Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka hi Phuresidente Cyril Ramaphosa, eHolweni ya Dorobakulu ra Kapa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Manana Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka wa Swifundzakulu, Tatana Amos Masondo,
Xandla xa Phuresidente xa Rhiphabliki ya Afrika-Dzonga, Tatana Paul Mashatile na Manana Mashatile,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Khale ka Xandla xa Phuresidente Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Manana Baleka Mbete,
Muavanyisinkulu Raymond Zondo,
Xandla xa Muavanyisinkulu, Manana Mandisa Maya,
Vaavanyisi vo hambanahambana lava nga kona eka nkarhi wa sweswi,
Meyara wa Dorobakulu ra Kapa, Mukhaselara Geordin Hill-Lewis,
Mufambisinkulu wa Vuthu ra swa Vutivi na Vafambisinkulu va Rhijini,
Varhangeri va Mavandla lama Seketelaka Xidemokirasi xa hina,
Vanhu lava nga duma lava yimelaka swifundzakulu swa hina swa nkaye,
Swirho swa Palamende,
maAfrika-Dzonga Kulorhi,
Tanihiloko hi ri karhi hi tilulamisela Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka (SoNA), hi twile ku vava swinene ku twa hi ta ku hundza emisaveni ka Dokodela Hage Geingob, Phuresidente wa Rhiphabliki ya Namibia.
Phuresidente Geingob a ri munghana la rhandzekaka eka mina na le ka vanhu va Afrika-Dzonga no va khomuredi eka Nyimpi ya hina yo lwela ntshuxeko. A ri nghwazi ya kurhula eAfrika, vun’we, nhluvuko na nhluvukiso.
Ndzi kombela leswaku hi miyela nkarhinyana ku n’wi xixima. maAfrika-Dzonga kulorhi,
SoNA leyi yi humelela eka lembe ra vu 30 ra xidemokirasi xa hina.
Hi ti 27 ta Dzivamisoko 1994, maAfrika-Dzonga va timiliyoni va hlawurile ku vhota eka nhlawulo wa xidemokirasi, vo tala va vona a ku ri ro sungula evuton’wini bya vona.
Siku relero ra nkoka a ku ri ku hela ka malembe-xidzana ya ku lwela, ku Lwela ku tshunxa vanhu va hina eka ku xaniseka na ntshikelelo, ku tekeriwa nhundzu na ku tirhisiwa hi ndlela yo biha, eka vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano.
Loko hi ri karhi hi forile, tilayini to leha leswaku hi ta vhota, a hi hundzuluka hi langutana hi vulavula hi ntsako wa hina naswona mikarhi yin’wana mihloti a yi xiririka emarhameni ya hina.
Hi vukarhile vanghana na vanhu lava hi nga va tiveki ku fana, hi khutaziwa hi ku ti twa ka vumundzuku lebyi fanaka lebyi a hi ri kusuhi no byi endlela tiko ra hina hi ku vhota ka hina.
Endzeni ka mabokisi malawo ya tibaloti a hi nghenisanga vhoti ntsena, kambe norho wa tiko leri a hi lava ku ri aka.
A ku ri norho wa Afrika-Dzonga leswaku, hi switwi hinkwaswo, i ya vanhu hinkwavo lava tshamaka eka yona, ku va ni vun’we hambileswi hi hambaneke.
Misava hinkwayo yi vonile Nelson Mandela, tatana wa rixaka ra hina, a vhota Inanda eKwazulu-Natal; tiko ra uShaka, nhenha leyi vito ra yona ri twalaka malembe hinkwawo; ndhawu leyi John Langalibalele Dube a velekiweke eka yona, Phuresidente yo sungula ya ANC, leyi hlanganiseke vanhu va Afrika; na kaya ra Hosi Albert Luthuli, Muwini wo sungula wa muAfrika eka Sagwadi ra Nobel ra Kurhula Laureate.
Hi tindlela to tala, ku vhota ka yena eInanda endhawini laha John Langalibalele Dube a nga lahliwa kona, a ku ri xikombiso hikuva ku va a hoxile vhoti ya yena kwalaho, a ri karhi a vika eka Phuresidente wo sungula wa vandla ra ANC hi laha nyimpi yi nga yisiwa emahlweni hi kona.
Endzhaku ko vhota, Madiba u vule leswaku:
“Lama i masungulo ya nguva leyintshwa. Hi sukile eka nguva yo pfumala ntshembo, ku avana, swivandlanene leswi pimiweke, mpfilumpfilu na ntlimbo. Hi sungula nguva yintshwa ya ku tshemba, ku rivalelana na ku aka rixaka.”
I norho lowu, wa vanhu lava tshunxekeke no va na vun’we, lowu nghenisiweke eka Vumbiwa bya hina bya xidemokirasi. I Vumbiwa lebyi fambiseke matshalatshala ya hina ya nhlanganelo eka malembe-khume manharhu lama nga hundza ngopfungopfu ku cinca tiko ra hina ri va lerinene, naswona ri fanele ri yima exikarhi ka ntirho lowu hi wu endlaka sweswi ku aka vutomi byo antswa eka hinkwerhu.
Eka malembe-khume manharhu lama nga hundza, a hi ri eka riendzo, ku lwela ku fikelela rixaka lerintshwa – rixaka ra xidemokirasi.
Hi cukumetile vulawuri bya tihanyi bya xihlawuhlawu no aka mfumo wa xidemokirasi lowu seketeriweke hi ku navela ka vanhu.
Hi simekile mavandla yo tiya ku sirhelela ntshuxeko wa nkoka na timfanelo ta ximunhu ta vanhu hinkwavo.
Hi cincile vutomi bya mamiliyoni wa maAfrika-Dzonga, hi nyika swilaveko swa vutomi na ku tumbuluxa swivandlanene leswi nga si tshamaka swi va kona.
Hi endlile leswaku ikhonomi yo hambanahambana leyi swicelwa, swimakiwa swa vurimi na nhundzu leyi endliweke swi fikelela misava hinkwayo, hi karhi hi tumbuluxa mitirho eAfrika-Dzonga.
Tanihi tiko, hi vuyerile eka vaaki va rixaka, hi ndlandlamuxa voko ra kurhula na vunghana eka matiko hinkwawo na vanhu hinkwavo.
Tanihileswi hi nga ta ka hi nga wu kaneti nhluvuko lowu maAfrika-Dzonga va wu endleke eka 30 wa malembe lama nga hundza, naswona a hi fanelanga ku tekela ehansi mintlhontlho yo tika leyi hi yaka emahlweni hi hlanganaka na yona.
Hi tiyiserile mikarhi yo tika swinene loko matimba ya xidemokirasi xa vumbiwa bya hina ya kamberiwile.
Ku vile na mikarhi laha swiendlakalo leswi nga riki swa laha tikweni ra hina swi khomeleteke nhluvuko wa hina.
Xirilo xa swa timali misava hinkwayo xa 2007 na 2008 xi fikisiwile emakumu, malembe-khume ya ku kula loku tiyeke na ku tumbuluxiwa ka mitirho hi xihatla.
Sweswinyana, dzolonga ra Russia-Ukraine ri hoxile xandla eka ku tlakuka ka minxavo ya mafurha, swakudya na nhundzu yin’wana emisaveni hinkwayo – naswona, hikokwalaho ka sweswo, swiendlile leswaku vutomi byi tika swinene eka maAfrika-Dzonga hinkwawo.
Ku tlhele ku va ni mikarhi leyi swiendlakalo swa le kaya swi nga tsekatsekisa masungulo ya xidemokirasi xa hina xa vumbiwa.
Kumbexana ku onhaka lokukulu ku vangiwile hi nkarhi wa ku vukungundzwana bya mfumo.
Ku ringana malembe-khume, vanhu hi un’we un’we eka swivandla swa le henhla swa Mfumo va endle xikungu na vanhu va le xihundleni leswaku va teka na ku tlhela va tirhisa hi vuntshwa tikhamphani ta mfumo, tiejensi ta ku sindzisa nawu na mavandla man’wana ya vaaki.
Eka swiyimo swin’wana, mitirho leyi a yi endliwa hi tikhamphani ta kwalaho na ta matiko yo hambanahambana.
Tibiliyoni ta tirhandi leti a ti endleriwile ku fikelela swilaveko swa maAfrika-Dzonga lama tolovelekeke ti yiviwile.
Ku tshemba etikweni ra hina ku onhiwile swinene. Mavandla ya mfumo a ya tsanile swinene.
Mimbuyelo ya vukungundzwana bya mfumo yi yile emahlweni ya ha twiwa eka rixaka, ku suka eka nkayivelo wa switimela swo rhwala nhundzu ku ya eka vukorhokeri bya mfumo lebyi waka, ku suka eka matirhelo yo ka ya nga ri kahle ya switichi swa hina swa gezi ku ya eka tiphurojeke ta nhluvukiso leti tsandzekeke.
Kambe maAfrika-Dzonga, ku katsa vatirhi va mfumo vo tala vo va na ntiyiso no tinyiketela, va tlheriserile va lwa no tirha swin’we ku hlula vukungundzwana bya mfumo.
Hambiswiritano, ku ringeta ku sivela ku hlakarhela ka tiko ku ye emahlweni.
Hi tsundzuka hi ku xaniseka lokukulu ka swiendlakalo swa Mawuwana 2021, loko vanhu va tshembeka eka ku tsakela ka vona vini va lavile ku tlhontlha ku pfukela mfumo lowu nga duma, leswi nga yisa eka kulahlekeriwa hi vutomi na ku onhaka lokukulu.
Nakambe, a va humelelanga.
Matshalatshala lama yo tlhelerisela endzhaku ku vuyeriwa loku kumiweke hi matimba ka ntshuxeko wa hina ku tsandzekile hikuva vanhu va Afrika-Dzonga va yimile va tiya swin’we, hi ku sirhelela Vumbiwa bya hina na xitshembiso xa byona xa vutomi byo antswa eka hinkwerhu.
A ku ri ku tiyimisela loku fanaka loku endleke leswaku tiko ri tiyisela ku onhaka loku vangiweke hi COVID-19, ntungu wo biha swinene wa misava hinkwayo eka malembe-dzana lama hundzeke.
Ku tlula 100 000 wa maAfrika-Dzonga va lahlekeriwile hi vutomi bya vona eka vuvabyi lebyi naswona vanhu vo ringana mamiliyoni mambirhi va lahlekeriwile hi mitirho ya vona.
Hambiswiritano, a swi ta va swi ta va swi nyanyile ngopfu loko a hi nga endlanga swilo swin’we tanihi vun’we ku herisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwana, ku seketela vatirhi va hina va rihanyo, ku sirhelela lava nga sirhelelekangiki, na ku sungula nongonoko wa nsawutiso lowu nga si tshamaka wu va kona
Hi kotile ku hlanganisa vanhu leswaku vaendla matshalatshala yo ponisa vutomi na ku tihanyisa.
Ndzi lava ku ya xixima magidi-gidi yo tala ya maAfrika-Dzonga lava hoxeke xandla hi swa timali eka Nkwama wa Ntwanano, eka vatirhi lava a va humesa switirhisiwa swa vutshunguri, na vaongori, madokodela na vatirhi van’wana va rihanyo lava vekeke vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va khathalela lava vabyaka.
Ntlhontlho wun’wana wukulukumba lowu hi fanele ku langutana na wona i madzolonga ya rimbewu na ku dlayiwa ka vavasati (GBVF), leswi hi swi hlamuseleke tanihi ntungu wa vumbirhi.
Tanihi mfumo, hi tivisile milawu na ku kongomisa switirhisiwa swo tala eka ku xupula muendli wa vugevenga, ku nyikiwa nseketelo wo antswa eka lava nga pona, na ku tlakusa ku nyika matimba eka ikhonomi ya vavasati.
Tanihi rixaka, hi fanele ku tiyisa matimba ya matshalatshala ya hina ya hlanganile ku fikisa makumu GBVF.
eMalembeni ya sweswinyana, tiko ri bohekile ku langutana na mimbuyelo ya ku cinca ka maxelo.
Hi vile na ndzilo wa nhova lowu onhaka eKapa-Vupeladyambu, ndhambi leyi onhaka eKwazulu-Natal, ku hisa ka dyambu loku nga tiyiselekiki eKapa N’walungu, dyandza leri phikelelaka eKapa-Vuxa, na swidzedze swa matimba eGauteng.
Ntirho wa ku tala wa vufambisi lebyi a ku ri ku endla leswaku tiko ra hina ra hlula eka mintlhontlho leyi kulukumba no tlhela hi kuma ndlela ya hina.
Loko xin’wana na xin’wana xa swiendlakalo leswi xi yise mfungho wa xona, tiko ra hina ri tiyisele xidzedze xin’wana na xin’wana.
Ina, hi na swivati swo swi kombisa. Kambe eka mhaka yin’wana na yin’wana, maAfrika-Dzonga a ma tiyimiserile.
A hi lo tiyisela ntsena, kambe, hi vuyile hi tiyile no tlhela hi tiyimisela swinene.
Matshalatshala lama hinkwawo ya kombisile ndlela leyi maAfrika-Dzonga ma tlangelaka ha yona ntshuxeko lowu nga winiwa endzhaku ka malembe-khume ya ku lwela.
Xitori xa malembe yo sungula ya 30 ya xidemokirasi xa hina xi nga hlamuseriwa kahle hi vutomi bya n’wana loyi a vitaniwaka Tintswalo, loyi a velekiweke emasungulweni ya ntshuxeko hi 1994.
Tintswalo – n’wana wa xidemokirasi – u kulerile erixakeni leri a ri hambanile na Afrika-Dzonga ra vatswari va yena, vakokwani wa yena na kokwani xinguwe.
U kulerile erixakeni leri a ri fumiwa hi vumbiwa lebyi simekiweke eka ku ringana, ku fuma ka nawu, na ntiyisiso wa xindzhuti lexi u tswariweke na xona xa muaki un’wana na un’wana.
Tintswalo, na van’wana vo tala lava nga tswariwa hi nkarhi wun’we na yena, a va ri vadyandzhaka va tipholisi to sungula ta Tiko ra xidemokirasi ku nyika vuhlayiseki bya mahala bya rihanyo eka vavasati lava nga biha emirini na vana va le hansi ka malembe ya tsevu.
Tintswalo u hetile malembe ya yena ya vuntshwa a tshamile endlwini leyi nyikiweke hi Mfumo, yin’wana ya tiyindlu ta timiliyoni leti akiweke leswaku ku ta tshama vanhu va vusweti.
Tintswalo u kulerile endlwini leyi a yi nyikiwile mati ya nkoka na gezi, endlwini laha vatswari va yena a va tala ku va va hanyile va pfumala gezi ku nga si fika lembe ra 1994.
Tintswalo u tsarisiwile exikolweni laha vatswari va yena a va nga hakeli tihakelo ta xikolo, naswona siku rin’wana na rin’wana ra xikolo a kuma swakudya swo aka miri tanihi xiphemu xa nongonoko lowu namuntlha wu seketelaka kaye wa mamiliyoni wa vadyondzi ku suka eka mindyangu ya vusweti.
Mfumo wa xidemokirasi wu nyikile Mali yo Hlayisa N’wana ku fikelela swilaveko swa yena swa nkoka. Mali leyi, swin’we na swivumbeko swin’wana swa ku pfuna vaaki, swi ya emahlweni swi va ndlela leyi ku tshemberiwaka eka yona ya ku tlula 26 wa mamiliyoni wa maAfrika-Dzonga n’hweti yin’wana na yin’wana.
Hi nseketelo lowu, Tintswalo – n’wana wa xidemokirasi – u kotile ku heta tidyondzo ta yena matiriki.
Hi ku pfuniwa hi Xikimi xa ku Pfuna hi swa Timali eka Machudeni ya Rixaka, Tintswalo u nghenile eka yin’wana ya tikholichi ta hina ta Dyondzo ya Vutshila bya Vuthekiniki ni Vuleteri (TVET) kutani a kuma xitifikheti.
Loko Tintswalo a sungula ku tirha, u kotile ku hluvuka na ku humelela hi nseketelo wa ndzinganiso wa matholele ya tiko na tipholisi ta Ntiyisa-Vubindzu bya Vantima.
Hi muholo lowu a wu kuma, a kota ku hlayisa mali, ku sungula muti, ku rhurhela eka yindlu yo antswa, no hanya vutomi byo antswa.
Lexi i xitori xa mamiliyoni wa vanhu lava nga tswariwa emasungulweni ya xidemokirasi xa hina. Kambe i xiphemu xa xitori ntsena.
Hikuva, ku nga khathaleki ku humelela loku hlamarisaka eka malembe ya 30 lama nga hundza, vana vo tala va xidemokirasi va ha hlangana na mintlhontlho leyikulu.
Mamiliyoni wa vantshwa va malembe ya 15 ku fika eka 24 sweswi a va le ku tirheni, a va le ku dyondzeni kumbe ku leteriweni.
Ku na votala lava nga na matiriki, diploma kumbe digiri lava nga kumeki ntirho, kumbe lava nga riki na tindlela to sungula bindzu.
Loko ku kula ka ikhonomi ku ri na nkoka ku hunguta ku pfumaleka ka mitirho, hi yimela ku nyika ntirho lowu vana vo tala va xidemokirasi va wu lavaka.
Tanihi mfumo, hi tekile magoza yo tivisa ntlhontlho wa ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa.
Malembe manharhu lama nga hundza, ku aka eka ku humelela ka Nongonoko wa Mitirho ya Mfumo lowu Ndlandlamuxiweke, hi sungurile Xikhutazo xa Phuresidente xa Ntirho.
Hi nongonoko lowu, hi tumbuluxile ku tlula 1.7 miliyoni wa mitirho na swivandlanene swa tindlela to tihanyisa.
Hi xikhutazo lexi, hi thorile vapfuni va le swikolweni vo hundza miliyoni yin’we eka swikolo swa 23 000, hi nyika vatekaxiave hi ntokoto wa nkoka wa ntirho loko ku karhi ku antswisiwa mimbuyelo ya dyondzo.
Hi ku tirhisa ku Nghenelela ka Matholele ya Vantshwa hi Phuresidente, hi simekile SAYouth.mobi tanihi pulatifomo leyi havaka tihakelo ya vantshwa lava nga tirheki ku fikelela swivandlanene swa dyondzo na ku kuma mali.
Ku tlula 4.3 miliyoni wa vantshwa sweswi va nghenelerile eka netiweke naswona 1.6 miliyoni ku fikela sweswi va kumile swivandlanene.
Hi, tirhisana na Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa va Rixaka (NYDA), hi simekile minongonoko yo hlaya yo nyika swivandlanene eka vantshwa, ku katsa Vukorhokeri bya Vantshwa va Rixaka na Vukorhokeri bya Matholele ya Vantshwa.
Minongonoko leyi yi na nkoka hikuva ntirho wu na nkoka eka vanhu. Va NYDA va tlangile ndzima ya nkoka eku pfuneni vantshwa vo hlaya ku sungula mabindzu ya vona n’wini.
Ku va na ntirho a swi nyiki muholo ntsena – swi na nkoka eka ku ti twa ka vanhu va ri na nkoka, va va na xindzhuti, ku tshemba na ku va va ri na xikongomelo na ku va van’we.
Ku suka evuentweni bya ku pfumala na ku pfumala ndzingano, hi tirhile ku tlula 30 wa malembe ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga hinkwavo va na nkateko wo ringana ku humelela.
A swi enelanga ku lemuka ku pfumala vululami bya swa khale; hi fanele hi swi lulamisa.
Hi sungurile milawu na ku sungula minongonoko ku endlela leswaku maAfrika-Dzonga ya vantima na vavasati ku va hluvuka entirhweni, ku va vinyi na vafambisi, ku kuma misava na ku hlengeleta tinhundzu.
Nhlayo ya mitirho eka vufambisi bya huvonkulu yi tlakukile kwalomu ka ntlhanu exikarhi ka 1996 na 2016.
Yin’wana ya mintlhontlho leyikulu vufambisi lebyi a byi fanele byi tirhana na yona loko byi teka hofisi a ku ri ku vutliwa ka vulawuri bya mfumo na vukungundzwana.
Nchumu wo sungula wa nkoka swinene eka hina a ku ri ku yimisa vukungundzwana bya mfumo, ku susa tinetiweke ta vugevenga etikweni no tiyisisa leswaku vaendli va swo biha va langutana na vululami.
A hi boheka ku endla sweleswo leswaku hi ta kota ku vuyisela mavandla ya hina no aka hi vuntshwa ikhonomi ya hina.
Hi hlawurile vanhu lava nga na vuswikoti hi ku tshembeka leswaku va ta rhangela tiejensi ta hina to sindzisa nawu, tindzawulo ta mfumo, vukorhokeri bya vuhlayiseki, na tikhamphani ta tiko, hakanyingi hi ku tirhisa maendlelo lama tiyimeleke na lama nga le rivaleni.
Ku tshembeka na ku tirheka ka nhlayo ya mavandla yo fana na Vukorhokeri bya Vuvekisi bya Afrika-Dzonga (SARS) byi pfuxetiwile na matirhelo ya vona ya antswisiwile.
Hi simekile Vulawuri bya Vulavisisi tanihi yuniti yo hlawuleka na ya swiyenge swo hambanahambana endzeni ka Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA) ku lavisisa vukungundzwana na vugevenga lebyikulu.
Nhluvuko lowukulu wu endliwile eku yiseni lava nga na vutihlamuleri bya vukungundzwana bya mfumo leswaku va avanyisiwa.
Ku tlula vanhu vo ringana 200 lava hehliweke va tengisiwile. Vo tala va le ku lavisisiweni.
Mali leyi yiviweke yi karhi ya vuyisiwa.
Swileriso swo yimisa mali yo ringana R14 biliyoni swi nyikiwile eka Yuniti yo Tekela Nhundzu ya NPA eka milandzu leyi fambelanaka na vukungundzwana bya mfumo, naswona kwalomu ka R8.6 wa tibiliyoni leti kumiweke ta mali ya vukungundzwana yi tlherisiwile eka mfumo.
SARS leyi vuyiseriweke no pfuxetiwa yi hlengeletile R4.8 wa tibiliyoni eka swibalo leswi nga hakeriwangiki hi mbuyelo wa vumbhoni lebyi nyikiweke eka khomixini, loko Yuniti ya Vulavisisi yo Hlawuleka yi simekile ku tengisiwa ka milandzu ya vaaki leyi ringanaka R64 wa tibiliyoni.
Hi tekile magoza, ku katsa hi ku tirhisa milawu yintshwa, ku tiyisa vuswikoti bya hina ku sivela ku yiviwa ka mali na vuxisi no hlayisa ku susiwa ka hina eka “ku engeteriwa ka ku vekiwa tihlo” hi Ntlawa wa Ntirho wa Matirhelo ya swa Timali.
Hi ku pfuniwa hi bindzu, hi simekile vuswikoti bya dijitali bya forensiki ku seketela Vulawuri bya Vulavisisi NPA, lebyi hi ku famba ka nkarhi byi nga ta ndlandlamuxiwa ku seketela nsindziso wa nawu hi ku anama.
Nawu sweswi wu le mahlweni ka palamende ku simeka Vulawuri bya Vulavisisi tanihi nhlangano wa nkarhi hinkwawo lowu nga na matimba yo lavisisa hi ku hetiseka.
Kambe ku na ntirho wo tala lowu faneleke wu endliwa ku herisa vukungundzwana hi ku hetiseka.
Hi ku ya swibumabumelo swa Huvo ya Vutsundzuxi ya Rixaka yo Lwisana na Vukungundzwana, hi tiyimiserile ku tivisa magoza man’wana yo tiyisa tiejensi ta hina to lwisana na vukungundzwana, ku sirhelela vaboxa va vaendli va vukungundwana, ku fambisa nhlohlotelo no sivela nkucetelo lowu nga fanelangiki wa vayimeri va vaaki eka ku xava.
A hi nge yimi ku fikela loko munhu un’wana na un’wana loyi a nga na vutihlamuleri bya vukungundzwana a konanisiwa.
A hi nge yimi ku fikela loko mali hinkwayo leyi yiviweke yi kumiwa.
A hi nge yimi ku fikela loko vukungundzwana ku va matimu.
Khombo ra xiviri ra vukungundzwana bya mfumo a ku ri leswaku swi hambukise nyingiso na switirhisiwa ekule na leswi mfumo a wu fanele wu swi endla, leswi ku nga ku kurisa ikhonomi ya hina no tumbuluxa mitirho.
Malembe ya ntlhanu lama nga hundza, hi tirhile ku pfuxeta ikhonomi ya hina ku suka eka malembe-khume ya ku pfumaleka ka nhluvukiso no yi sirhelela hinkwako eka ku tsekatseka ka le kaya na misava hinkwayo.
Hi endlile nhluvuko.
Ikhonomi ya hina namuntlha yi kule ku ringana ka nharhu ku tlula leswi a yi ri xiswona 30 wa malembe lama nga hundza.
Nomboro ya maAfrika-Dzonga lava thoriweke yi tlakukile ku suka eka nhungu wa timiliyoni hi 1994 ku tlula 16.7 wa timiliyoni sweswi.
Malembe mambirhi lama nga hundza, nomboro ya mitirho leyi tumbuluxiweke yi le ku tlakukeni kotara yin’wana na yin’wana, naswona sweswi hi na vanhu vo tala lava thoriweke ku tlula loko ku nga si va na ntungu.
Hambiswiritano, mpimo wa mpfumaleko wa mitirho ya hina yi le henhla ku tlula mikarhi leyin’wana.
Hambiloko mitirho yi ri ku tlakukeni, vanhu vo tala va le ku ngheneni emitirhweni lembe na lembe ku tlula mitirho leyi tumbuluxiwaka.
Hi andlarile masungulo ya ku kula hi ku tirhisa ku antswisiwa ka ikhonomi loku yaka emahlweni, ku hlohlotela vuvekisi lebyi nga na xikongomelo, na nongonoko wa switirhisiwa lowu sungulaka ku humesa mimbuyelo.
Tikhamphani ti ya emahlweni ti endla vuvekisi, magidi ya tihekitara ta masimu ya vurimi ya karhi ya byariwa, vumakelo byintshwa byi le ku pfuriweni naswona vutumbuluxi byi le ku ndlandlamuxiweni.
Hi le ndleleni yo lulamisa swipimelo swa nkoka swa ku kula ka ikhonomi hi ku tshamisekisa mphakelo wa eneji no lunghisa sisiteme ya hina ya vutleketli bya nhundzu.
Loko swirhalanganyi leswi swi susiwile, vuswikoti bya xiviri bya ikhonomi ya hina byi tshunxiwile.
Hi veke pulani leyi nga le rivaleni ku herisa ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana, leyi hi nga tshama hi yi simeka hi ku kongomisa eka miehleketo yin’we hi le ka Komiti ya Rixaka ya Xirilo xa Eneji.
Hi fikisile switshembiso swa hina ku tisa gezi lerintshwa hi ku tirhisa vuvekisi bya ku ka byi nga ri bya mfumo eka giridi, leswi se swi pfunetaka ku hunguta ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana.
Lembe leri nga hundza, hi simekile phasela lerikulu ro hunguta xikweleti, leri nga ta pfumelela Eskom ku endla vuvekisi eka vuhlayisi na switirhisiwa swo fambisa no tiyisisa ku tshamiseka ka yona ku ya emahlweni.
Ku sukela loko hi pfuxetile nongonoko wa hina wa eneji leyi pfuxetiwaka ntlhanu wa malembe lama nga hundza, hi hlanganisile ku tlula 2 500 tiMW ta gezi ra dyambu na matimba ya moya eka giridi laha nhlayo leyi yi andzisiweke ka nharhu se yi nga eku kumiweni kumbe ku akiweni.
Hi ku tirhisa swipfuno swa xibalo na nseketelo wa timali, hi andzile ku tlula ka mbirhi nhlayo ya vuswikoti bya dyambu ya le henhla leyi vekiweke etikweni hinkwaro eka lembe leri nga hundza ntsena.
Hi simekile ku cinca lokukulu ka milawu ku pfumelela vuvekisi byo ka byi nga ri bya mfumo eka ku endliwa ka gezi, hi tiphurojeke tintshwa to tlula 120 to ka ti nga ri ta mfumo ta eneji leti sweswi ti nga le ku hluvukisiweni.
Leyi i minhluvukiso yo hlamarisa leyi fambisaka ku lulamisiwa ka sekithara ya hina ya gezi hi ku fambisana na leswi mabindzu man’wana yo tala ya nga swi endla ku tlakusa mphikizano na ku hunguta minxavo.
Hi swiendlo leswi hinkwaswo, hina ku titshemba leswaku swilo swo biha swi hundzile naswona ku hunguteka ka ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana ku le kusuhi na ku hela.
Kambe a hi yimi kwalaho.
Ku tiyisisa leswaku ha ha pfuki hi hlangana na xirilo lexi fanaka nakambe, hi le ku pfuxeteni ka sisiteme ya hina ya eneji ku yi endla yi va na mphikizano, yi va ya nkarhi wo leha no tlhela yi tshembeka enkarhini lowu taka.
Hi ta aka ku tlula 14 000km wa tilayini tintshwa to fambisa gezi ku amukela eneji leyi pfuxetiwaka eka malembe lama taka.
Ku hatlisisa endlelo leri, hi ta pfumelela vuvekisi byo ka byi nga ri bya mfumo eka switirhisiwa swo fambisa hi ku tirhisa swikombiso swa nkoka swo hambana swa vuvekisi.
Lembe leri nga hundza, hi vekile Nawumbisi-Ndzhundzhuluxo wa Vulawuri bya Gezi ku seketela ku pfuxetiwa ka Eskom na ku simeka makete wa gezi lowu phikizanaka.
Loko hi karhi hi endla ku pfuxeta loku, hi le ku lulamiseni ka ikhonomi ya hina leswaku yi ta kula enkarhini lowu taka emisaveni leyi lawuriwaka hi ku cinca ka maxelo na nhluvukiso eka thekinoloji ya rihlaza.
Eka malembe manharhu lama nga hundza, tiko ra hina ri vonile ku tlakuka eka swiendlakalo swa maxelo yo biha, leswi hakanyingi swi nga va na switandzhaku swo biha.
Leswi hi swona swi endlaka leswaku hi simeka ku cinca ka eneji, ku nga ri ntsena ku hunguta ku humesiwa ka khaboni na ku lwa na ku cinca ka maxelo, kambe ku tumbuluxa ku kula na mitirho eka vanhu va ka hina.
Hi ta endla ku cinca loku hi rivilo, mpimo na hi ntsengo lowu tiko ra hina ri nga swi kotaka naswona hi ndlela leyi nga ta tiyisisa vuhlayiseki bya eneji.
Hi ku tala ka dyambu ra hina, moya na switirhisiwa swa swicelwa, hi ta tumbuluxa magidi ya mitirho eka eneji leyi pfuxetiwaka, hayidirojini ya rihlaza, nsimbhi ya rihlaza, mimovha ya gezi na switumbuluxiwa swin’wana swa rihlaza.
Kapa-N’walungu, hi swiyimo swa yona leswinene swa sola, se rikokile tibiliyoni ta tirhandi eka vuvekisi.
Hi ta simeka Ndhawu yo Hlawuleka ya Ikhonomi enhlalukweni ra Boegoebaai ku yisa emahlweni vuvekisi eka eneji ya rihlaza. Ku na ku tsakela lokukulu ku suka eka sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo ku nghenelela eka ku ndlandlamuka loku nga ta va kona eka tiphurojeke ta eneji ya hayidirojini ya rihlaza.
Hi tekile xiboho xo seketela ku endliwa ka mimovha ya gezi eAfrika-Dzonga ku kurisa sekithara ya hina ya swa mimovha, leyi nyikaka mitirho ya kahle eka magidi ya vatirhi.
Hi tekile xiboho xo yisa nyingiso wo hlawuleka eka swifundza swo fana na Mpumalanga ku pfumelela ku tumbuluxiwa ka tifeme tintshwa, swivandlanene swintshwa swa ikhonomi na mitirho leyi hlayisekeke.
Na le ka lembe leri nga hundza, hi tlakusile switshembiso swa timali swa Pulani ya hina ya Vuvekisi bya ku Cinca ka Eneji ku suka eka R170 wa tibiliyoni ku ya kwalomu ka R240 wa tibiliyoni.
Ku tivisa mimbuyelo ya ku phikelela ka ku hisa ka misava, leyi ti kombisaka hi tindhambi leti phikelelaka, mindzilo na dyandza, hi tekile xiboho xo simeka Nkwama wa Nhlamulo ya ku Cinca ka Maxelo
Leswi swi ta hlanganisa swiyenge hinkwaswo swa mfumo na sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo eka matshalatshala ya ntirhisano ku aka ku tiyisela ka hina no hlamula eka mimbuyelo ya ku cinca ka maxelo.
Ku tirhana na ku pfumaleka lokukulu ka vukorhokeri eka sisiteme ya hina ya vutleketli bya nhundzu, hi le ku tekeni magoza yo antswisa minhlaluko ya hina na netiweke ya xiporo no swi pfuxeta eka swiyimo swa le henhla swa misava.
Hi vekile ndlela yo kongoma yo tshamisisa matirhelo ya Transnet na ku pfuxeta sisiteme ya hina ya vutleketli.
Hi ku tirhisana swinene na mabindzu na vatirhi, hi simekile mitlawa yo tinyiketelela ku hundzuluxa tiphaseji ta ntlhanu ta xitiratejiki leti fambisaka nhundzu hi swikongomelo swo xavisela matiko ya le handle.
Nhlayo ya swikepe leswi yimeleke ku yima enhlalukweni wa Durban – leri hlanganeke na ntlimbano lowukulu eka tin’hweti ta sweswinyana – yi hungutanile ku suka eka ku tlula 60 wa swikepe exikarhi ka Hukuri ku ya eka 12 wa swikepe ntsena eku heleni ka Sunguti.
Transnet yi thorile mufambisi wa xitichi xa matiko ya misava ku pfuneta ku ndlandlamuxa na ku antswisa xitichi xa yona lexikulu ehlalukweni wa Durban.
Naswona hi le ku lunghiseni ka sisiteme ya swiporo swo rhwala nhundzu hi ku pfumelela vafambisi va swiporo vo ka va nga ri va mfumo ku fikelela netiweke ya xiporo.
Hi dzolonga leri nga kona eMiddle East ri khumbaka vutleketli bya swikepe hi le Suez Canal, Afrika-Dzonga ri le ka xiyimo lexinene xo nyikela hi vukorhokeri byo chela mafurha eka swikepe leswi nga ta hundziseriwa hi le ribuweni ra hina.
Hi hetile ku xavisa xiyenge xa xithekiniki endzhaku ka ku hlwela ka ku tlula malembe-khume, leswi nga ta tisa vuvekisi byintshwa, ku hunguta tihakelo ta data na ku antswisa ku fikeleriwa ka netiweke na ku tiya.
Ku pfuxetiwa loku ku na nkucetelo lowukulu eka rixaka laha mfikelelo eka inthanete ku tlakukeke swinene ku tlula malembe-khume lama nga hundza.
Ehansi ka hafu wa mindyangu hinkwayo yi vile na mfikelelo eka inthanete hi 2011, loko ku pimanisiwa na 79% wa mindyangu hi 2022.
Vhiki leri, hi kandziyisile milawu yintshwa ku pfuxeta sisiteme ya hina ya visa, leyi nga ta olovisa ku koka rinoko ra vuswikoti lebyi ikhonomi ya hina yi byi lavaka na ku tumbuluxa ikhosisiteme leyi cincacincaka ya vutumbuluxi na vubindzurisi.
Hi tlakusile R1.5 triliyoni eka swiboho swa vuvekisi lebyintshwa hi Tinhlengeletano ta Vuvekisi ta ntlhanu ta Afrika-Dzonga, laha ku tlula R500 biliyoni yi khulukele eka ikhonomi.
Ku seketela ku kula eka sekithara ya mayini, hi ya emahlweni na ku endliwa ka swilo swa manguva lama eka sisiteme ya layisense ya timfanelo ta mayini wa hina naswona hi simeka mali ya ndzavisiso ku seketela vatirhi va le mayini lava ha sungulaka na ku tirhisa masalela mantshwa ya swicelwa.
Eka leswi, mayini, lowu a wu ri ribye ra masungulo leri ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi nga akiwa ehenhla ka rona, wu ta tlhela wu va feme yintshwa leyi kulaka.
Ku nghenelela ka vanhu va vantima lava a va pfumala eka nkarhi lowu nga hundza ku le ku tlakukeni.
Vun’wini bya vantima byi yimile kwalomu ka 39% loko ku pimanisiwa na 2% hi 2004.
Vuvekisi eka switirhisiwa byi le ku kumeni matimba.
Endlelo rintshwa na ku nyikiwa ka timali to endla swilo swintshwa ri ta tirhisiwa ku tlakusa ku akiwa ka switirhisiwa.
Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi na xikongomelo xo antswisa vulawuri bya xitirhisiwa xa mati hi ku sungula tipurojeke ta switirhisiwa ku hlayisa mphakelo wa mati na ku hambanyisa swihlovo swa mati ku hunguta ku titshega hi mati ya le henhla ka misava.
Tiphurojeke ta mati yo tala ti le ku akiweni etikweni hinkwaro ku antswisa mphakelo wa mati eka miliyoni wa vaaki va le makaya, emadorobeni na madorobankulu.
Tiphurojeke ta switirhisiwa swa mati leti landzelaka ti le ku endliweni kumbe ti herile:
Phurojeke ya Mati ya le Tintshaveni eLesotho, Umzimvubu, Damu ra Hazelmere, Phurojeke ya Mati uMkhomazi, Damu ra Clanwilliam, Damu ra Tzaneen, Loskop, Mandlakazi, phayiphi leyi sukaka eka Damu ra Jozini, Giyani, phayiphi yo suka eka Damu ra Nandoni ku ya eka Damu ra Nsami, Mati ya Pilanesberg, Vaal Gamagara na phayiphi yo suka eNambyeni wa Vaal ku ya Hothazel.
eKapa-Vuxa, mabuloho ya Msikaba na Mtentu mi le ku sunguleni ku tlakuka ku hundza ehenhla ka misava, naswona mi ta va exikarhi ka lama tlakukeke swinene eAfrika loko maherile
Nsimbhi leyi tirhisiweke eka xiphemu xa phurojeke yi endliwile eMpumalanga, naswona nsimbhi yi huma eKapa-N’walungu.
Malembe mantlhanu lama nga hundza, Ejensi ya Magondzo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga leyi Pimiweke, leyi fambisaka kwalomu ka 25 000 km ta magondzo, yi nyikile tiphurojeke to tlula 1 200 leti ringanaka R120 wa tibiliyoni.
Hi Hukuri lembe leri nga hundza, Khabinete yi amukerile pulani ya swiporo swa rivilo, ku langutisiwa eku sunguleni eka ndlela ya Joni ku ya eDurban.
Loko hi karhi hi kurisa ikhonomi, hi yi endla yi katsa vanhu hinkwavo.
Hi ku hangalasiwa nakambe, kwalomu ka 25% ya misava ya vurimi etikweni ra hina sweswi yi lawuriwa hi vantima va Afrika-Dzonga, leswi swi hi tshineta ekusuhi na ku fikelela xikongomelo xa hina xa 30% hi 2030.
Malembe ma ntlhanu lama nga hundza, hi seketerile kwalomu ka 1 000 wa vativi va tifeme hi mali na swivumbeko swin’wana swa nseketelo. Tifeme leti to lawula hi vantima ti thola vatirhi vo tlula 90 000 na ku hoxa xandla tibiliyoni ta tirhandi eka ikhonomi ya hina.
Hi nkarhi wun’we, kwalomu ka 200 000 wa vatirhi vo tala va kumile vun’wini bya swiavelo eka tikhamphani leti va tirhaka eka tona, leswi endlaka nhlayo ya vun’wini hinkwabyo bya vatirhi eka tikhamphani eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga ku tlula hafu ya miliyoni wa vatirhi.
Hi vona mukhuva lowu wu ya emahlweni wu kula tanihileswi tikhamphani to tala ti lemukaka leswaku swa vuyerisa eka matirhelo ya tona leswaku vatirhi va tona va fanele ku va na xiphemu eka mabindzu lawa va tirhelaka wona.
Ku antwisiwa loku hi ku sunguleke na ntirho lowu endliwaka sweswi swi ta hi pfuna leswaku hi herisa ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana, ku antswisa sisiteme ya hina ya vutleketli, ku fikelela vuhlayiseki bya mati na ku tumbuluxa mitirho.
Hambileswi mintlhontlho ya hina yi nga si tshamaka yi va leyikulu, nhlamulo ya hina eka mintlhontlho leyi yi ta hi yisa eka ku humelela lokukulu ku tlula leswi hi nga si tshamaka hi swi vona.
Xin’wana xa ku pfumala vululami byo nyanya ka xihlawuhlawu a ku ri ndlela leyi dyondzo yi tirhisiweke tanihi xitirho xo yisa emahlweni ku nga ringani.
Malembe ya 30 lama nga hundza, hi lavile ku tirhisa dyondzo tanihi xitirho xo tumbuluxa ndzingano.
Mimbuyelo ya hina ya dyondzo ya masungulo yi le ku antsweni ku ya emahlweni eka swipimelo swo hambanahambana.
Nhlayo ya sweswinyana ya lava paseke matiriki, eka 82,9%, i ya le henhla swinene ku tlula hinkwato.
Naswona eka lembe rin’wana na rin’wana rintshwa, vadyondzi lava humaka eswikolweni leswi nga hakeriki mali ya xikolo va endla nhlayo leyi engetelekaka ya lava fikeleleke ku pasaka hi bachela.
Hi nkarhi wun’we, vadyondzi lavantsongo va le ku tshikeni xikolo.
Hi engetele mali leyi nyikiwaka eka swichudeni swa vusweti na leswi humaka eka ntlawa wa vatirhi etiyunivhesiti na TVET malembe ya ntlhanu lama nga hundza.
Eka malembe mantlhanu lama landzelaka, hi ta langutisa nyingiso wa hina eka ku ndlandlamuxa mfikelelo eka nhluvukiso wa vana lavantsongo no antswisaku hlayo eka giredi ya le hansi, laha hi nga le ku sunguleni ku vona nhluvuko.
Ku rhurhela nhluvukiso wa vana lavantsongo eka Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo (DBE) a ku ri xin’wana xa swiboho swa nkoka swinene tanihiloko sweswi hi kotaka ku tinyiketela switirhisiwa swo tala eka nhluvukiso wa vana lavantsongo na ku tiyisisa leswaku hi kuntirhisana hi mafambiselo tindzawulo to ku hambanahambana ta mfumo ta nghenelela eka nhluvukiso wa vana lavantsongo lowu nga engeteriwa hi DBE.
Tipholisi ta hina na minongonoko , hi ku famba ka malembe ya 30, swi tlakusile miliyoni wa vanhu ku va va huma eka vusweti lebyikulu.
Namuntlha, i maAfrika-Dzonga lavantsongo lava twaka ndlala naswona i vanhu lavantsongo lava hanyaka evuswetini.
Hi 1993, Afrika-Dzonga ri hlanganile na ntlhontlho lowukulu wa vusweti, 71.1% ya nhlayo ya vanhu va yona lava hanyaka evuswetini.
Hambiswiritano, ehansi ka mfumo wa xidemokirasi, ku vile na ku hunguteka loku yaka emahlweni eka tinhlayo leti.
Hi 2010, nhlayo ya vanhu lava nga le vuswetini yi hungutanile ku fika eka 60.9%, naswona yi yile emahlweni yi hunguteka, yi fika eka 55.5% hi 2020, tanihilaha swi vikiweke hi Bangi ya Misava.
Nhluvuko lowu wu kotekile ku endliwa hi nseketelo lowukulu eka vaaki lava a va wu lava swinene.
Ntlhanu wa malembe lama nga hundza, hi tivisile goza ro tirhana na vusweti hi ku tivisa Muholo wa Minimamu wa Rixaka ri languteriwile eka Tsalwa ra Ntshuxeko.
Xiboho hi vatlangi va ndzima va nkoka, ku nga bindzu na ntirho na miganga, ku tivisa muholo wa minimamu ku tlakusiwile muholo hi xihatla wa vatirhi vo hundza tsevu wa timiliyoni.
Exikarhi ka ntungu, hi tivisile Mali ya ku hlawuleka ya Mphalalo wa Vaaki, leyi sweswi yi fikelelaka vanhu van’wana va kaye wa timiliyoni lava nga tirheki n’hweti na n’hweti. Hi vonile ku vuyeriwa ka mali leyi naswona hi ta yi engetela na ku yi antswisa tanihi goza leri landzelaka ra nseketelo wa muholo eka vanhu la va nga tirheki.
Timali leti na swipfuno swi endla swo tala ku tlula ku nyika vanhu leswi va swi lavaka ku kota ku hanya.
I vuvekisi eka nkarhi lowu taka.
Mpfuneto wa vaaki wu kombisile ku tlakusa ku tsarisiwa eswikolweni na vukona, mimpimo ya le hansi ya vanhu lava tshikaka xikolo, no antswisa mpimo wa ku pasa.
maAfrika-Dzonga va hanya nkarhi wo leha ku tlula eku sunguleni.
Malembe ya ku hanya ya tlakukile ku suka eka 54 wa malembe ku fika eka 65 wa malembe hi 2023.
Ku hundza emisaveni ka ticece na vamanana ku hungutekile swinene.
Hi akile swibedlhele swo tala na swibedlhele-ntsongo, ngopfungopfu etindhawini leti nga na vusweti, hi nyika nhlayiso wa nkoka wo antswa eka maAfrika-Dzonga vo tala.
Namuntlha, 95% wa vanhu lava kumiweke va ri na HIV va tiva xiyimo xa vona xa rihanyo, 79% wa vona va kuma vutshunguri bya swidlaya-switsongwatsongwana, naswona 93% wa vona hi lava tshikeleriwaka hi xitsongwatsongwana.
Mintlulelo yintshwa ya HIV exikarhi ka vantshwa yi hungutekile swinene.
Hambiswiritano, loko sisiteme ya hina ya rihanyo yi vile na mbuyelo wa kahle eka vutomi bya vanhu, hi le ku tirheni no antswisa hinkwawo nkoka wa nhlayiso wa rihanyo na ku ringana ka mfikelelo.
Ndzindzakhombo wa Rihanyo ra Rixaka (NHI) wu ta nyika nhlayiso wa rihanyo wa mahala hi nkarhi wa ku hlayisiwa ka maAfrika-Dzonga hinkwawo, hambi hi le ka tindhawu ta vaaki kumbe tindhawu to ka ti nga ri ta mfumo ta rihanyo.
Hi pulanile ku tlakusa ku simeka ka NHI, hi tirhana na timhaka to fana na ku pfuneta hi timali sisiteme ya rihanyo, vatirhi va swa rihanyo, switirhisiwa swa vutshunguri, mirhi ya nsawutiso na tithekinoloji, na tisisiteme ta vuxokoxoko bya rihanyo.
Yin’wana ya mimfikelelo ya ku vonakala, ya ku khumbeka no tlhela yi vula swotala eka malembe-khume yo sungula ya ntshuxeko ku vile ku nyika makaya eka vanhu.
Namuntlha, kaye eka mindyangu ya 10 yi tshama eka vutshamo bya ximfumo.
Laha a ku ri na mikhukhu na tiyindlu ta ndzhope, sweswi ku na tiyindlu ta switina no semenderiwa.
Leyi i miti yo va na mati yo nwa no hlantswa hi wona, miti yo va na gezi ro layita no sweka.
Emakumu ya xihlawuhlawu, tsevu ntsena eka 10 wa vanhu va vile na mfikelelo eka mati yo nwa yo tenga. Namuntlha, nhlayo yeleyo yi tlakukile ku ya eka kaye eka 10 wa maAfrika-Dzonga.
Hi le ku tirheni ku tiyisisa leswaku tiyindlu leti pfuniwaka hi mali ti kumeka ekusuhi na ntirho, dyondzo na vukorhokeri.
Kambe ku va vukorhokeri byi fikisiwa, mfumo wa vaaki wu fanele ku tirha.
Timasipala to tala ti le ku tsandzekeni eka mafumelo, timali, na magoza ya ku fikisiwa ka vukorhokeri.
Swipimelo leswi swi khumba xiphemu xin’wana na xin’wana xa vutomi bya vanhu bya siku na siku.
Hi sungurile ku simeka ka nhlayo ya magoza ku tivisa xiphiqo lexi hi ku nyika nseketelo eka mfumo wa muganga, ku katsa ku endla xiphurofexinali vukorhokeri bya vaaki no tiyisisa leswaku vanhu lava nga na vuswikoti lebyi faneleke va hlawuriwa eka swivandla swa nkoka.
Hofisi ya phuresidente, Timali ta Tiko na Ndzawulo ya Mfumo Ntirhisano na Timhaka ta Xintu va le ku tirheni swin’we ku tlakusa vuswikoti bya xithekiniki eka mfumo wa muganga no antswisa ku pulana, ntirhisano na vulawuri bya swa timali.
Hi ku tirhisa izimbizo ya Phuresidente leyi khomiweke etikweni hinkwaro, hi vonile hi laha Xikombiso xa Nhluvukiso wa Xifundza (DDM) xi hlanganiseke ha yona swiphemu hinkwaswo swa mfumo na vakhumbeki ku tivisa mintlhontlho ya ku fikisiwa ka vukorhokeri emigangeni.
DDM yi kombisile ku va xitirho xo tirhiseka ku antswisa mfumo ntirhisano na ntirhisano. Hi ta ya emahlweni hi ndlandlamuxa na ku kurisa endlelo leri.
Ku lwisana na vugevenga na ku pfumaleka ka nsirhelelo i mhaka ya nkoka.
maAfrika-Dzonga va fanele ku hlayiseka no ti twa va hlayisekile, va famba va tshunxekile naswona va nga chavi nchumu eka vaakelani va vona na tindhawu ta vaaki.
Hi nkarhi wa vufambisi lebyi, hi langutisile eka ku hlomisa tiejensi ta hina to sindzisa nawu, leti a ti tsanisiwile hi ndlela leyi hlelekeke, leswaku va endla ntirho wa vona hi ndlela leyinene.
Hi tiyisile swiyimo swa maphorisa hi ku thola 20 000 wa maphorisa malembe mambirhi lama nga hundza na 10 000 yin’wana eka lembe leri taka.
Maphorisa yo engeteriwa ya 5 000 ya thoriwile eka Vuhlayisi bya Kurhula ka Vaakatiko.
Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi simekile Ntirho wa Shanela tanihi hi endlelo rintshwa ro kongomisa eka tindhawu ta vugevenga lebyikulu, leswi endleke leswaku ku khomiwa ku tlula 285 000 ku sukela hi Mudyaxihi lembe leri nga hundza.
Mitlawa ya Ntirho wa Switirhisiwa swa Ikhonomi leyi nga le ku tirheni eka swifundzakulu hinkwaswo yi humelerile eku lweni na ku yiviwa ka tintambu ta gezi, ku onhaka eka switirhisiwa swa nkoka na ku ceriwa mayini swi nga ri enawini.
Hi ku tirhisana swinene na sekithara yo ka yi nga ri ya mfumo, hi vonile ku hunguteka eka swiendlakalo swa vuhlayiseki eka netiweke ya swiporo.
Hi simekile Mfumo wa Vulawuri bya Mindzilikano lembe leri nga hundza ku antswisa vuhlayiseki bya mindzilikano ya hina, naswona hi kotile ku yimisa 10 000 wa vanhu lava ringeteke ku nghena etikweni ra hina swi nga ri enawini.
Swin’we na vaaki, hi tumbuluxile Pulani ya Xitiratejiki ya Rixaka eka GBVF, swin’we na vaaki, tanihi nhlamulo ya vaaki hinkwavo eka ntungu lowu.
Kwalomu ka R12 biliyoni yi nyikeriwile eka nkarhi wa le xikarhi ku simekiwa tiphuphu ta tsevu ta kungu, ku katsa ku nyika vavasati matimba ya ikhonomi
Milawu yintshwa yi tivisiwile ku tiyisa nhlamulo ya sisiteme ya vululami bya swigevenga GBV no nyika nseketelo wo antswa eka lava nga pona hi madzolonga yo tani.
Xikongomelo xa hina xo hetelela i ku herisa GBV hi ku angarhela hi ku kucetela vaaki hinkwavo. Tanihi xiphemu xa leswi, hi seketela xirhambo xa ku tiboha leswaku vavanuna eAfrika-Dzonga va rhambiwile ku xi teka ku kombisa ku tiyimisela ka vona eku heriseni ntungu lowu.
Vavasati na vona va le ka endlelo ro hluvukisa ku tiboha ka vona vinyi.
Ha ha ri na ndlela yo leha yo aka miganga yo hlayiseka, ku sivela vugevenga bya madzolonga, no sirhelela switirhisiwa swa hina.
Kambe a ku na ku kanakana leswaku vatirhi va maphorisa va phurofexinali, vo leteriwa kahle no va na switirhisiwa leswi faneleke, hi ku tirhisana swin’we na vaaki, swi ta endla leswaku tiko ra hina ri va ndhawu yo hlayiseka.
Namuntlha, maAfrika-Dzonga hinkwavova nga tlakusela tihloko ta vona ehenhla, va nga kanakanileswaku hi teke xiyimo xa hina lexi faneleke eka xiteji xa misava.
Ha ha tibohile ku tlanga xiphemu lexi akaka eka tikokulu ra hina na le misaveni hinkwayo ku fikelela Afrika yo antswa na misava yo antswa.
Hi ta ya emahlweni hi tlanga xiphemu xa nkoka ku miyeta swibalesa eka tikokulu ra hina hinkwaro.
Ku hlangana ka hina na mitlawa eka dzolonga ra Russia-Ukraine hi ku tirhisa Kungu ra Kurhula Afrika ku ya emahlweni. Hi nghenelela eka matshalatshala lama ya kurhula hikuva hi na ku tshemba leswaku na madzolonga yo ka ya nga lawuleki ya nga herisiwa hi minkanerisano.
Hi ku fambisiwa hi nawu wa nkoka wa timfanelo ta vanhu na ntshuxeko, hi tekile mhaka ya Palestina ku sivela mafu man’wana na ku onhaka eGaza.
Hi amukerile xiboho xa Huvo ya Vululami bya Matiko ya le handle xa leswaku Israel yi fanele yi teka magoza hinkwawo lama nga matimbeni ya yona ku sivela swiendlo swa ku dlayeteriwa ka vanhu le Palestina.
Hi sola ku dlayiwa ka vaaki hi matlhelo hinkwawo naswona hi kombela mavandla hinkwawo lama khumbekaka eka dzolonga ku tiboha eka endlelo ra kurhula leri nga ta tisa xitshunxo xa matiko mambirhi.
Hi ta tirhisa pholisi ya hina ya matiko ya le handle ku landzelela swikongomelo swa nhluvukiso wa hina. Hi nkarhi wa vurhangeri bya hina eBrazil, Russia, India, China, na Afrika-Dzonga (BRICS) lembe leri nga hundza, hi vonile ndzima leyintshwa ya ndyangu wa matiko ya BRICS.
Ku ndlandlamuxiwa ka ntlawa ku suka eka swirho swa ntlhanu ku ya eka khume swi kombisa swivandlanene swa mabindzu no tiyisiwa ka vuxaka bya politiki na diplomatiki exikarhi ka matiko eDzongeni wa misava hinkwayo.
Hi ta aka eka nhluvuko lowu hi nga wu endla eku simekeni Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshuxeko ya Tikonkulu ra Afrika (AfCFTA), leyi nga ta cinca ikhonomi ya Afrika-Dzonga na ya tikonkulu hi ku tumbuluxa mitirho yintshwa no tlakusa ku nghenelela ka ikhonomi.
Naswona hi ta veka nhluvukiso wa Afrika ehenhla ka ajenda loko hi rhurhela G20 hi 2025.
Leswi fikeleriweke eka malembe-khume lama hundzeke i vumbhoni bya matimba ya ntirhisano na ntirhisano ku tivisa mintlhontlho ya hina leyi tshikelelaka swinene.
Tiko ra hina ri na vaaki lava nga tiyimisela, nhlangano wa matimba wo hluvuka na sekithara leyi ngheneleke yo ka yi nga ri ya mfumo.
Malembe ya ntlhanu lama nga hundza, hi tirhile na vatirhisani va vaaki ku tivisa mintlhontlho yo tanihi ku hlayisa vanhu na ku hangalasa mirhi ya nsawutiso hi nkarhi wa ntungu wa COVID-19, na ku kucetela nhlamulo ya vaaki hinkwavo eka GBV.
Ntlhanu wa malembe lama nga hundza, hi hlanganile na vatirhisani va vaaki ku herisa ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana, ku tivisa mintlhontlho eka sekithara ya vutleketli, ku lwisana na vugevenga na vukungundzwana, na ku hatlisisa ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Leyi i ndlela yo va Afrika-Dzonga yi aka muganga lowu tiyeke wu tirhaka swin’we eka timhaka leti vonakaka, naswona ku ta va khiya ro aka vaaki vantshwa malembe lama taka.
maAfrika-Dzonga Kulorhi,
Leyi i SoNA yo hetisela ya vufambisi bya vutsevu bya xidemokirasi.
Malembe ya ntlhanu lama nga hundza a ku ri nkarhi wo hlakarhela, ku aka hi vuntshwa na ku pfuxeta.
Hi bohekile ku pfuxeta ikhonomi ya hina endzhaku ka ku tlula malembe-khume ya matirhelo yo biha ya ikhonomi.
Hi bohekile ku pfuxeta mavandla ya hina ya vaaki endzhaku ka nkarhi wa ku vutliwa ka vulawuri bya mfumo .
Hi bohekile ku hlakarhela ku suka eka ntungu lowu onheke wa misava hinkwayo lowu vangeke maxangu na ku nonon’hweriwa, lowu pfaleke mabindzu na ku koxa mitirho.
Naswona hi bohekile ku langutana na ku hlula xirilo xa gezi lexi hetaka matimba lexi, hambileswi ku nga na ku antswisiwa lokukulu eka tin’hweti ta sweswinyana, xiya emahlweni xi kavanyeta ikhonomi ya hina.
Hi huma ekule malembe ya ntlhanu lama nga hundza. Hi akile ehenhla ka leswi hi swi fikeleleke swa malembe-khume manharhu lama hundzeke naswona hi tekile magoza yo tiya ku langutana na mintlhontlho ya xihatla leyi langutaneke na maAfrika-Dzonga.
Hi vuyiserile ku tiyimela na vuswikoti bya tiejensi ta hina to sindzisa nawu ku lwisana na vukungundzwana na vugevenga.
Hi tirhile ku yisa emahlweni timfanelo ta vanhu lava nga na vulema. Hi tinyungubyisa swinene hi ku endla Ririmi ra Mavoko Afrika-Dzonga ri va ririmi ra ximfumo ra vu 12 ra tiko ra hina.
Hi sirhelerile na ku tlakusa timfanelo ta masungulo eka Vumbiwa bya hina, tanihi ntshuxeko wo vulavula, ku hlangana na ku va na ripfumelo. Hi lwele ntshuxeko wa vuhangalasi bya mahungu na ku tiyimela ka huvo ya swa vululami.
Hi sirhelerile na ku yisa emahlweni timfanelo ta swirho swa ku rhandzana ka vavasati hi rimbewu rin’we, vavanuna hi rimbewu rin’we, va rimbewu-mbirhi, ku hundzuluxa rimbewu, swo ka swi nga tolovelekanga ku vutisa swivutiso na muganga wa ku va na rimbewu leri nga na swirho hinkwaswo swa rimbewu, na ku ya emahlweni ku lwiwa na swivumbeko hinkwaswo swa xihlawuhlawu na ku nga tiyiselani.
Hi endlile nhluvuko lowukulu hi magoza yo kurisa ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho na ku hunguta vusweti.
Loko hi ri karhi hi veka endlelo ra ku pfuxetiwa na ku antswisiwa, ku na ntirho wo tala lowu faneleke ku endliwa ku vona ku antswisiwa loku ku ya fika emakumu.
Hi ta vona hi ntirho lowu yaka emahlweni na vatirhisani va hina ku herisa ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana na ku pfuxeta matirhelo ya minhlaluko ya hina na tinetiweke ta swiporo.
Hi ta ya emahlweni hi tiyisa mavandla ya hina ya ku sindzisa nawu, ku lwa na GBV na ku lwa na vukungundzwana ku endla Afrika-Dzonga yi va ndhawu yo hlayiseka eka hinkwerhu.
Hi ta ya emahlweni hi tiyisisa leswaku mfumo wa muganga, wu endla leswaku Vukorhokeri bya Vaaki byi va bya xiphurofexinali na ku tiyisisa leswaku vatirhela mfumo va tihlamulela eka swiendlo swa vona.
Hi ta ya emahlweni hi veka ikhonomi ya hina leswaku yi kula na ku phikizana na misava leyi cincaka hi xihatla, ku seketela mabindzu lamatsongo, ku nyika vantshwa swivandlanene swa ikhonomi na ku nyika nsirhelelo wa vaaki eka lava nga sirhelelekangiki.
Hi ta ya emahlweni hi tirha ku antswisa xiyimo xa timali ta tiko na ku khomelela hi matimba eka ndlela leyinene ya ikhonomi leyikulu.
Hi ta tirhisa swivandlanene leswi nyikiweke hi AfCFTA ku tlakusa mabindzu ya hina na ku ndlandlamuxa vumaki bya hina.
Hi ta ya emahlweni hi aka ikhonomi leyi katsaka hinkwavo, hi langutana na ku nyika matimba eka vavasati va vantima va Afrika-Dzonga, ku tlakusa timfanelo ta vatirhi, ku yisa emahlweni antswiso wa misava na ku landzelela ku cinca ka eneji loku nga siyeki munhu endzhaku.
maAfrika-Dzonga Kulorhi,
Loko hi karhi hi tlangela malembe ya 30 ya ntshuxeko, hi fanele hi tshama hi tiyile eka ku tinyiketela ka hina eka xidemokirasi xa hina xa vumbiwa na xitshembiso xa vutomi byo antswa.
A hi fanelanga hi pfumelela lava alaka vutihlamuleri lebyi Vumbiwa byi hi nyikaka byona hinkwerhu ku lulamisa ku pfumaleka ka vululami ka nkarhi lowu nga hundza na ku hundzula ikhonomi ya hina na vaaki va hina.
Hi fanele hi tsundzuxa vanhu lava hi ntirho lowu Vumbiwa byi wu vekaka eka Mfumo ku lemuka timfanelo ta munhu un’wana na un’wana eka tiyindlu, nhlayiso wa rihanyo, swakudya, mati, nsirhelelo wa vaaki, vuhlayiseki na dyondzo.
Hi ndlela leyi fanaka, a hi fanelanga ku pfumelela munhu wihi kumbe wihi ku hunguta mavandla ya nkoka ya xidemokirasi, ku tekela ehansi swa vululami kumbe ku tlhontlha vulawuri bya vumbiwa bya Palamende leyi.
A hi fanelanga hi pfumelela lava lavanaka na ku ava rixaka ra hina, ku hlohlotela madzolonga na ku tekela ehansi demokirasi ya hina.
Ku fana na nkarhi lowu nga hundza, ku fana na nkarhi lowu taka, vanhu va Afrika-Dzonga va fanele ku yima swin’we ku lwa na matshalatshala man’wana na man’wana yo tlherisela endzhaku ku humelela ka xidemokirasi xa hina.
Tanihi Mutshama-xitulu wa Huvo ya Vumbiwa, ndzi tirhile na varhangeri vo tala lavakulu va tiko ra hina ku endla Vumbiwa lebyi kombisaka ku rhandza ka vanhu va Afrika-Dzonga.
Tanihi Phuresidente, ndzi swi vona swi ri ntirho wa mina wo sungula ku sirhelela Vumbiwa bya hina, na ku tirha siku na siku ku lemuka xitshembiso xa byona.
Loko hi ya emahlweni, a hi tsundzukeni leswaku swi le ka hina – ku nga ri munhu un’wana – ku hlohlotela vumundzuku bya Afrika-Dzonga.
A hi vahlaleri lava nga endleki nchumu hi matimu ya hina.
Hi hina vatsari va wona.
Hi hina vaaki va tiko leri hi ri vulaka kaya.
Loko hi languta eka malembe ya 30 lama taka ya ntshuxeko, hi fanele hi hlawula muxaka wa tiko, na muxaka wa misava, leyi hi lavaka ku ti endlela yona na vana va hina.
Hi tinyiketerile eka Afrika-Dzonga laha vumunhu bya hina byo fana byi nga le ka ku lemuka ka hina vumunhu bya un’wana na un’wana.
Hi lava tiko leri laha munhu un’wana na un’wana a nga tshunxeka ku va leswi a nga xiswona, ku nga langutiwi rixaka ra yena, rimbewu, ku navela ka yena ka rimbewu, rixaka kumbe vukhongeri.
Hi lava tiko leri eka rona swivandlanene leswi fanaka swi kumekaka eka n’wana un’wana na un’wana, hambi u velekiwe eSandton, eMdantsane, eSekhukhune, eMitchell’s Plain kumbe Phoenix.
Hi lava tiko leri ku fuma ka nawu ku tirhaka eka vanhu hinkwavo, swi nga khathaleki leswaku u fumile ku fika kwini kumbe u khomile xiyimo xihi xa ntirho.
Loko hi karhi hi ya emahlweni na riendzo swin’we ku endla xivono lexi xi va xa xiviri, hi hlohloteriwa hi vana va xidemokirasi, hi eneji ya vona, hi vutumbuluxi bya vona na hi ku hiseka ka vona.
Hi hlohloteriwa hi vantshwa lava nga rhwala ntshembho wa hina eka xiteji xa misava hinkwayo, ku suka eka tiSpringbok ku ya eka Banyana Banyana, ku suka eka nhenha ya Bafana Bafana ku ya eka lava wineke Sagwadi ra Grammy ku fana na Tyla.
Loko hi ri karhi hi tlangela malembe ya 30 ya ntshuxeko wa hina, hi tsundzuxiwa hi marito ya Phuresidente Nelson Mandela, loyi a nga vula leswaku endzhaku ko khandziya ntshava leyikulu, munhu a kuma ntsena leswaku ku na tintshava to tala leti a faneleke a ti khandziya.
U vule leswaku:
“Ndzi tekile nkarhinyana laha ku wisa, ku yiva xivono xa vista yo vangama leyi ndzi rhendzeleke, ku languta endzhaku eka mpfhuka lowu ndzi humaka eka wona.
“Kambe ndzi ta wisa ntsena nkarhinyana, hikuva ntshuxeko wu fambisana na vutihlamuleri, naswona a ndzi na xivindzi xo hlwela, hikuva riendzo ra mina ro leha a ri si hela.”
Hambileswi hi humaka ekule, ha ha ri na ndlela yo leha leyi hi faneleke ku yi famba.
Ku fana na Madiba, hi fanele hi ya emahlweni, hi ya mahlweni mikarhi hinkwayo, mikarhi hinkwayo emahlweni, hi kongoma etikweni ra milorho ya hina. Mikarhi hinkwayo hi va na ku tshemba leswaku hi ta hlula.
Ndza khensa.
