1. Ku Humelerisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Khabinete yi amukerile swintshuxo leswi nga tekiwa eka Samiti ya vu 25 ya Nhlangano wa Afrika (AU) leswi vekaka Afrika eka ndlela yintshwa ya nhluvukiso na nkulo lowu nga ta endla leswaku tikonkulu ri teka ndzhawu ya rona leyi lulameke eka timhaka ta misava hinkwayo.
Swintshuxo swi katsile vusocha lebyi hlanganeke no tirha kun’we eku heleleni ka lembe. Varhangeri va komberile ku hatlisisa ku tirhisiwa ka Vuthu ra Masocha ro Rindzela ra Afrika (ASF).
Khabinete yi khensile tshalatshala ra AU eka nhlanganiso lowukulu wa xifundzha na mabindzu hi ku simeka minjhekanjhekisano eka ku tumbuluxiwa ka minxaviso ya mahala eka tikonkulu leswi nga ta aka mintwanano ya matimba exikarhi ka tiikhonomi ta Afrika.
1.2. Khabinete yi amukerile nhlengeletano ya Vaholobye va Nhlangano wa Afrika lowu Langutanaka na Timhaka ta Rimbewu na Vavavsati lowu khomeke nhlengeletano ya vona hi ti 12 Khotavuxika 2015, endzhaku ka nhlengeletano ya vumbirhi ya AU ya Phanele ya Xiyimo xa le Henhla eka Ndzingano wa swa Rimbewu na ku Nyikiwa ka Vavasati Matimba (HLP) leyi a yi khomiwile ku sukela hi ti 10 ku fika ti 12 ta Khotavuxika 2015 emindzilekanini ya Sexini yo Toloveleka ya Nhlengeletano ya AU, ehansi ka nhlokomhkaka: “Endla swi humelela hi Nkatso wa swa Timali wa Vavasati eka Xiyenge xa Bindzu ra swa Vurimi”.
Mbuyelo wa minhlengeletano yimbirhi a ku ri Xitiviso na Xikombelo xa Xiendlo eka Nkatso wa swa Timali eka Bindzu ra swa Vurimi. Xikombelo xa Xiendlo xi vitana Swirho swa Mimfumo exikarhi ka swin’wana.
- Ku tirhisa timfanelo ta vavasati ku fikelela, ku lawula, vun’winyi na ku vuyeriwa eka switirhisiwa swa timali, ku katsa mfikelelo eka maendlele ya maxavelo ya mfumo eka Dyondzo, mahungu na nhluvukiso wa vuswikoti, tithekinoloji tintshwa na matirhelo, ku dyondzisa no hluvukisa ku nyikiwa ka matimba eka vavasati eka swa ikhonomi eka bindzu ra swa vurimi
- Ku tiyisisa mapfhumba ku tumbuluxa ndzhawu ya kahle eka vavasati ku endla bindzu ra swa vurimi na migingiriko ya vurimi hi ku sivela no hlamula eka ntlimbo eTikweninkulu, ku ololoxa, ku tshamiseka no hunguta mintlhotlho ya ku cinca ka maxelo, no ololoxa mintlhotlho ya mintungu na makhombo ya xinto.
- Ku fambisa nhluvukiso wa bindzu ra swa vurimi na migingiriko ya vurimi hi ku tirhisa michini, thekinologi yintshwa na nhluvukiso wa vuswikoti eka vavasati.
1.3 Eka tinhweti tintsongo leti ta ka, vadyondzi va ka metiriki va ta va va tsala swikambelo swa vona swo hetelela. Khabinete yi kombela Tlilasi ya 2015 ku endla swikombelo swo amukeriwa eswikolweni swa dyondzo ya le henhla ka ha ri ni nkarhi tani hi xiphemu Apulaya sweswi/ Pfhumba ra Ntsundzuxo eka swa Tidyondzo ra Khetha leri endliwaka lembe na lembe hi Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri.
Hi kombela Vadyondzi ku langitisisa Tinhlayo na Sayense tani hi tidyondzo ta mintirho leti nga ta teka nkulo wa ikhonomi ya hina ti wu yisa eka swiyimo swa le henhla. Vutshila na ntumbuluxo wa swilo swintshwa i swifambisinkulu swa ikhonomi etikweni. Vantshwa va fanele ku valanga minkarhi leyi nga kona eka Tikholeji ta Dyondzo ya Vuleteri ta Xithekiniki na Mintirho leti nga kona laha tikweni ku engetelela eka tiyunivhesiti, leswi katsaka Yunivhesiti ya Sol T Plaatjie eKapa N’walungu na Yunivhesiti ya Mpumalanga leta ha ku tumbuluxiwaka.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pfumelerile ku langhiwa ka Zoni ya Nhluvukiso wa Vumaki ya Maluti-A-Phofung (MAP IDZ) eTshiame (Industriqwa-1A), eHarrismith, eka Xifundzhankulu xa Free State. Ku amukeriwile ku nyikiwa ka Mpfumelelo wa Mutirhi eka zoni leyi eka Nhlangano wa Nhluvukiso wa Free State.
Ku langhiwa ka MAP IDZ swi ta tumbuluxa pulatifomo leyi fambelanaka na vutleketli (Habu ya Vutleketli) 10 wa tikhilomitara ehandle ka Harrismith (ndzhawu ya khale ya Industriqwa), ku nyika vukorhokeri eka swa swifambo, vumaki lebyi nga tikeki, swa timbewu, na swiyenge swa vuhangalasi/vutleketli.
2.2. Khabinete yi amukerile leswaku Afrika-Dzonga ri hlangana na Bangi ya Vuvekisi bya Switirhisiwa ya Asia. Bangi yi kongomisa eka Xifundzha xa Asia na sa Oceania eku seketeleni ka vuvekisi bya switirhisiwa.
Ku nghenelela ka Afrika-Dzonga swi ta nyika matimba eka vuxaka bya rona bya bindzu leri kulaka na xifundzha naswona swi ta kombisa ku tsombana na swikongomelo swa nhluvukiso swa xifundzha.
2.3 Khabinete yi amukerile ku langhiwa ka Vaholobye va Vululami na Vukorhokeri bya Vululamisi na Maphorisa tani hi leswi va tihlamulelaka eku hetisiseni ka vutihlamuleri bya Mfumo hi ku ya hi Xiyenge xa 9(2) xa ku Siveriwa no Lwa na ku Xanisiwa ka Vanhu, 2013.
Vaholobye ha vambirhi va ta langutana na nhluvukiso wa tiphurogireme leti nga kongomisiwa eku siveleni no lwa na ku xanisiwa loku tlakusaka mfanelo ya masungulo eka ntshuxeko na vuhlayiseki bya vanhu tani hi leswi swi nyikiweke eka xiyenge xa 12 xa Vumbiwa.
2.4. Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Maendlele yo Engetelela ya Ntwanano wa Mabindzu, Nhluvukiso na Ntirhisano exikarhi ka Vaaki va Europe na Swirho swa Mfumo wa vona ePalamende ku pasisiwa.
Maendlele yo Engetelea ya tekela enhlokweni ku fikeleriwa ka Rhiphabuliki ra Croatia eka Nhlangano wa Europe (EU) leri nga nghena endzhakunyana eka Maendlele.
Ku kurisiwa ka EU swi ta antswisa makete wa SA ku fikelela eka EU, leswi nga ta fikelerisa eka ku tumbuluxiwa ka swivandla swa mintirho, ku hlayisa nkulo wa ikhonomi, no antswisa milangho ya vatirhisi. Leswi swi fambisana na xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka xo tumbuluxa mintirho, ku kurisa ikhonomi, no tlakusa ku yisiwa ka nhundzu eka matikomambe.
2.5. Khabinete yi amukerile swiyimo swa misava hinkwayo leswi pfunaka na matshalatshala yan’wana ya sayense ku va ya tirhisiwa hi xikongomelo xo tiyisisa leswaku vulawuri bya nxungeto lebyi faneleke bya tirhisiwa loko ku tisiwa tihomu na swikumiwa swa tihomu.
Ku longoloxiwa loku ka Afrika-Dzonga eka swilaveko swo tisa nhundzu laha tikweni na swiletelo swa sayense swa misava hinkwayo, swi ta tiyisa xiyimo xa tiko eka mabindzu ya misava hinkwayo. Leswi swi ta anamisa mfikelelo wa swakudya leswi eneleke, ku hlayiseka no fuwa eka vanhu na swiharhi hi kungu ra swikumiwa naswona swi ta engetelela ku tumbuluxiwa ka mintirho hi ku tisiwa ka swikumiwa swa tihomu leswa ha lavaka ku lulamisiwa laha Afrika-Dzonga.
3. Milawu
3.1. Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzundzhuluko wa Timhaka ta Vugevenga, 2015 ePalamende.
Mindzhundzhuluko yi nyika ku cinca eka milawu leyi fambisanaka na milandzu leyi yelanaka na switirhisiwa yo fana na vukhamba bya tikhebulu, tilayeni ta tiqingho. Tinhlamuselo to tika ti nyikiwile eku nyikiweni ka beyili, ku gweviwa ka vaonhi na ku tumbuluxiwa ka nandzu wuntshwa ku endla leswaku ku onhiwa ka switirhisiwa leswi vangiweke hi ku onha kumbe ku kavanyeta matirhelo ya vukorhokeri bya masungulo hi nghinghiriko wa vugevenga swi va nandzu.
Loko nawumbisi lowu wu ta va wu pasile wu ta tiyisisa leswaku mapfhumba ya vekiwa endzhawini ku hlayisa switirhisiwa, laha vuvekisi bya mfumo byi lavekaka ngopfu, ku tiyisisa leswaku tiko ri fikelela swikongomiso swa rona swa ikhonomi no engetela mintirho.
3.2. Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi lowu nga pfuxetiwa wa Ntlakuso na Nsirhelelo wa Vuvekisi, 2015 ePalamende.
Nawumbisi wu tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri ta tshama ri pfulekile eka vuvekisi bya matiko mambe, ku nyika nhlayiseko lowu eneleke na nsirhelelo eka vavekisi hinkwavo, no hlayisa mfanelo ya vutifumi ya Mfumo wa Afrika-Dzonga ku landzelela swikongomelo swa pholisi ya vanhu leyi hluvukaka no cinca.
Leswi swi le ka nseketelo wa xikongomelo xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) ro tlakusa vuvekisi na nkulo wa nhundzu leyi yisiwaka eka matikomambenkulo ku hatlisisa nkulo lowu hlayisekaka na nhluvuko eAfrika-Dzonga.
3.3 Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Mfanelo ya Nkandziyiso, 2015 eka Gazete ya Mfumo ku endla nghenelelo lowu nga anamisiwa.
Nawumbisi wu hundzuluxa Nawu wa Mfanelo ya Nkandziyiso, wa vu 98 wa 1978 na Nawu wa Nsirhelelo wa Vanyanyuri, wa vu 11 wa 1967, leyi nga hundzeriwa hi nkarhi tani hi leswi yi nga laveki minhluvukiso eka xiyimonyingi kumbe ku va na tinhlamuselo leti tirhanaka na timhaka ta xidijiti.
Nawumbisi wu ololoxa ku nyikiwa ka tilayisense eka ntirho lowu nga na mfanelo ya nkandziyiso hi ku yelanisa ntirho lowu nga lawuriwa ku sivela ku xanisiwa hi swa vubindzu. Leswi swi ta pfuna mfumo ku ololoxa xirilo xa vayimbeleri na vanyanyuri hi ku tiyisisa leswaku timali ti hakeriwa hi nkarhi hi tikhamphani to kandziyisa na vahaxi tani hi leswi vo tala va vona va lovaka va ri swisiwana.
3.4. Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo, 2015 ePalamande. Leswi swi hundzuluxa Nawu wa vu 46 wa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo wa 1997.
Nawumbisi wu tirhana na swiyimo swo pfuxeta nkarhi wa Khomixinara no nyika mutshamaxitulu ku langha wun’we wa vakhomixinara tu tirha tani hi mutshamaxitulu hi nkarhi lowu mutshamaxitulu na xandla va nga ri ki kona.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
4.1 Khabinete yi amukela maCuba va Ntlhanu lava a va khomiwile eUS hi 1998 no gweviwa eka vugevenga lebyi sukelaka eka vunhlori ku ya eka ku dlaya.
Lavantlhanu va rhumeriwile eUSA tani hi xiphemu xa netiweke leyi vuriwaka La Red Avispa ku lavisisa migingiriko ya mintlawa ya masocha ya Cuba leyi nga ya evuchavelawhawha leyi kunguhataka ku teka mfumo wa Fidel Castro.
4.2. Khabinete yi khensa mfumo wa Malawi lowu a wu yimeriwile hi Khomixinarankulu wa SA Manana Cassandra Mbuyane-Mokone ku fambisa ku vuyisiwa ka vana vambirhi va maAfrika-Dzonga (14) na (20) lava a va susiwile eka nhletelo wa kokwani wa vona eMpumalanga ku ya eMalawi hi Mawuwani 2014 hi wansati loyi a tiveka tani hi khale ka mudyondzisi. Namuntlha, Holobye wa Nhluvukiso wa Vanhu Bathabile Dlamini, u ta nyikiwa vana lava.
5. Mintirho leyi ta ka
5.1. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku nghenelela eka eka mintlangelo leyi ta ka ya Nhweti ya Nelson Mandela hi Mawuwani ehansi ka nhlokomhaka: “Endla siku rin’wana ni rin’wana ri va Siku ra Mandela: Ku nyikela 67 wa timinetse ta nkarhi wa hina ku pfuna lava pfumalaka.” MuAfrika-Dzonga wun’wana ni wun’wana u na vuswikoti byo ndlandlamuxa nzhaka ya khale ka Phuresidente Nelson Mandela hi ku endla ku hambana eka vutomi bya van’wana.
Hi moya wa ndzhaka ya Madiba a hi tirheni swin’we tani hi leswi hi funghaka Nhweti ya ku Hlangana ka Vanhu hi Mawuwani ku tumbuluxa vaaki lava hlanganaka hi ku tlakusa mihleketo ya mpfumaleko wa xihlawula-mbala, xihlawula-rimbewu, vululami na ndzingano eka hinkwavo tani hi leswi swi nga boxiwa no seketeriwa eka Vumbiwa ra hina.
5.2. Tani hi xiphemu xo tlangela no xixima ku hoxiwa ka xandla loku nga sala eka sayense, vunjhiniyere, thekinoloji na tumbuluxo wa swilo swintshwa, Holobye wa Sayense na Thekinoloji Naledi Pandor u ta rhurhela gala dinara ku tivisa vahluri va Foramu ya Rixaka ya Sayense na Thekinoloji 2014/15 – Tiawadi ta BHP Billiton hi ti 9 Mawuwani 2015 eEmperors Palace, eKempton Park ehansi ka nhlokomha: “Ku Vonakala”.
Tiawadi leti ti simekiwile hi 1988. Hi ku tlangela nhlokomhaka ya lembe leri ya UNESCO “Lembe ra Misava Hinkwayo ra ku Vonakala na Tithekinoloji ta ku Vonakala”, awadi yo Hlawuleka yi ta nyiketiwa eka vulavisisi lebyi yelanaka na Fotonikisi.
5.3. Eka moya wa Vhiki ra Vukorhokeri bya Mfumo wa Afrika leri sungulaka vhiki leri (ku sukela hi ti 22 ku fika ti 26 Khotavuxika 2015), Khabinete yi tsakela ku khensa vatirhela mfumo hinkwavo eka ku tiboha, ku tinyiketela, no tirha hi matimba ka vona ku phakela vukorhokeri eka vanhu va hina. Hi kombela vatirhelamfumo hinkwavo ku tiboha nakambe ku fikelela swilaveko swa maAfrika-Dzonga hinkwavo.
6. Afrika-Dzonga eka mhaka ya ICC
Khabinete, yi bohile leswaku yi ta langutisisa ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava, hi swivangelo swo hlaya.
Afrika-Dzonga a ri ri museketerinkulu wa ku tumbuluxiwa ka Huvo ya Vugevenga bya Misava na ku va un’we wa swirho swa Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava. Yi tshama yi tinyiketela eka maendlele ya vululami bya misava hinkwayo “ku tiyisisa leswaku vugevenga byo hlaya lebyi khumbhaka vaaki va misava tani hi ntalo leswaku byi nga heleli byi nga xupuriwangi na leswaku ku gweviwa loku heleleke ku tiyisisiwa hi ku teka magoza eka xiyimo xa rixaka no ndlandlamuxa ntirhisano wa misava hinkwayo.”
Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni ku tlakusa no hlohlotela mapfhumba ya swifundzha na ya misava hinkwayo ku lwa na vugevenga byebyo.
Afrika-Dzonga i xirho xa Nhlangano ya Mavandla ya Mimfumo leyi nga tumbuluxiwa hi Tsalwa ra 112(1) ra Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava.
Afrika-Dzonga i xirho xa Nhlangano wa Tinxaka, Nhlangano wa Afrika na minhlangano yin’wana ya misava hinkwayo. Ri teka vutihkamuleri bya rona bya misava na swiboho hi ndlela yo tinyiketela swinene.
Afrika-Dzonga ri tirha ntirho wa nkoka swinene etikweninkulu ra Afrika ni le ka minhlangano yo hambana ya tikonkulu. Ri tlhela ri rhurhela Palamende ya Vanhu hinkwavo va Afrika. Khale ka Holobye wa Timhaka ta Xikaya wa Afrika-Dzonga i mutshamaxitulu wa Khomixini ya Nhlangano wa Afrika.
Afrika-Dzonga ri nghenelela eka mapfhumba yo hlayisa ku rhula eka matiko ya Afrika yo hlaya yo fana na Rhiphabuliki ra Xidemokirasi ra Congo. Afrika-Dzonga ri nghenelela swinene eku tiyisiseni leswaku maendlele yo olova ya ku rhula lama nga ku teni eSudan na Dzonga wa Sudan ya tshama, eka ku tsakela ka vanhu va mimfumo leyi tifumaka na matiko man’wana lama tifumaka na tikonkulu ra Afrika.
Afrika-Dzonga ri tekiwa tani hi mukondleteri wa ku rhula loyi a nga na ntiyiso no tshembheka loyi a nga na masocha ya Afrika-Dzonga ya 3000 lama nghenelaka eka mapfhumba yo hlayisa ku rhula ehansi nseketelo wa AU na UN.
Afrika-Dzonga ri tlakusa ntirhisano exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko man’wana na nhlanganiso wa nhluvukiso etikweninkulu. Afrika-Dzonga ri tirhisa Mpfuxeto wa Afrika na Nkwama wa Ntirhisano wa Misava Hinkwayo, exikarhi ka swilo swin’wana, ku ndlandlamuxa ntlakuso wa xidemokirasi, mafumele ya kahle na nsivelo na ku ntshuxa ntlimbo.
Afrika-Dzonga ri vekisa swinene timali ta rona, vusocha, switirhisiwa swa xithekiniki na swa vanhu ku ya eku fikeleleni ka ku rhula, vuhlayiseki na ku humelela etikweninkulu ra Afrika. Mimbuyelo ya vuvekisi lebyi yi le ku humeleleni hi kantsongo eka matiko lawa Afrika-Dzonga ri tirhaka kona. Matiko lawa ya katsa Sudan na Dzonga wa Sudan.
Handle ka ku va xirho xa Nhlangano wa Mavandla ya Mimfumo eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava, Afrika-Dzonga ri fanele ku ringanisa swiboho swa rona eka ICC na swiboho swa rona eka Nhlangano wa Afrika na swiboho swa rona eka mimfumo ha yin’we, ku katsa na lama nga eAfrika, hi ku ya hi mintwanano ya misava hinkwayo leyi ri nga yi hetisisa.
Afrika-Dzonga ri tekela enhlokweni leswaku na Swirho swa Nkarhi Hinkwawo swa Huvo ya Vuhlayiseki leswi nga ri ki swirho eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava swi nga ha nghenelela hi ku hetiseka eka mimbhurisano eka ICC na vurhumeri hi Huvo ya Vuhlayiseki bya xiyimo etikweni eka ICC.
Matiko lawa ya tekile magoza ku tiyisisa leswaku vatirhi va vona na vatirhi va le vusocheni va nga khumbhiwi hi milawu ya ICC.
Afrika-Dzonga ri tlhela ri tekela nakambe enhlokweni ku hambana eka matsalwa yo hambana eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava eka nsirhelelo wa Tinhloko ta Mimfumo.
Tsalwa ra Afrika-Dzonga ri nyika leswi landzelaka:
Loko xiyimo xa ximfumo xi nga ri na nkoka
1. Nawu lowu wu ta tirha hi ku ringana eka vanhu hinkwavo ku ri hava hambano lowu nga vekiwa eka xiyimo xa ximfumo. Ngopfungopfu, xiyimo xa ximfumo xo fana na Nhloko ya Mfumo kumbe Mfumo, xirho xa Mfumo kumbe palamende, muyimeri loyi a nga hlawuriwa kumbe murhumiwa wa mfumo u fanele ku ka a nga susi muhu eka vutihlamueri bya vugevenga ehansi ka Nawu lowu, kumbe wu fanele, hi vu wona, wu tumbuluxa ndzhawu yo hungutiwa ka xigwevo.
2. Minsirhelelo kumbe milawu ya maendlele yo hlawuleka leyi nga ta damarhetiwa eka xiyimo xa ximfumo xa munhu, hambi ehansi ka nawu wa rixaka kumbe wa misava, wu fanele ku ka wu nga siveli Huvo ku tirhisa milawu ya wona ehenhla ka munhu yaloye.
Eka nangutiso wo sungula, tsalwa leri hlanganisa ICC na milawlu ya rona ehenhla ka wun’wana ni wun’wana, ku nga langutiwi xiyimo xa ximfumo xa munhu yaloye.
Hambiswiritano, Tsalwa ra 98 ri nyika lewi landzelaka:
Ntirhisano hi ku landzela ku susiwa ka nsirhelelo na mpfumelelo wo tinyikela.
1. Huvo yi nge yi emahlweni na xikombelo xo tinyikela kumbe ku pfuniwa lexi nga ta lava Mfumo lowu komberiweke ku tirha hi ndlela yo ka yi nga tshamisekangi hi swiboho swa wona ehansi ka nawu wa misava hinkwayo hi ku landzela Mfumo kumbe nsirhelelo wa xidipulomati wa munhu kumbe nhundzu ya Mfumo wa vunharhu, handle ka loko Huvo yo kuma ntirhisano ku sungula wa Mfumo wa vunharhu ku suseriwa nsirhelelo.
2. Huvo yi nge yi emahlweni na xikombelo xo tinyikela lexi nga ta lava Mfumo lowu komberiweke ku tirha hi ndlela yo ka yi nga tshamisekangi hi swiboho swa wona ehansi ka mintwanano ya misava ku ya hi nawu lowu mpfumelelo wa Mfumo lowu rhumelaka wu lavekaka ku va wu nyikela munhu wa Mfumo wolowo eHubyeni, handle ka loko Huvo yo kuma ntirhisano ku sungula wa Mfumo lowu rhumelaka ku va wu nyika mpfumelelo wo tinyikela.
Tsalwa ra 98(2) ri na nkoka no va na nhlamuselo yin’we. Ri vula kahle leswaku ICC yi nge kombeli ku nyikeriwa ka munhu hi Mfumo lowu komberiwaka, loko ku ve sweswo swi ta endla leswaku mfumo lowu nga komberiwa wu tshova swiboho swa wona swa misava hinkwayo, handle ka loko ICC yo sungula yi kuma ntirhisano wa Mfumo lowu rhumelaka. Hi marito man’wana, Tsalwa ra 98(2) ri veka vutihlamuleri eka ICC ku pfuna matiko ku tirhisa mimpfumelelo yo khoma.
Swi vonaka ngopfu leswaku ICC a yi swi tiva leswaku Afrika-Dzonga ri nga ha va na ku nonoheriwa eku tirhiseni ka mpfumelelo wo khoma Phuresidente Al-Bashir, hikwalaho ka vutihlamuleri bya rona bya misava hinkwayo.
ICC hi ti 28 Mudyaxihi 2015, a ku ri khale, yi rhambile Afrika-Dzonga ku va na mimbhurisano hi ku landzela matirhiselo ya mpfumelelo wo khoma hi ku ya hi Tsalwa ra 97 leri nyikaka swiyimo swo vonakala no hlamuseleka leswaku laha Vandla ra Mfumo ri kumaka xikombelo lexi boxaka swiphiqo leswi nga hingakanyaka kumbe ku sivela xikombelo, leswaku Mfumo wu tihlanganisa na Huvo handle ka nhlwelo ku kota ku ololoxa mhaka.
Swiphiqo sweswo swi nga katsa ntiyiso wa leswaku ku tirhisiwa ka xikombela eka xiyimo xa xona xa sweswi swi nga lava Mfumo lowu komberiweke ku tshova xiboho xa ntwanano wa khale lexi nga tekiwa hi ku landzela Mfumo wun’wana.
ICC yi fanele yi swi tivile leswaku Afrika-Dzonga ri ta, eku tirhiseni ka mpfumelelo, ri tshova swiboho swa ntwanano lowu nga kona na AU. Leswaku sweswo i xivangelo xin’we xo twala xa hikokwalaho ka yini ICC yi rhambile Afrika-Dzonga ku burisana na yona.
Ku va yi rhambile Afrika-Dzonga ku burisana na yona, ICC a yi ri na ntirho wo burisana hi ripfumelo ra kahle na Afrika-Dzonga na ku ri pfuna ku landzelela swiboho swa rona eka ICC na AU.
Afrika-Dzonga ri amukerile xirhambo xa ICC ku burisana na rona hi ku ya hi Tsalwa ra 97. Hi ntiyiso, Afrika-Dzonga a ri ri na timhaka to hlaya hi ntiyiso wa na ku tirhisa mimpfumelelo yo khoma na swiboho swa misava hinkwayo swa Afrika-Dzonga leswi sukaka eka vuxirho bya AU.
Afrika-Dzonga ri boheka ku sungula ku tirhisa xiboho lexi nga tekiwa hi AU eSirte eLibya hi ti 3 Mawuwani 2009 xa leswaku swirho swa wona swi fanele ku ka swi nga tirhisani na ICC, ku ya hi nawu wa tinhlamuselo ta Tsalwa ra 98 ra Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava ku fikela laha Huvo ya Vuhlayiseki yi nga tekela enhlokweni xikombelo xa AU. AU yi komberile Huvo ya Vuhlayiseki ku tlhelerisa endzhaku xiboho xa yona ku yisa na xiyimo xa le Darfur eka ICC ku ya lavisisa.
Xikombelo a ku se tirhaniwa na xona. AU yi endlile xikombelo hi ku ya hi Tsalwa ra 16 ra Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava, tani hi leswi AU yi pfumelaka leswaku ku nghenelela ka ICC eka mhaka swi ta tisa nxungeto eka ku rhula na vuhlayiseki eka tikonkulu ra Afrika.
Afrika-Dzonga ri na ku tsakela ko karhi eka xiboho xa AU hikuva ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka maendlele ya ku rhula eSuda na Dzonga wa Sudan. Matiko ha mambirhi ya nyikile Afrika-Dzonga swiendlo swo hambana ku landzela maendlele ya ku rhula. Loko maendlele ya ku rhula ya tsandzeka, switandzhaku swa vanhu va matiko yalawo na tikonkulu ra Afrika swi ta va swa timhangu.
Afrika-Dzonga ri khoma mimbhurisano na Sudan na Dzonga wa Sudan hi mfanelo no va ri kumile mintiyisiso ku suka eka mavandla ha mambirhi hi mhaka ya maendlele ya ku rhula.
Afrika-Dzonga ri amukerile xirhambo xa ICC ku burisana hi ku ya hi Tsalwa ra 97 hi ripfumelo ra kahle no tshembha ku ta va na mbhurisano lowu akaka, wo tswala mihandzu no twala eka ku nonoha loku nga twiwa hi Afrika-Dzonga eku tirhiseni ka mpfumelelo wo khoma.
Nhlengeletano wo sungula wu khomiwile na ICC hi ti 12 Khotavuxika 2015. Nhlengeletano yaleyo a yi nghenelerile hi Murhumiwa wa Afrika-Dzonga na vatsundzuxi wa swa nawu va murhumiwa. Eka nhlengeletano yaleyo Murhumiwa u tiyisisile leswaku u tsandzeka ku tirha na timhaka ta xithekiniki na ta nawu leti nga kona no lava ku lulamisa nhlengeletano yin’wana leyi vanhu va nga ta tirhana na timhaka leti nga ta va ti ri kona.
Nhlengeletano ya vumbirhi, hi xikongomelo xexo, a ku bohiwile leswaku yi ta va kona hi Musumbhunuku, 15 Khotavuxika 2015. Hi siku rero, mimbhurisano hi ku ya hi Tsalwa ra 97 a yi fanele ku va yi endliwa. Hambiswiritano, ICC yi kombrile nhlengeletano ya le kusuhani naswona nhlengeletano yi lulamisiwile ku va kona hi Nsoto ti 14 Khotavuxika 2015 hi 12h30. Hambiswiritano, hi vusiku bya Mugqivela, hi ti 13 Khotavuxika 2015, Gqweta ra ICC ri endlile xikombelo xa xihatla eka ICC eka swiyimo leswi landzelaka:
“Xikombelo xa Xihatla xa Gqweta xa Xileriso xo hlamusela loko Mimbhurisano ya Tsalwa ra 97 yi hetisiwile na leswaku Afrika-Dzonga ri le ka Vutihlamuleri byo Khoma no Nyikela Omar Al Bashir hi Xihatla.”
Gqweta ri endlile Xikombelo xa Xihatla eka ICC, handle ko nyika xitiviso kumbe swin’wana eka Afrika-Dzonga. Gqweta ri komberile leswaku vuxokoxoko bya Xikombelo xa Xihatla byi va xihundla, kambe na leswaku xiboho xa ICC xi tivisiwa vanhu.
ICC yi twile mhaka xikan’we-kan’we no nyika Xiboho xa yona. Hi nkarhi wolowo ICC, handle ko twa Afrika-Dzonga, yi bohile leswaku mimbhurisano ya Tsalwa ra 97 yi herile na leswaku Afrika-Dzonga ri le hansi ka xiboho xo khoma no nyikela Phuresidente Omar Al-Bashir. Xiboho xexo xi endliwile, tani hi leswi swi nga vuriwa, handle ka xitiviso eka Afrika-Dzonga.
Afrika-Dzonga i Vandla ra Mfumo eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava naswona tani hi xirho xa nhlangano wa Mavandla ya Mimfumo ri fanerile ku nyikiwa xitiviso hi Xikombelo xa Xihatla xa Gqweta eka ICC no va ri twiwa eka mhaka, ngopfungopfu leswi mimbhurisano a yi lulamisiwile.
Vutifumi bya Afrika-Dzonga tani hi rixaka swi vula leswaku ri fanerile ku khomiwa ku ringana na hi nhlonipho, handle ka swiyimo.
Swi ta vonaka onge ICC a yi rhambanga Afrika-Dzonga ku burisana na rona hi ku ya hi Tsalwa ra 97 hi ripfumelo ra kahle naswona hi matshalatshala ya kahle yo tiya ku pfuna Afrika-Dzonga. Afrika-Dzonga ri, hikwalaho, bohile ku langutisisa nghenelelo wa rona eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava.
Matsalwa mambirhi ya Nawu wa Rhoma ya na nkoka eku langutiseni ka xiyimo xa lexi Afrika-Dzonga ri nga ta xi teka hi mhaka ya ntirhisano wa rona wa mundzuku na ICC.
Matsalwa lawa i 119 na 127.
TSALWA RA 119
Ku ololoxa ku timholovo
1. Mholovo yin’wana ni yin’wana leyi fambisanaka na mintirho ya milawu ya Huvo yi ta lulamisiwa hi Huvo.
2. Mholovo yin’wana ni yin’wana exikarhi ka Swirho swa Mavandla mambirhi kumbe ku tlula leyi yelanaka na ku hlamuseriwa kumbe ku tirhisiwa ka Nawu lowu leyi nga ololoxiwangiki hi minjhekanjhekisano eka tinhweti tinharhu ku sukela loko yi sungurile yi ta yisiwa eka Nhlangano wa Swirho swa Mavandla.
Nhlangano wu nga lava ku ololoxa mholovo hi woxe kumbe ku endla swiringanyeto eka maendlelo yo ololoxa mholovo, ku katsa no yisa eka Huvo ya Vululami ya Misava Hinkwayo hi ku landzelela Nawu wa Huvo yaleyo.
Tsalwa ra 119 ri tirhana na swiyimo swimbirhi:
Xo sungula, timholovo leti fambelanaka na mintirho ya milawu ya ICC; na xa vumbirhi, mholovo yin’wana ni yin’wana exikarhi ka Mavandla ya Mimfumo yimbirhi kumbe yinharhu leyi yelanaka na nhlamuselo kumbe ku tirhisiwa ka Nawu wa Rhoma.
Hi ku fambisana na swo sungula laha henhla, Afrika-Dzonga ri nga va na mholovo na ICC hi mhaka ya Xiboho lexi ri nga xi endla hi ku ya hi nawu eka Xikombelo xa Xihatla xa Gqweta xa Xileriso xo hlamusela loko Mimbhurisano ya Tsalwa ra 97 na Afrika-Dzonga yi ta va yi hetisiwile na leswaku Afrika Dzonga ri le ka Xiboho xo Khoma no Nyiketa Phuresidente Omar Al Bashir hi Xihatla.
Afrika-Dzonga ri ta nghena eka minjhekanjhekisano ya ximfumo na ICC eka mhaka hi vonelo ro twisisa ku hleketa ka ICC na laha yi hlamuselaka ha kona Tsalwa ra 97.
Afrika-Dzonga ri lava ku twisisa, ku suka eka ICC, leswaku hi swihi swiboho swa rona hi ku ya hi Tsalwa ra 98(2) eka Mfumo lowu komberiweke lowu nga ta ka wu nga wu nga tshovi xiboho xa misava hinkwayo hi ku tirhisa mpfumelelo wo khoma.
Afrika-Dzonga ri lava ku boxa mhaka leyi eka nhlengeletano leyi ta ka ya Nhlangano wa Mavandla ya Mimfumo eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava. Hi ku nyikiwa ku bohana ka swivilelo swa vuthekiniki na milawu leswi hi nga na swona, Afrika-Dzonga ri ta langutisa ku yisa mhaka leyi eka Huvo ya Vululami ya Misava Hinkwayo ku kuma xiboho eka mhaka leyi.
Tsalwa ra 97 a ri se tshama ri tirhisiwa hi ICC. I ro sungula Vandla ra Mfumo ri rhambiwa hi ICC ku burisana na rona hi mhaka ya ku nonoheriwa loku ri nga hlanganaka na kona eku tirhiseni ka mpfumelelo wa khoma leswi nga fikaka laha Vandla ra Mfumo ri tshovaka swiboho swa rona swa misava hinkwayo. ICC yi komberiwile ku tekela mhaka leyi enhlokweni naswona mavandla lamambirhi ya boheke ku njhekanjhekisana hi ripfumelo ra kahle.
Afrika-Dzonga, hi xintshuxo xo hetelela ri nga boha ku tihumesa eka ICC. Xiboho xexo xi nga tekiwa loko Afrika-Dzonga ri tirhisile swintshuxo hinkwaswo leswi nga kona eka rona hi ku ya hi Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava, Tsalwa ra Nhlangano wa Rixaka na switirhi swa milawu ya misava hinkwayo.
Tsalwa ra 127 ri tirhana no tihumesa eka ICC no nyika exikarhi ka swin’wana.
1. Vandla ra Mfumo ri nga, hi xitiviso xo tsariwa lexi nga rhumeriwa eka Matsalana-Angarhelo wa Nhlangano wa Tinxaka, tihumesa eka Nawu lowu. Ku tihumesa swi ta sungula endzhaku ka lembe rin’we hi siku leri ku nga tava ku amukeriwile xitiviso, handle ka loko xitiviso ko kombisa siku ra le kulenyana.
Afrika-Dzonga ri ta nghena eka mbhurisano wa xihatla na Nhlangano wa Afrika na swirho swa mimfumo ya leswaku mapfhumba yo ololoxa timholovo ya nga tirhisiwa njhani handle ko hlwela “ku tiyisisa leswaku vugevenga bya matimba lebyi khumbhaka vaaki va misava hinkwayo tani hi ntalo a byi heleli byi nga xupuriwangi na leswaku ku gweviwa ka byona ko hetiseka swi fanele ku tiyisisiwa hi ku teka matshalatshala eka xiyimo xa rixaka na ku ndlandlamuxa ntirhisano wa misava hinkwayo.”
Ngopfu, Afrika-Dzonga ri ta nghena eka minjhekanjhekisano ya hi kambirhi na ko hlaya na matiko yan’wana ya Afrika ku hatlisisa ku vumbiwa nakambe ka Huvo ya Afrika eka Timfanelo ta Ximunhu na ta Vanhu na tihuvo tin’wana ta swifundzha. Leswi swi ta tiyisisa leswaku vugevenga bya matimba lebyi endliwaka eka vanhu ku tirhaniwa na byona hi xihatla no hetiseka hi minhlangano leyi na leswaku xikimi xa vuxaka xi kona laha vugevenga lebyi byi nga gweviwaka hi ICC kumbe minhlangano ya swifundzha.
Afrika-Dzonga ri ta endla milulamiso ku ku nga ri kahle ku nghena eka mimbhurisano ya ximfumo na ICC eka timhaka leti ri khumbhaka.
Afrika-Dzonga ri ta lulamisa xiviko hi ku ya hi mimbhurisano ya rona na ICC hi ku ya hi Tsalwa ra 97 na ku nonoheriwa loku ri nga hlangana na kona hi ku ya hi Tsalwa ra 98(2) no xi yisa eka nhlengeletano leyi ta ka ya Nhlangano wa Mavandla ya Mfumo.
Afrika-Dzonga ri ta ringanyeta mindzhundzhuluko eka Nawu wa Rhoma wa Huvo ya Vugevenga bya Misava ku hlamusela no engetela ku burisana na swiboho swa ntirhisano swa ICC eka Mimfumo yaleyo.
Minghenelelo na AU na mimfumo ya Afrika swi ta sungula nakambe. Mfumo wu ta thola xipano xa Vaholobye lava nga ta sungula minghenelelo na ICC na mimfumo ya Afrika.
7. Ku thoriwa
Vuthori hinkwabyo byi ta landzelela ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo ta vathoriwa na mbhasiso hi vulawuri lebyi faneleke
7.1 Ku thoriwa ka Valawuri va le Handle eka Bodo ya Vulawuri bya Nhlayiseko Wa Malwandle ya Afrika-Dzonga (SAMSA):
a) Tatana Mavuso Msimang (Mutshamaxitulu);
b) Nomsa Cele (Xandla xa Mutshamaxitulu)
c) Manana Anna Sekabiso Molemane;
d) Tatana Mervyn Robert Burton
7.2 Tatana Virgin Anzel Seafield u thoriwile tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo wa Pholisi ya Mintirho na Vuxaka bya Vumaki eka Ndzawulo ya Mintirho
7.3 Phurofesa Richard Michael Levin. Nhloko ya Xikolo xa Mfumo wa Rixaka eka kondiraka ya malembe ya ntlhanu leyi helaku hi N’wendzamhala 2019.
Swivutiso:
Manana Phumla Williams
Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela
Riqingho: 083 501 0139
