyu u shuma sa muelo wa u sumbedzisa mvelaphanḓa ya lushaka kha u kona pfanelo na vhuvha ha vhana.
3. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a zwino
3.1. Khabibethe yo khoḓa mushumo wo tshimbilaho zwavhuḓi wa Foramu ya Ikonomi ya Lifhasi (WEF) wo farelwaho ngei Ḓoroboni ya Kapa vhege yo fhiraho, u tendelanaho na zwa uri shango iḽi ndi ḽa maimo a nṱha vhunga hu tshi farelwa hone miṱangano ya maimo a nṱha ya dzitshakatshaka. WEF Afrika yo ṋetshedza muvhuso tshikhala tsha u ṱana Afrika Tshipembe sa hone fhethu ha vhubindudzi na mabindu, zwine zwa vha zwa ndeme kha u swikelela ndivho ya Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP).
Khabinethe i dovha ya ṱanganedza mushumo muhulwane wo itwaho nga sekithara ya nyanḓadzamafhungo kha u vhona uri mafhungo a vhuṱambo uvhu ha ndeme aya kha pulatifomo dzo fhambanaho uri a pfale kha maAfrika Tshipembe.
Phimo ya Afrika Tshipembe ya tshikolodo kha BBB uya nga khamphani ya Fitch ya u ṱola Phimo dzi khwaṱhisedza uri shango ḽi kha ḓi vha ḽo vulela vhubindudzi ha mashango a nnḓa na u dovha zwa sumbedzisa vhuḓikumedzeli ha muvhuso ha ndango yavhuḓi ya masheleni. Ngeno mafhungo o ṱahiswaho nga Fitch a tshi khou dzhielwa nṱha nga muvhuso.
3.2. Khabinethe i ṱanganedza u rwelwatari ha Media Landscape 2014 – U pembelela Minwaha ya 20 ya Nyanḓadzamafhungo ya Afrika Tshipembe, zwine zwa katela masia o fhambanaho a zwi nyanyulaho zwa miṅwaha ya 21 yo fhiraho he nyanḓadzamafhungo ya shela mulenzhe nga nḓila khulwane. Luṱa luṅwe na luṅwe lu sumbedzisa nḓila ye nyanḓadzamafhungo ya vha yo ima ngayo u bva 1994 na uri ri bva kule gai ri tshi khou dovha hafhu ra sedza kha khaeudu dza matshelo. Vhunzhi ha vhafaramikovhe vha tenda uri huna zwinzhi zwo swikelelwaho kha iḽi sia.
Khabinethe i tsivhudza avho vhane vha vha kha zwa nyanḓadzamafhungo, vhoradzipfunzo, tshitshavha zwatsho na muvhuso uri vha vhale Media Landscape 2014, i dzikusaho khanedzano dzo dodombedzwaho na nyambedzano dza ngaha miṅwaha ya 20 ya nyanḓadzamafhungo kha Afrika Tshipembe ḽa demokirasi. Nyanḓadzo iyi i ṋetshedza ndivho na vhuḓifhinduleli ha ngoho ha sekithara ya nyanḓadzamafhungo ya shango. Kha maitele a mvetamveto yo kona u sika vhushumisani ho khwaṱhaho vhukati ha muvhuso na nḓowetshumo ya nyanḓadzamafhungo, nga kha vharangaphanḓa na madzangano a tshitshavha.
3.3. Khabinethe i tendelana na fhulufhelo ḽayo kha Manḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka (NPA) kha u ita mushumo u bveledzaho sa zwe a nangelwa zwone nga Ndayotewa yashu hu songo sedzwa tshanduko dzo itwaho kha vhurangaphanḓa.
NPA i kha ḓi vha yo khwaṱha kha mushumo wayo, na uri ina zwiimiswa na sisiṱeme dzi elanaho nayo dzine dza isa phanḓa na u vhona uri ahuna vhutshinyi tshitshavhani. Nga 2014 dzangano ḽo khwinisa phimo yaḽo ya u gwevha kha zwiimo zwa khothe dzothe nga 93.6% i linganaho na (milandu ya 73 641) kha khothe dza zwiṱiriki, 76% i linganaho na (milandu ya 27 246) kha khothe dza dzingu na 88% i linganaho na (milandu ya 911) kha khothe dzothe khulwane kana dza nṱha.
3.4. Khabinete i ṱanganedza u bviswa ha Tsedzuluso ya u thoma ya zwithu zwi si zwavhuḓi ya Afrika Tshipembe yo sedza kha kuhumbulele kwa vhathu ngaha HIV na AIDS na TB kha Khonfarentsi ya Afrika Tshipembe ya Vhusumbe ya AIDS, ine ya vha kati ngei Durban. Tsedzuluso iyi, ine ya vha khulwanesa kha ḽifhasi, i ṋetshedza maga a tshanduko nahone a konadzeaho na dzimbekanyamushumo kha u ṱalulwa ha vhulwadze na vhathu vhane vha vha na HIV na TB.
3.5. Khabinete yo ṱanganedza u bvelela ha Vhege ya Tsireledzo ya Vhana (CPW) na u ombedzela uri vhana vhashu ndi vhone thikho ya vhumatshelo ha shango ḽashu na u tsivhudza zwitshavha zwashu uri zwi vha tsireledze kha u sa ṱhogomelwa na u tambudzwa. Zwiṅwe hafhu, Khabinethe i tama u livhuwa mazhendedzi oṱhe a muvhuso, tshitshavha na vhafarani vha tshitshavha vhane vha khou shuma vha sa neti na u fhira kha CPW kha u tsivhudza zwitshavha uri zwi tsireledze vhana vhashu.
3.6. Khabinethe i ṱanganedza tshanduko yo khwaṱhaho ya Telkom ine muvhuso wa vha mufaramukovhe muhulwane, u tshi khou langa 40%. U shanduka ha khamphanni iyi zwo ita uri hu vhe na nyaluwo khulwane ya tsumbathengo na mukovhe lwa u tou thoma ubva nga 2011 ya 245 senthe.
3.7. Khabinethe yo ṱolwa nga ha u thomiwa ha mulayo wa khwaṱhisedzo dza zwenezwino dza vhusimamulayo ha mupfuluwo na ndango dza mupfuluwo dza 2014, hu tshi katelwa thoḓea dza u enda na vhana kha mikaṋo kana vhuimazwikepe ha Afrika Tshipembe, wo thomaho u shuma nga dzi 1 Fulwi 2015.
Zwo ralo, Khabinethe yo dzhiela nṱha makumedzwa a bvaho kha sekithara dzo fhambanaho. Uri makumedzwa aya a pfale, Khabinethe yo pulana u thoma thimu ya dziminisiṱa ubva kha zwigwada zwa ikonomi na zwa vhutsireledzi.
Tshigwada itsho tshi khou lavhelelwa u ambedzana na u dzhenelela kha mbilaelo idzo, ndivho khulwane iya u wana nḓila dza u tandulula masiandoitwa o ḓiswaho nga u thomiwa ha ndango iyi. Tshigwada itshi tshi ḓo rangwa nga Minisiṱa Vho Malusi Gigaba.
Hu tshi engedzwa, Komiti ya Dziminisiṱa ya ngangomu kha zwa Mupfuluwo kana Tsudzuluso i ḓo isa phanḓa na mushumo wayo wa u sedzulusa hafhu kha zwoṱhe zwi kwamaho vhapfuluwi vhane vha vha kha shango. Mushumo uyu u ḓo thusa kha u ṋetshedza sainedzhi vhukati ha mupfuluwo na milayo yashu.
4. Mbekanyamushumo dzine dza khou tevhela
4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dzhenelela vhuṱambo ha Ḓuvha ḽa Vhaswa nga dzi 16 Fulwi 2015 ngei Tshwane Events Centre, kha ḽa Gauteng fhasi ha thero ine ya ri: “Vhaswa vha khou bveledza Afrika Tshipembe”.
Muphuresidennde vha ḓo dovha vha tshimbidza madalo a Siyahlola kha Yunivesithi ya Thekhinoḽodzhi ya Tshwane ya ngei Khamphasini ya Tshipembe ire Soshanguve, kha ḽa Gauteng nga dzi 23 Fulwi 2015. Madalo aya a u ṱola a ḓo sedza kha vhurangeli ho itelwaho u khwinisa matshilo a vhaswa vhashu na u vha manḓafhadza uri vha shele mulenzhe nga nḓila ya khwine kha ikonomi ya shango ḽashu.
Khabinethe i ita khuwelelo kha vhaswa uri vha sa tambe nga tshikhala itshi tsho ṋetshedzwaho nga mbekanyamushumo dza muvhuso sa Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha, i sumbedzisaho nḓila ine vhufarani ha ḓisa tshanduko ngayo kha themamveledziso ya tshitshavha na tshumelo, na u engedza zwikhala zwa mishumo kha uri ivhe mishumo iyaho phanda zwo itwa nga u pfukiselwa na mveledziso ya zwikili.
Nga kha Zhendedzi ḽa Lushaka ḽa Mveledziso ya Vhaswa, vhaswa vhazhi vha khou ḓiswa kha ikonomi yo angalalaho nga kha mbekanyamushumo dzavho dzi ṋetshedzaho thikhedzo kha vhoramabindu vha vhaswa.
4.2. Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha tshipiḓa tsha u pembela ha dzhango nga u angaredza nga dzi 3 Fulwi 2015 kha u swaya Duvha ḽa Afrika ḽa Tshumelo dza Tshitshavha fhasi ha thero ine ya ri: “Mushumo wa Tshumelo dza Tshitshavha kha u Manḓafhadzwa ha Vhafumakadzi, Tshanduko na Netshedzo ya Tshumelo i Swikeleleaho”. NDP yo dovha ya sumbedzisa u khwaṱhisedza ha khonadzeo ya Shango sa zwa ndeme kha u swikelela Bono ḽa 2030. Ubva 1994 shango ḽo ita zwinzhi vhukuma kha u vhea vhafumakadzi kha maimo a vhulangi ha nṱha kha Tshumelo dza Muvhuso zwe zwa vha zwo ima kha 39.8% nga Ṱhafamuhwe 2014.
4.3. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe uri vha dzhoine muvhuso nga Ḓuvha ḽa Dzitshavhi ḽa Ḽifhasi nga dzi 20 Fulwi 2015, kha u khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli ha shango kha dzitshakatshaka uri dzitshavhi dzoṱhe dzi farwe nga khuliso. Sa tswayo ya 1951 Geneva Refugee Convention na u vha shango ḽi dzhielaho nṱha pfanelo dza vhathu, ro tewa nga u tsireledza pfanelo dza mutheo dza dzitshavhi vhare mikanoni yashu. Kanzhi vhathu avha ndi vhathu vha sa koni u ḓilwela, vhanna, vhafumakadzi na vhana vho kombetshedzwaho u vha mashangoni a havho, vha ita izwo nga mafulufulu nahone vho ḓiimisela.
4.4. Muhasho wa zwa Muno, khathihi na miṅwe mihasho ya muvhuso na mazhendedzi, i ḓo rwelwa ṱari Operation Pyramid nga dzi 19 Fulwi 2015 ngei Skukuza, kha ḽa Mpumalanga fhasi ha thero ine yari: “U shumisana roṱhe u itela u vha na mikano yo tsireledzeaho”. Operation Pyramid i ḓo tshimbidza na u vhekanya zwavhuḓi mazhendedzi, thandela dza mikaṋoni, mbekanyamushumo na vhudzheneleli a muvhuso. Vhurangeli uvhu ha tshanduko vhu ḓo shuma u swika hu tshi thomiwa Zhendedzi ḽa Ndango ya Mikano nga 2017 sa zwe zwa tiswa zwone. Vhulangi ha u pfuka ha vhathu na u pfukiswa ha thundu mikanoni ho tsireledzeaho na hu bveledzaho vhu ḓo itwa nga nḓila i elanaho na vhuvhekanyandeme ha mveledziso ya lushaka.
4.5. Anivesari ya vhu 60 ya Thendelonzwiwa ya Mbofholowo, ine ya ḓo itwa nga dzi 26 Fulwi 2015, i ḓo shumiswa kha u sumbedzwa mvelaphanḓa dze dza vha hone kha mbofholowo, na u sumbedza ndivhanyo vhukati ha mbekanyamaitele dza muvhuso na ḽiṅwalo ḽa ḓivhazwakale. Thendelonzwiwa ya Mbofholowo ndi mutheo wo teaho Ndayotewa yashu i khoḓwaho nga ḽifhasi; zwazwino i bveledza kha shango ḽine ra khou fhaṱa nga kha mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dzashu.
5. U tholwa
U tholiwa hoṱhe ho itwa nga murahu ha musi ho sedzuluswa na u khwaṱhisedzwa ha ndalukanyo.
5.1. Vho Zacharia Isak Modise sa Khomishinara wa Lushaka wa Tshumelo dza Ndulamiso.
5.2. Vho Bernedette Muthien sa Mufarisa Mulanguli Dzhenerala wa Maitele a u swikelela Ndinganyo ya Mbeu kha Muhasho wa Vhafumakadzi.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
