1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Phuresidente Jacob Zuma u rhangerile vurhumiwa bya Mfumo wa Afrika-Dzonga ku ya eka Samiti ya Varhangeri va Mimfumo ya Nhluvukiso wa Miganga ya Ntolovelo ya le Dzongeni wa Afrika (SADC) ya vu 36 leyi nga va kona ku sukela hi ti 30 ku fikela ti 31 Mhawuri 2016 ehansi ka nhlokomhaka: “Mfambiso wa Switirhisiwa eka Vuvekisi bya Switirhisiwa swa Eneji wa Nkarhi wo Leha eka Nkatso wa Vumaki bya SADC na ku Humelela ka Rhijini”.
Samiti yi langutanile na xilaveko xo antswisa nhluvukiso wa switirhisiwa na vumaki haswimbirhi ku ndlandlamuxa hlanganiso no hlayisa mabindzu ya le rhijinini hi ku ololoxa ajenda ya nhluvukiso wa nkarhi wo leha ya SADC.
Eka xiyimo xa tipolitiki na vuhlayiseki eka rhijini, xikongomelo a xi ri eka mpfuxelelo wa vumbiwa, mabindzu ya mfumo na ya vuhlayiseki eka Mfumo wa Lesotho, ndzivalelano wa rixaka, ku tirhisiwa ka Kungu ra Xiletelo ra SADC eMadagascar na mimbhurisano ya rixaka hi ku lulamisela mihlawulo ya rixaka eRhiphabuliki ra Xidemokirasi ra Congo.
Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku yiseni ka mikhenso eka Swirho swa Mimfumo swa SADC eka ku tshembha na vutitshembhi eku hlawuleni ka Afrika-Dzonga tanihi hi Mufambisi wa SADC loyi a ta ka hi Mhawuri 2017.
1.2. Khabinete yi amukerile vuvekisi bya matimu bya R11 biliyoni hi Nhlangano wa Misava hinkwayo wa Swifambo wa Beijing (BAIC) ku tumbuluxa feme ya vumaki bya swifambo eka Zoni ya Nhluvukiso wa Vumaki ya Coega.
Ntwanano lowu i vuvekisi lebyikulu eka swifambo eAfrika eka malembe ya 40 lawa ya nga hela no tiyisisa tiko tanihi ndzhawu ya vuvekisi ya le henhla eka vahumelerisi va mimovha emisaveni hinkwayo.
Leswi swi endliwile swi koteka hi pholisi ya mbango yo seketela ya Afrika-Dzonga, ngopfu ngopfu Phurogireme ya Vuhumelerisi bya Swifambo na Nhluvukiso leswi kokeke rinoko ra vamaki va swifambo emisaveni hinkwayo.
Vuvekisi bya BAIC i mbuyelo wa Foramu ya Ntirhisano wa China-Afrika (FOCAC) leyi khomiweke eJoni hi N’wendzamhala 2015, laha Phuresidente Jacob Zuma na Holobyenkulu wa China Xi Jinping va nga sayina mitwanano ya hi matlhelo mambirhi leyi nga ri ki ehansi ka 26 leyi durhaka kwalomuya ka R100 biliyoni.
Phurojeke yi veka Kapa Vuxa tanihi habu ya swifambo naswona yi na nkoto wo entisa xiphemu xa maendlele ya vuhumelerisi na vuhangalasi bya nhundzu, vutumbuluxi bya mitirho na nhluvukiso wa ikhonomi. Yi languteriwe ku tumbuluxa 2 500 wa mitirho yo kongoma na mitirho yo tlula 10 600 leyi nga kongomangiki.
Eku sunguleni ka lembe leri Toyota yi tivisile leswaku yi ta humelerisa timodele tintshwa ta Toyota Hilux na Fortuner tanihi xiphemu xa vuvekisi bya R6.1 biliyoni loko hi le tlhelo BMW yi lava ku aka xopo ya swiphemu ya ximanguva lawa.
Vuvekisi lebyi byi pfuneta ku ndlandlamuxa swikongomiso swa hina swo hlanganyeta nkulo wa ikhonomi, ku hlayisa mitirho leyi nga kona no tumbuluxa yo tala eka ikhonomi.
1.3. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Khooparethivhi yo Sungula ya Nhlangano wa swa Timali eka Vavasati va le Matikoxikaya eka Vutshila na Vuvatli hi Holobye wa Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Mpfuxeto wa Misava, Gugile Nkwinti. Nhlangano wa swa Timali wa Vutshila na Vuvatli wa Mzansi, lowu nga tsarisiwa lembe leri emasunguleni, wu ta tirha tanihi pulatifomo yo banga eka vavatli lava va nga swirho swa tikhooparethivhi leti nga tumbuluxiwa eKwazulu Natal, Kapa Vuxa, Limpopo na Mpumalanga.
Nhlangano wu pfumelela vavasati lava ku fikelela Sisiteme ya Rixaka ya Mahakelelo, migingiriko yo endleka hi yoxe, vuviki bya kahle bya ntiyiso naswona swi ta kotisa swirho ku teka mali hi nkarhi wo xavisa, ATM na mihlangano yin’wana ya tikhooparethivi ta swa timali eAfrika-Dzonga hinkwaro. Yin’wana ya mimbuyelonkulu ya nseketelo lowu nyikiweke yi katsa ku kumiwa ka switifikheti swa ntsariso leswi nga enawini, tiakhawunti ta le bangi, switifikheti swa mbhasiso wa xibalo na mihlanganiso eka timakete tintshwa ta laha kaya na timakete ta misava hinkwayo. Pfhumba i xiphemu xa goza ra nkatso ku nyika matimba eka vavasati etindzhawini ta le matikoxikaya hi vuswikoti na vutivi ku tumbuluxa mabindzu lawa ya humelelaka.
1.4. Ku simekiwa ka pholisi ya 50/50 hi Holobye wa Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Mpfuxeto wa Misava, swi kombisile purasi ro sungula ku va ri nghena eka xiphemu xo ringetela xa Rimba ra Pholisi eka Ku Tiyisa Timfanelo leti Yelanaka ta Vanhu lava Tirhanaka na Misava, eKwaZulu-Natal.
Purasi ra 514 wa tihekitara ra Westcliffe ri na 270 wa tihekitara leti nga na mimova, 140 wa tihekitara ta tipala na 10 wa tihekitara ta migingiriko ta khavichi leyi cheletiwaka. Ntwanano wu ta kombisa vatirhi na vinyi va mapurasi ku va vinyi swin’we va mabindzu ya mapurasi eka masipala wa muganga wa uMshwathi, ekusuhi na Greytown.
Exikarhi ka swilo swin’wana, pholisi yi kongomane no hlayisa nkarhi wa vatirhi va le mapurasini loko hi le tlhelo yi lava ku cinca tiphatheni ta vun’winyi bya misava etikweni no nyika matimba eka vatirhi ku kuma mikavelo eka mabindzu ya mapurasi. Rimba ra pholisi ya 50/50 ri tlhela ri kongomana no antswisa cinco wa ikhonomi eka sekithara ya vurimi.
1.5. Nhlengeletano ya Cinco wa Vuhangalasi byo Mahungu byo Kandziyisiwa ya 2016 leyi a yi khomiwile Ndzawulo ya Vuhlanganisi ku burisana hi ku cinca no hambana hambana eka vuhangalasi bya mahungu bya tiko swi nyikile pulatifomo eka vakhumbheki votala lava nga kona eka mbangu wa vuhangalasi bya mahungu ku burisana hi cinco wa vuhangalasi bya mahungu bya tiko, vutihlamuleri na swikongomiso swo hambana.
Nhlengeletano, leyi a yi langutane na maendlele hinkwayo ya mahungu eka ndzhawu ya vuhangalasi bya mahungu byo kandziyisiwa, ku sukela eka vun’winyi ku ya eku kandziyisiweni, ku hangalasa, ndzavisiso na vunavetisi, swi ta tivisa papila ra nhlokomhaka leri yelanaka na cinco na ku pfuxeta vuhangalasi bya mahungu bya ndzhavuko na lebyintshwa eAfrika-Dzonga.
1.6. Afrika-Dzonga ri fungha Nhweti ya Vupfhumba hi Ndzhati ehansi ka Nhlokomhaka: “Vupfhumba eka Hinkwerhu” ku tlakusa leswi tiko ri swi nyikaka swo fuwa eka vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga.
Khabinete yi hlohlotela un’wana ni un’wana ku tirha kun’we ku tiyisisa leswaku swiphiqo leswi sivelaka mfikelelo swi susiwa naswona vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga va nyikiwa nkarhi, no tshovela ntsakelo ku valanga tiko ra hina ro tsakisa no saseka.
1.7. Hi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku tlangela mindzhavuko yo hambana hambana ya tinxaka ta hina tanihileswi tiko ra hina ri funghaka Nhweti ya Mfuwo hi Ndzhati ehansi ka nhlokomhaka: “Rifuwo ra Vanhu na Swikholwakholwani: Mfuwo wa hina lowu Hanyaka”.
Vaaki va Afrika-Dzonga va hlohloteriwa ku tinyungubyisa hi mfuwo wa hina lowu hanyaka no tirha ntirho wo vonaka eku tiyisiseni, ku ndlandlamuxa no wu hlayisa. Swi na nkoka leswaku tanihi hi rixaka hi tlangela Rifuwo ra Vanhu leri Hanyaka ra hina eka tindzhawu hinkwato ta miganga ya hina.
Ku tsundzuka ka lembe leri swi fungha 20 wa malembe ku sukela loko Siku ra Mfuwo ri tivisiwile hi 1996 naswona hi fanele ku tirhisa siku ku vukarha mfumo wa hina wa avelano ku aka ku humelela ka hina ku sukela hi 1994 eku tumbuluxeni ka Afrika-Dzonga leri nga nyandza yin’we.
1.8. Khabinete yi chumbuteriwile hi Nhweti ya Vukorhokeri bya Mani na Mani ya 2016 hi Ndzhati ehansi ka nhlokomhaka “Vukorhokeri bya mani na mani eka Nkulo wo Katsakanya wa Mhaka: Ku yisa Vanhu eMahlweni (Batho Pele) eka xiyimo lexi landzelaka eku yiseni ka Vukorhokeri bya Mani na Mani eMahlweni”.
Nhweti ya Vukorhokeri bya Mani na Mani ya lembe leri yi tlhela yi teka ndzhawu ya le xikarhi eka vulawuri bya vutlhanu na nhweti endzhaku ka mihlawulo ya mimfumo ya miganga. Phurogireme leyi nga leha nhweti i xiphemu xa nkoka xa Kungu ra Mpfuxelelo ra Batho Pele leri kongomiseke eka ku aka hi vuntshwa matikhomelo ya kahle, ku titshembha, ku tinyungubyisa na vuphurofexinali bya vatirhela mfumo eku nyikeni ka nhundzu na vukorhokeri bya mani na mani.
Vatirhelamfumo eka mfumo va ta tirhisa nhweti leyi ku tinghenelerisa no burisana na vaakatiko na vakhumbheki van’wana va mfumo hi mhaka ya xilaveko xa mphakelo wa vukorhokeri byo hetiseka. Leswi swi vumba xiphemu xo tiyisa ku tirhisiwa ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka hi ku hoxa xandla eku akeni ka mfumo lowu kotaka lowu tirhaka ntirho wo hluvukisa no cinca.
1.9. Vhiki ra Lembe na Lembe ra Thusong Service Centre ku sukela hi ti 19 ku fikela ti 23 Ndzhati 2016 ri ta khomiwa ehansi ka nhlokomhaka “Thusong Service Centres – Ku Yisa Vukorhokeri bya Mani na Mani eMahlweni: Hi Huma Kona, Hi na Mhaka, Ha Tirhela”. Vhiki ri kombisa vuxokoxoko bya mfumo, vukorhokeri na swivandla leswi nga kona eThusong Service Centres etikweni hinkwaro. Mitlangu yi kunguhatiwile ku tsundzuka vhiki no kombisa ku humelela ka tisenthara ku sukela loko ti tumbuluxiwile hi 1999.
1.10. Mfumo wu simekile Mbonakiso wa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) na pulani ya vuhlanganisi. Mbonakiso wa NDP wu ta hlanganisa no vumba matshalatshala ya vuhlanganisi bya mfumo eka ku humelela eku tirhisiweni ka NDP hi mbonakiso wa vutitivisi lebyi vonakaka.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi amukerile endlelenkulu ra Afrika-Dzonga eka ku nghenelela ka rona eka G20 ya lembe leri leswi nga ehansi ka Hofisi ya Phuresidente ya China, yi amukerile nhlokomhahankulu yo tirhela “Ku ya eka Ikhonomi ya Swilo Swintshwa, yo Pfuxeleleka, yo Hlanganisiwa no Katsakanya”.
Xikongomelonkulu xa G20 i ku engetela ntirhisano wa tindlela to hlaya ku pfuxa ikhonomi ya misava, ku tisa ntshamiseko eka sisiteme ya timali ta misava, ku ndlandlamuxa nkulo wa nkarhi wo leha no tiyisisa mfumo wa ikhonimi ya misava.
Phuresidente Jacob Zuma u ta ya eka Samiti ya G20 eHangzhou, China hi ti 4 na ti 5 Ndzhati 2016. Ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka G20 i ku nyika mbono wa pulani eku tumbuluxeni ka pulatifomo ya pholisi ya ikhonomi na ya misava hinkwayo leyi nga ta fambisa no njhekanjhekisana hi mimbuyelo leyi nga kotekaka ya Afrika-Dzonga, Afrika na misava leya ha hluvukaka. Samiti ya G20, i ro sungula eka matimu, ku tsarisa nhlayo ya matiko lawa ya ha hluvukaka lawa a ya ri kona.
2.2. Ku humesiwa ka Tihlayohlayo ta Rixaka ta Vugevenga bya Lembe na Lembe ta 2015/16, leti nga kumeka ku suka eka swikumiwa swa vugevenga lebyi nga mangariwa eka xiyimo xa xitichi xa maphorisa swi amukeriwile naswona swi ta kandziyisiwa hi ti2 Ndzhati 2016.
Ku humesiwa ka tihlayohlayo swi hoxa xandla eka mbuyelo wa pulani wa ‘Vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga va hlayisekile no titwa tano’.
Tihlayohlayo ta vugevenga i xikombiso xa nkoka xa nyimpi ya mfumo yo lwa na vugevenga hi xinakulobye na miganga, swa mitirho na mabindzu. Tihlayohlayo ti fanele ku langutiwa eka xiyimo xa nkulo wa nhlayo wa vanhu na xiyimo xa ikhonomi.
2.3. Khabinete yi kumile xiviko xa Mimbuyelo ya Sexini ya vu 12 ya Khomferense ya Mavandla eka Nhlengeletano ya Nhlangao wa Tinxaka ku Lwa na ku Cinciwa ka Misava yi va Savasi (UNCCD COP12) leyi khomiweke eAnkara, Turkey ku sukela hi ti 12 ku fikela ti 23 Mhawuri 2015.
Afrika-Dzonga ri boxiwile ku va ri ri rin’we ra vabindzuri va phurogireme ya nkongomiso wo veka nseketelo ya UNCCD, leyi nga ta pfuna matiko ku boxa swikongomiso swa rixaka leswi fambisanaka ka swiyimo swa rixaka na swikongomiso swa nhluvukiso.
Afrika-Dzonga ri vukarha nkatsakanyo wa Nhlengeletano na xilaveko xo tirhela matiko hinkwawo lawa ya nga hlaseriwa hi ku cinciwa ka misava yi va savasi, ku onhiwa ka misava na dyandza leswi hi le tlhelo swi nga ta tiyisisa leswaku timhaka teto ti ololoxiwa loko ti humelela eka swiyimo swa tiko na swa misava hinkwayo. Leswi swi ta tiyisisa nkatso no antswisa vuxaka na ntirhisano wa N’walungu-Dzonga.
2.4. Khabinete yi amukerile ku rhurhela swin’we ka Khomferense ya Vumbirhi yo Mamisa ya Misava hinkwayo hi Ndzawulo ya Rihanyo na Netiweke ya Migingiriko ya Swakudya swa Vana ya Misava hinkwayo, ku sukela hi ti 11 ku fikela ti 14 N’wendzamhala 2016, ehansi ka nhlokomhaka “A hi vekiseni eku tumbuluxeni ka mbangu lowu kotisaka vamanana na vana”.
Leswi swi kombisa ku tinyiketela ka Afrika-Dzonga ku tiyisisa xikombelo xo sirhelela, xo tlakusa no seketela ku mamisa no ya emahlweni no ndlandlamuxa ajenda yo phamela tincece na vana lavantsongo.
Leswi swi hoxa xandla eku humeleriseni ka rin’we ra magoza ya nkarhi wo leha ya kaye lawa ya nga tsariwa eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka; ku hunguta mafu ya vamanana, tincece na vana. Magoza ya Nhluvukiso ya Nkarhi wo Leha ya tlhela ya tshikelela eka ku antswisa mphamelo. Kungu ro Angarhela leri Tirhisiwaka eka ku Phamela Vamanana, Tincece na Vana Lavantsongo, ri na xikongomiso xin’we eka eka leswa tsevu swo phamela swa misava hinkwayo ku engetela mpimo wa mamisa hi ku hetiseka eka tinhweti ta tsevu leto sungula ku ya eka 50% hi 2025.
Ku mamisa i vuvekisi byin’we bya nkoka eka ku hanya ka n’wana. Maendlelo yo mamisa ya le hansi ka mpimo ya hoxa xandla eka mafu ya 800 000 hi lembe (13% wa mafu hinkwawo) exikarhi ka vana lava nga ehansi ka tlhanu wa malembe eka matiko lawa ya ha hluvukaka ku katsa na nhlayo ya le henhla yo sika, leswi nga tlhontlho lowukulu wa rihanyo ra vanhu eAfrika.
2.5. Khabinete yi pasisile leswaku Ndzawulo ya Rihanyo yi rhurhela Khomferense ya Misava hinkwayo ya Malawulelo ya Mirhi hi Vulawuri, ku sukela hi ti 27 Nhlangula ku fikela ti2 N’wendzamhala 2016, hi ku tirhisana na Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO). Leswi swi kombisa ku tinyiketela ka mfumo eku ololoxeni ka mitlhontlho ya rihanyo ya misava hinkwayo eku twananiseni ka milawu no antswisa vuhlayiseki, ku hetiseka na nkoka wa mirhi na switirhisiwa swa vutshunguri.
Foramu leyi ya mbhurisano eka malawulelo ya mirhi hi vulawuri bya 194 lebyi nga matiko lawa ya nga swirho swa WHO yi kongomane no ololoxa malawulelo ya mirhi na switirhisiwa swa rihanyo no twananisa milawu ya malawulelo.
Ku rhurhela swi ta tiyisa malawulele ya mirhi ya rixaka hi vulawuri, Huvo yo Lawula Mirhi, na tisisiteme ta swikumiwa swa mirhi. Mimbhurisano yi ta hoxa xandla eku sunguleni ka ntwanano no tlakusa swiyimo swa vulawuri eAfrika na le Migangeni ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika (SADC).
Swi tlhela swi nyika ku tekeriwa enhlokweni ka Afrika-Dzonga tanihi mutirhinkulu wa ntirho emisaveni hinkwayo eku lawuleni ka mbono wa mirhi na swikumiwa leswi yelanaka. Tiko ri ta va na nkarhi wo nghenelela eku endleni ka tipholisi ta mirhi ta misava hinkwayo leti nga bohaka eka matiko lawa ya nga swirho swa WHO.
2.6. Khabinete yi tlhele yi chumbuteriwa hi ku humelela loku nga endliea eku tirhisiweni ka Nawu wa Vufambisi bya Vulawuri bya Mfumo, wa vu 11 wa 2014. Nawu lowu wu tumbuluxa sisiteme yo fana ya vufambisi bya mfumo eka swiphemu swinharhu swa mfumo ku tlakusa no tiyisa nkoka na milawu leyi fumaka vulawuri bya mfumo tanihileswi swi nga vekiwa eka xiyenge 195 (1) xa Vumbiwa.
Nawu wu nyiketa ku tumbuluxiwa ka mihlangano yimbirhi ku nga: (i) Hofisi ya Milawu na Nandzeleriso na (ii) Yuniti ya Mpfuneto wa swa Xithekiniki. Endlele ro hlamarisa ra ku tirhisiwa ri tekiwile ku tumbuluxa leswi.
Ndzawulo ya Vatirhelamfumo na Vufambisi (DPSA) yi hlengeletile xikatsa xo sungula xa milawu leyi nga gazetiwa leswaku vanhu va nyika mavonelo hi ti 15 Mawuwani 2016. Ku tirhisana swi le ku teni na Byuro ya Milawu ya Afrika-Dzonga na mihlangano yin’wana yo lulamisa ya rixaka ku tumbuluxa xitirhisiwa xa nawu lexi nga ta rhangela eka matirhiselo na ku tumbuluxiwa ka Hofisi ya Milawu na Nandzeleriso.
DPSA yi tlhela yi va eka phurosese yo lavisisa no tumbuluxa rimba ra milawu na swiyimo, ku katsa na modele wa malulamiselo ya ku fuma leswi nga ta pfumelela ku tirhisiwa ka milawu leyi kotekaka.
2.7. Khabinete yi chumbuteriwile hi xiviko xa tihlayohlayo ta asilamu eka nkarhi wa Sunguti ku fikela N’wendzamhala 2015. Khabinete yi seketerile ku tumbuluxiwa ka xipanonyingi xa xileriso xa ndzawulo ku burisana hi phurosese yo hetelela yo fambisa vakomberi va vutumbelo lava nga aleriwa.
Xiviko xi hoxa xandla eka vufambisi bya mirhurho ku antswisa vufambisi bya vakomberi va vutumbelo na vahlapfa.
Hi ku ya hi vuxokoxoko lebyi nga kumiwa eka Sisiteme ya Rixaka ya Vuxokoxoko bya Vahlapfa, 62 159 wa vakomberi va vutumbelo vantshwa va tsarisiwile, ehenhla ka va 71 914 lava nga tsarisiwa hi 2014 na 70 010 hi 2013. 60 640 wa swiyimo swa asilamu swi hleriwile no ahluriwa eka Xiyimo xa Vutiyimiseri bya Vuhlapfa exikarhi ka Sunguti na N’wendzamhala 2015. Eka swiyimo leswi nga ahluriwa: 2 499 wa swiyimo swa asilamu swi amukeriwile, 4 093 wa swiyimo swa asilamu swi aleriwile tanihileswi swi nga kumiwangiki na 44 048 wa swiyimo swa asilamu swi aleriwile hikanene tanihileswi swi nga kumiwangiki, no va swi xanisa no va na vukungundwana.
2.8.Khabinete yi chumbuteriwile hi ku humelela loku nga endliwa hi Nawumbisi wa Vulawuri bya Vufambisi bya Mindzilekano (BMA), 2016 lowu nga pasisiwa leswaku wu yisiwa ePalamende hi ti 23 Ndzhati 2015. Nawumbisi wu yisiwile ro sungula ePalamende hi ti 8 Nhlangula 2015. Swivangelo swa ikhonomi ya vanhu, leswi nga voniwa eka mitumbuluxo ya Vulawuri bya Vufambisi bya Mindzilekano swi lavekile leswaku swi yisiwa eka NEDLAC, leswi swi endliwile hi ti 13 Nhlangula 2015.
A ku ri na phurosese ya mimbhurisano yo tika eka Nawumbisi exikarhi ka Hukuri 2015 na Mudyaxihi 2016. Hi ti 12 Mudyaxihi 2016 xiviko xo hetelela xa NEDLAC eka Nawumbisi wa BMA, 2016 xi amukeriwile hi Komiti ya Vurhangeri ya NEDLAC. Nawumbisi wu tiyisisiwile hi ti 18 Mudyaxihi 2016 hi Hofisi ya Mutsundzuxinkulu wa Milawu wa Mfumo leswaku wu tivisiwa ePalamende. Khabinete yi tsundzukile leswaku Nawumbisi wa BMA, 2016 wu tivisiwile ePalamende hi ti 25 Mudyaxihi 2016 naswona mikanerisano yo sungula eka Nawumbisi yi vi le kona ePalamende hi ti 6 Mhawuri 2016.
Khabinete yi pasisile leswaku Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya (DHA) na Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga (SARS) swi hatlisisa ku hetisiwa ka Memorandamu ya Ntwisiso leyi yelanaka na ku seketeriwa ka vatirhi va ka SARS lava faneleke ku ya eka DHA ku seketela matshalatshala ya vufambisi na vulawuri bya le mindzilekanini bya sweswi endzhawini ya mindzilekano.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi amukerile ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wa Mihlangano ya Nhlanganelo wa Miako, 2016 ePalamende. Nawumbisi wu hundzuluxa Nawu wa Mihlangano ya Nhlanganelo wa Miako, 1996 (Nawu wa vu 28 wa 1996), hi ku wu longoloxa eka xileriso xa tiko xa mpfuxeto wa misava hi ku anama.
Wu tlakusa mfumo wa xidemokirasi na ku tirhisiwa ka nkarho wo leha ka misava ya nhlanganelo leswi lawuriwaka hi mihlangano ya nhlanganelo wa miako hi ku yimela vaaki. Swi tiyisisa na malawulelo ya mihlangano yo fuma no ndlandlamuxa nseketelo wa mfumo eka wona. Nawumbisi wu lava ku tumbuluxa Hofisi ya Mihlangano ya Nhlanganelo wa Miako leyi fambisiwaka hi Matsalani wa Mihlangano ya Nhlangaelo wa Misava.
Miganga yi ta kota hi ndlela yo antswa ku kuma, ku khoma no fambisa miako hi xitirhisiwa lexi hetisekeke xa vaaki lexi tumbuluxiweke hi ndlela ya xinawu na vufambisi byo avela na vulawuri bya mihlangano ya mfumo, leswi seketeriwaka hi mfumo.
3.2. Ku tivisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluxo wa Timhaka ta Nawu, 2016 ePalamende leswi lavaka ku hundzuluxa milawu yo hlaya leyi khumbhaka vulawuri bya vululami ku kota ku lulamisa timhaka to vonaka na ta xithekiniki, ku tiyisisa vulawuri byo famba kahle naswona swi amukeriwile.
Mindzhundzhuluxo i ya ntumbuluko wolowo lowu nga vonakiki ku tlakusa Milawu Ndzhundzhuluxo ha wun’we ku humelerisa mindzhundzhuluxo leyi eka milawu leyi khumbhekaka. Mindzhundzhuluxo i ya ntumbuluko wo hambana hambana naswona yi nga hlanganisiwa eka swikongomisonkulu swa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, ku nga ku tiyisisa leswaku vanhu hinkwavo va hlayisekile no titwa tano loko ku langutiwe eka sisiteme ya vululami eka swa vugevenga leyi nga voyamelangiki tlhelo rin’we na tiyimela hi yoxe; ku hlangana ka vanhu; ku fikelela mfumo lowu hluvukaka, lowu kotaka no landzelela milawu lowu khomaka vaakatiko hi ndlela ya xindzhuti; na nkatso wa ikhonomi.
4. Mitlangu leyi ta ka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela vurhumiwa bya Afrika-Dzonga ku eka Nhlengeletano Angarhelo ya Nhlangano wa Tinxaka ya vu 71 (UNGA 71) exikarhi ka ti 13 na ti 26 Ndzhati eNew York ehansi ka nhlokomhaka: "Swikongomelo swa Nkarhi wo Leha swa Nhluvukiso."
Leswi swi nyika xivandla eka matiko lawa ya nga swirho ku xiyaxiya ku hetiseka ka Nhlangano wa Tinxaka, ngopfungopfu tanihileswi nhlangano wu nga tlangela anivhesari ya wona ya vu 70. Mikanelo yi languteriwile eka mpfuxeto wa UN, ku katsa na ku pfuxeleriwa ka UNGA; ku antswisiwa ka ntirho wa Huvo ya Ikhonomi na swa Vanhu (ECOSOC); na mpfuxeto wa Huvo ya Vuhlayiseki ya UN (UNSC) ku ndlandlamuxa swirho swa yona eka swiyenge swa nkarhi hinkwawo na leswi nga ri ki swa nkarhi hinkwawo haswimbirhi.
Leswi ku ta va ku ri nkarhi wo hetelela laha Ban Ki-moon a nga ta burisana na Nhlengeletano Angarhelo ya UN tanihi Matsalani Angarhelo.
4.2. Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) byi ta rhurhela Siku ra Xitsundzuxo ra Rixaka ra Lembe na Lembe hi ti 4 Ndzhati 2016, Ku tsundzuka swirho hinkwaswo swa SAPS leswi nga lahlekela hi vutomi bya swona exikarhi ka ti1 Dzivamisoko 2015 ku fikela ti 31 Nyenyankulu 2016, loko va ri ku tirheni ka mitirho ya vona eka matshalatshala yo tiyisisa vusirheleri na vuhlayiseki eAfrika-Dzonga.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu embangwini
5.1. Khabinete yi kombisile ku vilela eka ku holova evanhwini loku ya ka emahlweni exikarhi ka mavandla yo hambana hambana eka mhaka leyi yelanaka na ndzavisiso wa Hawks eka timhaka leti yelanaka na SARS. Khabinete yi komberile hinkwavo lava khumbhekaka, ku katsa na swirho swa Khabinete leswi nga khomela eka swiyimo swo hambana hambana, ku tirhisa ku alela no yima ku endla switatimande evanhwini leswi kongomisiweke eka munhu un’wana ni un’wana eka mhaka leyi. Khabinete yi kombela mavandla hinkwawo ku tikhoma hi ndlela ya xindzhuti no lulama no tihlanganisa hi ndlela yo xiximeka na mavandla lawa ya khumbhekaka handle ko swi yisa eka tipulatifomo ta mani na mani.
5.2. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Zuma eku kombiseni ka vutitshembhi hi ku helela eka Holobye wa Timali loyi, swin’we na swirho swin’wana swo hambana hambana swa Vurhangeri, mabindzu, na swa Mitirho na vaakatiko, loyi a nga eku endleni ka ntirho wa kahle eku akeni ka vutitshembhi eka ikhonomi ya hina exikarhi ka vavekisi va laha kaya na va matikomambe. Khabinete hi ku ringana yi komberile mavandla hinkwawo ku xixima no tirhisana na mihlangano ya mfumo leyi nga nyikiwa ntirho wo hlayisa nawu.
5.3. Vurhangeri byi ya emahlweni byi endla leswi byi swi kotaka ku sirhelela ikhonomi, na ntirho wa nhluvukiso wa nkoka lowu mihlangano ya mfumo yi nga na vutihlamuleri eka yona. Tiejensi hikwato ta mfumo ti na vutihlamuleri byo rhwala xileriso xa tona hi endlelo leri nga tsaniseku ntirho wa mfumo kumbe ku khumbha ikhonomi hi ndlela yo biha.
5.4. Phuresidente Jacob Zuma u yi le eka Khomferense ya Misava hinkwayo ya Vutsevu ya Tokyo eka Samiti ya Nhluvukiso wa le Afrika (TICAD VI) leyi khomiweke eNairobi, Kenya ku sukela hi ti 27 ku fikela ti 28 Mhawuri 2016. Leswi a ku ri ro sungula loko TICAD yi khomiwa eAfrika ku sukela loko yi simekiwile hi 1993.
TICAD-VI yi nyikile Varhangeri va Mimfumo na Mimfumo ku suka eAfrika xivandla xa nkoka xo landzelerisa ku humelela na ku tirhisiwa ka mitwanano ya khale ya TICAD leyi nga kongomana no hatlisisa nkulo na nhluvukiso wa Afrika.
TICAD-VI yi humelerile eka lembe ro sungula ra ku tirhisiwa ka tiajenda ta nhluvukiso wa misava hinkwayo na ta rhijini, ku nga Ajenda ya 2030 ya Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha na Ajenda 2063 na Kungu ro Tirhisiwa ra Malembe yo Khume yo Sungula. Hi ku fambisana swinene na tiajenda leti ta nhluvukiso, TICAD-VI yi burisanile hi timhaka leti yelanaka leti Afrika a ri hlangana na tona ku sukela loko ku vi le na TICAD-V yo hetelela eYokohama, Japan hi 2013. Leswi swi katsa vumaki, rihanyo, na ntshamiseko wa vanhu.
Khabinete yi amukela xiboho xa Holobyenkulu Shinzo Abe xa leswaku Japan yi ta fambisa timali ta ntsengo wa $30 biliyoni ta mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo na ya mfumo ku vekisa eAfrika eka malembe manharhu lawa ya ta ka ku ndlandlamuxa ku akiwa ka switirhisiwa eAfrika.
Nhlengeletano yi endlile mimbhurisano ya anama no enta eka vuvekisi bya mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo, vumaki bya tiikhonomi eAfrika, ku tumbuluxa mihlangano ya ikhonomi ya nkarhi wo leha, rihanyo no sivela mitungu yo fana na Ebola na Zika, ku lwa na vutherorisi, ku dyondzisa no nyika matimba eka vantshwa lava nga hlaseriwa hi vusweti ku sivela leswaku va nga yengiwi ku va eka mitlawa ya vugevenga na vutherorisi.
Varhangeri va mimfumo na mfumo va tiyisisile ku tinyiketela ka vona ku ya emahlweni no tiyisa phurosese ya TICAD hi milawu yo letela ya foramu yo pfuleka na nkatso, mbhurisano wa vakhumbhekinyingi, ku xaxametiwa na tiajenda ta khale ta le Afrika, ntshikelelo eka nhluvukiso lowu nga langutana na vanhu, na ku tirhisiwa ko hetiseka xikan’we na matshalatshala yo landzelerisa lawa ya hlanganisiweke.
5.5. Timhaka ta xihlawulambala leti nga mangariwa eXikolweni xa le Henhla xa Vanhwanyana xa Pitori i to vilerisa. Khabinete yi khensa xivindzi xa vadyondzi xo humesela xihlawulambala na ku voyamela etlhelo rin’we exikolweni. Hikanene i vayimeri va cinco wa vanhu, lava va lavekaka ku susa tiko ra hina eka xikhale xo avana na ku yisa ekusuhi no fikelela swikongomelo swa Afrika-Dzonga leri twananaka.
Hi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku xiximana no hlangana ku lwa na ku avana ka xihlawulambala eka vaakatiko va hina. Rendzo ra hina ra xidemokirasi ri akiwile eka ku tiyiselana na ku xixima.
5.6. Hi tlhela hi hlangana na mamiliyoni ya vaaki va Afrika-Dzonga hi ku khensisa Xipano xa Afrika-Dzonga eka matirhelo ya kahle eka Mitlangu ya tiOlimpiki ta Rio 2016. Xipano xi endlile leswaku tiko ri tinyungubyisa hi ku wina timendlele ta 10 eka swiyenge swo hambana hambana, ku katsa na mindlele timbirhi ta nsuku. Matirhelo ya xiyimo xa le henhla ya Wayde Van Niekerk eku wineni ka nsuku eka 400m no tshova rhekhodo ya misava, na ntsutsumo wo saseka wa ntombhi ya hina Caster Semenya eka 800m swi ta tshama nkarhi wo leha eka mihleketo ya hina hinkwerhu.
5.7. Khabinete yi khensisa vaaki va Afrika-Dzonga na IEC eka xiphemu xa vona xo tiyisisa Nhlawulo wa Mimfumo wa Miganga leyi humeleleke nakambe. Etikweni hinkwaro, tihuvo ti hlanganile ku hlawula vameyara, swipikara, na swimokonkulu eka ku hlawula loku hleketiweke eka xidemokirasi lexi nga eku tirheni.
Khabinete yi khutazile vaakatiko ku ya emahlweni no nghenelela hi Tikomiti ta Tiwadi na matshalatshala yan’wana lawa ya katsaka vaaki va mfumo wa miganga.
5.8. Xitiviso xa ndziho wa R1, 5 biliyoni leyi faneleke ku hakeriwa hi ArcelorMittal, muendlinkulu wa nsimbhi laha tikweni, ku va yi hoxise mixavo na vutsotsi eka vumaki bya nsimbhi i ndziho wu ri woxe lowukulu lowu nga nyikiwa khamphani yin’we hi vulawuri bya mphikizano.
Khamphani yi tlhele yi teka, tanihi xiphemu xa hakelo na vulawuri, ku vekisa R4, 6 biliyoni eka matirhiselo ya timali yantshwa ku tlakusa tifeme ta yona no antswisa mphikizano. Hakelo yi ya emahleni yi nyika matshalatshala ya mixavo leyi nga ta angarhela tshaku ra khamphani eka swikumiwa swa nsimbhi leswi andlalekeke eka nkarhi wa malembe ya tlhanu.
Lexi i xiphemu xo alela ku xanisiwa ka matimba ya makete no hoxisa mixavo leswi tekelaka ehansi matirhelo ya ikhonomi, swi nyika tihakelo leti nga fanelangiki eka tifeme leti basisaka oyili no onha mitirho ya laha kaya. Mfumo wu tshama wu tinyiketerile eka tlakuseni ka nkulo wa ikhonomi lowu rhangeriweke hi vuvekisi, handle ka vutsotsi bya nkulo wa ikhonomi lowu hungutekeke.
5.9. Hi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku tirhisa mati hi vurhonwana no ma hlayisa; hi ku tirha swin’we hi nga tiyisisa mphakelo wo tshamiseka wa mati no sirhelela switirhisiwa swa hina swa nkoka swa mati.
Ku na swiyimo swa dyandza leswi tiyelelaka eka swiphemu swa tiko swo hlaya na Gauteng sweswi yi khumbhekile naswona Sisiteme leyi Hlanganisiweke ya Nambu wa Vaal yi le hansi ka ntshikelelo lowukulu.
Ku tirhana na xiyimo xa sweswi, Ndzawulo ya Mati na Nkululo hi ku tirhisana na SALGA, CoGTA na timasipala yi ta veka mialelo eka matirhiselo ya mati eEkurhuleni, Joni, Tshwane na Mogale City.
Mphakelo wa le madorobeni wu ta hungutiwa hi 15% naswona mati yo cheleta ya ta hungutiwa hi 20%. Ku alela a ku papalateki naswona ku ta tshama ku ri kona ku hlayisa mphakelo wa mati ku fikela loko xiyimo xi antswa.
5.10. Swikumiwa na Mimpimanyeto ya Vanhu ya le Xikarhi ka Lembe hi Tinhlayonhlayo ta Arika-Dzonga swi kombisile leswaku nhlayo ya vanhu va Afrika-Dzonga yi kurile ku ya eka vanhu va 55.9 miliyoni na nkarhi wo hanya wa 62 wa malembe na mafu ya vana lawa ya kwalomuya ka 33.7 eka ku beburiwa ka 1 000 ka vana vo hanya.
Khabinete yi vilerisiwa hi ku tlakuka ka nhlayo ya HIV ku suka eka 11.2% lembe leri nga hundza ku ya eka 12.7% hi 2016 leswi hundzuluxiwaka ku ya eka mpimo wa 7.03 miliyoni wa vanhu lava hanyaka na HIV.
Khabinete yi kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku tirha na mfumo ku sivela ku tluletiwa lokuntshwa hi ku kamberiwa kan’we hi lembe, ku endla swa masangu ku ri na nsirhelelo, na vavanuna na vafana ku hlamula xikombelo no hleketa ku ya yimbisiwa hi xidokodela.
5.11. Khabinete yi tsundzukile xiboho xa Khoto ya Vumbiwa eka Nawu Ndzhundzhuluxo wa ku Vuyiseriwa ka Timfanelo ta Misava, lowu nga pasisiwa hi 2014, ku pfula nakambe phurosese ya tiko yo vuyisela misava.
Khoto yi nyike Palamende malembe mambirhi ku pasisa nakambe nawu kumbe ku pasisa nawu lowuntshwa. Xiboho xi vula leswaku ku hava swikombelo swintshwa leswi nga ta yisiwa ku fikela loko Nawu lowuntshwa wo pfula nakambe ku yisiwa ka swikombelo wu pasisiwile.
Khomixini yo Vuyisela Timfanelo ta Misava yi ta endla mbhurisano na vateki va mahungu ku komba ndlela yo ya emahlweni ku landzela xiboho.
5.12. Afrika-Dzonga ri le ku rhurheleni ka Khongirese ya swa Ntivo-Maribye ya Misava hinkwayo ya vu 35 eSenthareni ya Tihlengeletano ta Misava hinkwayo ya Kapa ku sukela hi ti 27 Mhawuri ku fikela hi ti 4 Ndzhati 2016.
Khongirese yi kongomane no hoxa xandla eka ndlandlamuxo wa ndzavisiso wa nkoka no tirhiseka eka tisayense ta swa ntivo-maribye. Ntirho wu ta kombisa ntivo-maribye wo tiveka swinene eka misava hinkwayo wa rhijini na mfuwo wa ntivo-maribye swin’we na tindzhawu ta swa ntivo-maribye na to koka rinoko. Mitlhontlho ya swa ntivo-maribye entirhweni swi ta kamberiwa.
5.13. Khabinete yi yisa michavelelo eka ndyangu na vanghana va khale ka Holobye wa Khabinete na Phiremiya wa Xifundzankulu xa Kapa Vuxa, Rhevherende Arnold Makhenkesi Stofile. Rhevherende Stofile a ri nhenha ya muyimeri wa swa tipolitiki loyi a ngheneleleke eka tiphuphu hinkwato ta nhlupheko wa Afrika-Dzonga, ku sukela eka mfambiso wo lulamisa ntshungu no va xihundla, ku ya eka ntsombano wa misava hinkwayo na vumbiwa ra ximfumo eka mihlangano ya mfumo.
Khabinete yi tlhela yi yisa michavelelo eka mindyangu ya swirho swa Vusirheleri bya Afrika-Dzonga leswi lahlekeleke hi vutomi bya vona eka nghozi ya bazi eClarens eFree State.
Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku rhumeleni ka michavelelo eka H.E Phuresidente Sergio Mattarella, Mfumo na vanhu va Italy endzhaku ka loko ku dzinginika ka misava ku hlaserile Italy xikarhi, leswi swi fikiseke eka mafu ya vaakatiko no onhaka swinene eka madorobantsongo yo hlaya. Hi tlhela hi navelela lava nga vaviseka ku hola hi ku hatlisa.
6. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka ku kamberiwa ka tdiyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
6.1. Khabinete yi burisanile hi ku thoriwa ka Bodo ya Swihahampfhuka ya Afrika-Dzonga (SAA) no amukela ku thoriwa loku landzelaka:
a) Manana Duduzile Cynthia Myeni (ku thoriwa nakambe tanihi Mutshamaxitulu);
b) Manana Mmakeaya Magoro Tryphosa Ramano (Xandla xa Mutshamaxitulu na mulawuri wa le handle);
c) Manana Bajabulile Swazi Tshabalala (mulawuri wa le handle);
d) Manana Thandeka Nozipho Mgoduso (mulawuri wa le handle);
e) Manana Nazmeera Moola (mulawuri wa le handle);
f) Tatana Akhter Hoosen Moosa (mulawuri wa le handle);
g) Manana Gugu Sepamla (mulawuri wa le handle);
h) Tatana Siphile Buthelezi (mulawuri wa le handle);?
i) Tatana Peter Holmes Maluleka (mulawuri wa le handle);
j) Tatana Mzimkulu Malunga (mulawuri wa le handle);
k) Dokodela Martha Mbatha (mulawuri wa le handle); na
l) Tatana Peter Tshisevhe (mulawuri wa le handle).
Holobye wa Timali u ta hlangana na Bodo leyintshwa ku nyika ndlela ku suka eka mbono wa vakhumbheki.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Riqingho: 082 901 0766
