Tshiṱatamennde tsha Muṱangano wa Khabinethe wa ḽa 31 Ṱhangule 2016

1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso

1.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ranga phanḓa vhurumelwa ha Muvhuso wa Afrika Tshipembe u ya kha Samithi Zwayo ya Ṱhoho dza Mashango ya vhu 36 ya Mveledziso ya Tshitshavha tsha Tshipembe ha Afrika (SADC) ye ya farwa nga ḽa 30 u ya kha ḽa 31 Ṱhangule 2016 fhasi ha thero: “U kuvhanganya Tshomedzo u itela Vhubindudzi kha Themamveledziso dza Tshoṱhe dza Fulufulu dzine dza ḓo Katela zwa Nḓowetshumo ya SADC na u Bvelela ha Dzingu ḽoṱhe”.

Samithi i khou sedza kha ṱhoḓea ya u khwinisa mveledziso ya nḓowetshumo na ya themamveledziso u itela u alusa ṱhangano na mbambadzo kha dzingu uri hu vhe na thandululo ya mveledziso ya tshoṱhe kha SADC sa fhungo ḽi re kha adzhenda.

Nga ha tshiimo tsha vhutsireledzi na poḽotiki dzinguni, ho vha ho sedzeswa kha mulayotewa, u shanduka ha sekithara ya vhutsireledzi na ya tshitshavha Musanda wa Lesotho, Vhupfumedzani ha lushaka, u shumisiwa ha Tsumbanḓila ya SADC kha Madagascar khathihi na nyambedzano ya lushaka hu tshi khou itiwa ndungiselo dza dzikhetho kha Riphabuḽiki ya Congo ya Dimokirasi.

Khabinethe na yone i khou farisana na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u livhisa ndivhuwo kha Miraḓo ya Mashango a SADC kha u fulufhela na u tenda u nanga Afrika Tshipembe sa ḽone ḽine ḽa ḓo vha Mudzulatshidulo wa SADC nga Ṱhangule 2017. 

1.2. Khabinethe i ṱanganedza zwine zwa tou vha ḓivhazwakale zwe Dzangano ḽa Dzitshakatshaka la Dzigoloi ḽa Beijing (BAIC) ḽa ṋetshedza R11 biḽioni ya vhu bindudzi u itela u thoma puḽanti ya vhubveledzi ha zwa dzigoloi kha Zounu ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya  Coega.

Hei ndi thendelano khulwanesa Afrika ya vhubindudzi ha zwa dzigoloi kha miṅwaha ya 40 yo fhiraho, na uri zwi khwaṱhisedza uri shango ndi ḽa nṱhesa ḽifhasini kha u vha fhethu ha u bindudzela zwa u bveledza zwa dzigoloi 

Hezwi zwo konadzea nga thikhedzo ya mbekanyamaitele ya mupo, nga maanḓa Mbekanyamushumo ya Mveledziso na Vhumagi ha Dzigoloi he ha kokodza vhamagi vha zwa dzigoloi u ya ḽifhasi ḽothe nga vhuphara. 

Vhubindudzi ha BAIC ndi mvelele dza Foramu ya Dzangano ḽa China-Africa (FOCAC) ye ya farelwa Johannesburg nga Nyendavhusiku 2015, he Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Phuraimi Minisiṱa vha China Vho Xi Jinping vha saina thendelano dza mashango aya mavhili dzi siho fhasi ha dza 26 dzine tshileme tshadzo dzi anganyelwa u swika kha R100 biḽioni.

Thandela dzi vhea Kapa Vhubvaḓuvha sa tshiko tsha vhumagi ha dzigoloi na uri hu na khonadzeo ya u khwaṱhisedza zwa u tshimbidza zwibveledzwa u bva kha vhamagi u ya kha vharengi, u sikiwa ha mishumo na mveledziso ya ikonomi.  Thandela i khou lavhelelwa u sika mishumo thwii ya 2 500 na miṅwe i fhiraho 10 600 ine ya ḓo ḓiswa nga hei thandela.

Mathomoni a ṅwaha uno Toyota yo ḓivhadza uri i ḓo maga modeḽe ntswa ya Toyota Hilux na Fortuner sa tshipiḓa tsha vhubindudzi ha R6.1 biḽioni ngeno BMW i tshi ḓo fhaṱa vhengele ḽone ḽa vhutsila ḽa dzigoloi ḽa mutengo wa R6 biḽioni.

Hovhu vhubindudzi vhu khou thusa kha u bveledza phanḓa zwihulwane zwa lushaka zwa u kuṱedza nyaluwo ya ikonomi, u vhulunga mishumo i re hone na u sika miṅwe minzhi kha ikonomi.

1.3. Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Tshiimiswa tsha Masheleni tsha u thoma tsha Koporasi ya Vhafumakadzi vha Mahayani vha Vhutsila na Zwivhaḓwa nga Minisiṱa wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu Vho Gugile Nkwinti. Koporasi ya Tshiimiswa tsha Mahayani tsha Masheleni tsha Vhutsila na Zwivhaḓwa tsha Mzansi, tshe tsha ṅwaliswa mathomoni a ṅwaha, tshi ḓo shuma sa luvhanḓe lwa u bangela u itela vhafumakadzi vha vhutsila vha mahayani vhane vha vha miraḓo ya koporasi ye ya thomiwa ngei Kwazulu Natal, Kapa Vhubvaḓuvha, Limpopo na Mpumalanga.

Tshiimiswa tshi tendela ha vha vhafumakadzi u vha na tswikelo ya Sisiṱeme ya Mbadelo ya Lushaka, opharesheni i no dzula yo vhekanyiwa, u vhigelwa ha vhukuma nga tshifhinga tshenetsho ha na uri zwi ḓo tendela miraḓo uri i nga kha ḓi dzhia masheleni nga tshifhinga tshine vha khou renga, ATM na dziṅwe koporasi dza zwiimiswa zwa masheleni u ya kha shango ḽothe Afrika Tshipembe. Dziṅwe dza mvelele khulwane dza thikedzo ye ya ṋekedziwa dzi katela u wana ṱhanziela dza vhukuma dza u ḓiṅwalisa, akhaundu dza banngani, ṱhanziela dza u sumbedza uri muthelo wo kuna na vhukwamanyi ha mimakete yapo na ya nnḓa. Izwi zwo thomiwaho ndi u lwisa nga huhulu kha u manḓafhadza vhafumakadzi vha vhuponi ha mahayani nga zwikili na nḓivho dza u fhaṱa mabindu a khou bvelelaho. 

1.4. U relwa ṱari ha mbekanyamaitele ya 50/50 nga Minisiṱa wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu, zwo kona u swikisa kha u wana bulasi ya u thoma ye ya ḓidzhenisa kha luṱa kwa u edzisa lwa Muhanga wa Mbekanyamaitele ya u Khwaṱhisa Pfanelo dzo Teaho dza Vhathu vha khou Shumaho Mavuni eneo, ngei KwaZulu-Natal.

Bulasi ya Westcliffe ya hekithara dza 514 i na hekithara dza 270 dza movha, hekithara dza 140 dza matanda na hekithara dza fumi dza tshikimu tsha dzikhavhishi tshi khou shumaho.  Thendelano i ḓo ita uri vhashumi na vhaṋe vha bulasi vhavhe vhaṋe vha bindu ḽa bulasi vhoṱhe fhasi ha masipala wapo wa Mshwathi ngei Greytown.

Ho tou topolwa kha zwinzhi, mbekanyamaitele i khou sedza kha u wanela mavu vhadzuli vha mabulasini ngeno i tshi khou lingedza na u shandukisa maitele a vhuṋe ha mavu kha shango ḽashu khathihi na u manḓafhadza vhashumi uri vha wane mikovhe kha mabindu a zwa mabulasi. Muhanga wa mbekanyamaitele ya 50/50 u dovha wa sedza kha u khwinisa tshanduko ya ikonomi ya sekithara ya zwa vhulimi. .

1.5. Khoḽokhiamu ya 2016 ya zwa Tshanduko ya Nyanḓadzamafhungo yo tou Ṅwaliwaho ye ya farwa nga Muhasho wa zwa Vhudavhidzani u amba nga tshanduko na u fhambana kha nyanḓadzamafhungo ya shango ḽashu zwe zwa ṋea luvhanḓe vha kwameaho vho vhalaho vhane vha vha kha zwa nyanḓadzamafhungo uri vha ambe nga tshanduko ya nyanḓadzamafhungo shangoni ḽashu, vhuḓifhinduleli na zwa ndeme zwo fhambanaho. 

Khoḽokhiamu ye ya vha yo sedza zwoṱhe zwo fhelela u bva kha u bveledziwa nga vha bveledzi u swika kha u phaḓaladziwa kha vharengi, u bva kha vhuṋe u ya kha zwa khanḓiso, u phaḓaladza, vhuṱodisisi na u anḓadza, zwi ḓo thusa kha ḽiṅwalo ḽine ḽa ḓo shuma ḽine ḽa kwamana na tshanduko; na u shanduka kha maitele a kale khathihi na nyanḓadzamafhungo ntswa Afrika Tshipembe. 

1.6. Afrika Tshipembe ḽi khou swaya Ṅwedzi wa Vhuendelamashango nga Khubvumedzi fhasi ha thero: “Vhuendelamashango ha Vhoṱhe” u itela u alusa zwo pfumaho zwa shango ḽashu zwine zwa ṋetshedzwa nga vhuendelamashango kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe.

Khabinethe i khou ṱuṱuwedza muṅwe na muṅwe uri ri shumisane u itela uri izwo zwithivheli zwine zwa thivhela tswikelo zwi bvisiwe na uri maAfrika Tshipembe vhoṱhe vha ṋetshedzwe tshikhala, khathihi na uri vha ṱuṱule dzangalelo ḽa u endela fhethu hashu ha manakanaka shangoni ḽashu.

1.7. Ri vhidza maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha pembelele mvelele dza lushaka lwashu dzo fhambanaho musi shango ḽi tshi khou swaya Ṅwedzi wa Vhufa nga Khubvumedzi fhasi ha thero: “Lupfumo lwa Vhathu na Mazhakanḓila: vhufa hashu vhu Tshilaho”.

MaAfrika Tshipembe vha ṱuṱuwedziwa uri vha ḓihudze nga vhufa hashu vhu tshilaho na uri vha shele mulenzhe zwi tshi vhonala kha u khwaṱhisedza, u alusa na u vhulunga vhufa hashu. Ndi zwa ndeme uri sa lushaka ri pembelele Lupfumo lwa Vhathu lu Tshilaho masiani oṱhe a lushaka lwashu. 

U pembelelwa ha naṅwaha ndi luswayo lwa miṅwaha ya 20 u bva tshe Ḓuvha ḽa Vhufa ḽa vheiwa lwa mulayo nga 1996 na uri ri tea u shumisa ḓuvha u kuvhatedza vhufa hashu vhune ri a kovhelana u itela u fhaṱa zwine ra khou swikela u bva nga 1994 musi ri tshi khou vhumba Afrika Tshipembe ḽo faranaho. 

1.8. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha Ṅwedzi wa Tshumelo ya Tshitshavha wa 2016   nga Khubvumedzi fhasi ha thero “Tshumelo dza Tshitshavha u itela Fhungo ḽa Nyaluwo yo Katelaho: U vhea Batho Pele kha luṅwe luṱa nga u takulela Tshumelo ya Tshitshavha Phanḓa”. 

Ṅwedzi wa Tshumelo ya Tshitshavha na wone u khou farwa musi ndaulo ya vhuṱanu i vhukati na uri ho no fhela ṅwedzi u bva tshe khetho dza muvhuso wapo dza farwa. Mbekanyamushumo ya ṅwedzi woṱhe ndi ya ndeme vhukuma kha Tshiṱirathedzhi tsha u Vusuludziwa ha Batho Pele tshine tsha sedza kha u vusuludza mashumele kwao, mafulufulu, u ḓihudza na u vha vhashumi vha muvhuso vho gudelaho musi vha tshi khou ṋetshedza thundu na tshumelo dza tshitshavha.

Vhashumi vha Muvhuso u ya kha muvhuso woṱhe vha ḓo shumisa hoyu ṅwedzi u dalela na u amba na vhadzulapo na vhaṅwe vhathu vha kwameaho kha tshitshavha nga ha nḓisedzo ya tshumelo i shumaho. Hezwi ndi tshipiḓa tsha u khwaṱhisedza u shumiswa ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka nga u shela mulenzhe kha u fhaṱa shango ḽine ḽa shela mulenzhe kha u bveledzisa na u shandukisa.

1.9. Vhege ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya Tshumelo dza Senthara ya Thusong u bva nga ḽa 19 u ya kha ḽa 23 Khubvumedzi  2016 i ḓo fariwa fhasi ha thero “Senthara dza Tshumelo dza Thusong –U Takulela Tshumelo ya Tshitshavha Phanḓa: Ri Vhavho,  Ri na Ndavha, Ri a Shumela”. Vhege i ḓo vha i tshi khou sumbedzisa mafhungo a muvhuso, tshumelo na zwikhala zwine zwa vha hone kha Senthara dza Tshumelo dza Thusong u ya kha shango ḽothe. Mitambo yo pulaniwa u itela u pembelela iyo vhege na u dubekanya zwoṱhe zwo no swikelwaho u bva tshe senthara dza thomiwa nga 1999.

1.10. Muvhuso wo rwela ṱari pfungavhuṋe ya Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) na maano a vhuṱali a vhudavhidzani. U vhonala ha NDP zwi ḓo ṱanganyisa na u vhekanya zwavhuḓi zwo no swikelwaho kha vhudavhidzani ha muvhuso hu tshi khou shumisiwa  NDP nga kha vhuṋe ha pfungavhuṋe hu vhonalaho.

2. Tsheo khulwane nga khabinethe

2.1. Khabinethe yo tendela madzhenele o fhelelaho a Afrika Tshipembe kha u shela mulenzhe kha G20 ya naṅwaha ine fhasi ha Muphuresidennde wa China, o dzhia thero ya u shuma zwoṱhe zwo katelwa :“Ho Livhiwa kha Ikonomi ya Ḽifhasi ya Tshanduko ya Mveledziso, i khou Vusuludzwaho, yo Ṱumanaho ya dovha ya Katela”.

Tshihulwane tsha G20 ndi u alusa u shumisana ha mashango o fhambanaho u itela u thuba murahu ikonomi ya ḽifhasi, u ḓisa vhudziki kha sisiṱeme ya masheleni a ḽifhasi, u alusa nyaluwo ya tshoṱhe ya tshifhinga tshilapfu na u khwaṱhisa vhuvhusi ha ikonomi ya ḽifhasi. 

Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dzhenela Samithi ya G20 ine ya ḓo farelwa ngei Hangzhou, kha ḽa China nga ḽa 4 na 5 Khubvumedzi 2016. U shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe ndi nḓila ya u ṋekedza maano a vhuṱali a u vhonela phanḓa kha u ṋea luvhanḓe lwa mbekanyamaitele ya ikonomi ya ḽifhasi na u ambedzana ngaha khonadzeo dza mvelele dza vhuḓisa dza Afrika Tshipembe, Afrika na ḽifhasi ḽi khou bvelelaho. Samithi ya G20 lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale yayo, i ḓo vha na rekhodo ya nomboro ya mashango o bvelelaho vho dzhenela vhuṱambo uvho. 

2.2. U bvisiwa ha Mbalombalo ya Vhugevhenga ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya Lushaka ya 2015/16,  ine i swikiwa khayo  u bva kha datha ya vhugevhenga vhune ha vhigiwa zwiṱitshini na wone wo themendelwa nahone u ḓo anḓadziwa nga ḽa 2 Khubvumedzi 2016.

U bvisiwa mbalombalo zwi thusa kha mvelele ya maano a vhuṱali a ‘Vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vho, na uri vha ḓipfa vho tsireledzea ’.

Mbalombalo ya vhugevhenga ndi tshisumbedzi tsha ndeme kha muvhuso kha u lwa hao na vhugevhenga u tshi farisana na zwitshavha, vhashumi na mabindu. Mbalambalo i tea u sedziwa ho dzhielwa nṱha nyaluwo ya lushaka na nyimele ya ikonomi.   

2.3. Khabinethe yo ṱanaganedza muvhigo nga ha Mvelele dza Sesheni ya Vhufumbili ya Khonfarentse ya Mahoro u ya kha Guvhangano ḽa Dzitshaka dzo Faranaho u Lwa na Vhusoga kha Mavu (UNCCD COP12) ye ya farelwa Ankara, Turkey u bva nga ḽa 12 u swika nga ḽa 23 Tshimedzi 2015.

Afrika Tshipembe ḽo topolwa sa ḽiṅwe ḽa mashango a tshipikwa tsha UNCCD ane a ḓo vhuelwa nga mbekanyamushumo yo thomiwaho ya thikhedzo, ine i ḓo thusa mashango na zwipikwa zwao zwine a tou funa zwi tshi tshimbilelana na nyimele dza lushaka na zwihulwane zwa mveledziso. 

Afrika Tshipembe ḽi khou kuvhatedza u fana ha thendelano na ṱhoḓea ya u shumela mashango oṱhe ane a khou kwamea nga mavu o litshedziwaho, u tsa ha shango, na gomelelo hune nga murahu ha ḓo vhoniwa uri mafhungo ayo a khou dzhielwa nṱha musi a tshi itea fhano hayani kana kha mashango a nnḓa. Hezwi zwi ḓo ita uri hu vhe na u katela na u khwinisa vhushaka na u farisana Devhula-Vhukovhela.

2.4. Khabinethe yo tendela u farwa ha Khonfarentse ya Vhuvhili ya Ḽifhasi ya u Mamisa Mikando nga Muhasho wa zwa Mutakalo na Ṱhumano ya Dzitshakatshaka ya Maitele a Zwiḽiwa zwa Ṅwana, u bva nga ḽa 11 u swika kha ḽa 14 Nyendavhusiku 2016, fhasi ha thero “Kha ri bindudze kha u sika vhupo vhu konisaho ha vhomme na vhana”.

Hezwi zwi sumbedza u ḓivhofha ha Afrika Tsipembe kha u tsireledza, u alusa na u tikedza u mamisa mikando na u dovha hafhu u khwaṱhisa adzhenda ya pfushi ya vhushie na vhana muṱuku.

Hezwi zwi thusa kha u swikela tshiṅwe tsha zwipikwa zwa tshifhinga tshilapfu kha zwa ṱahe zwa mutakalo zwine zwo tiwa kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, u fhungudza mpfu dza vhushie na vhana vhaṱuku. Zwipikwa zwa Mveledziso dza Tshoṱhe na zwone zwi ombedzela u khwinisiwa ha pfushi. U shumisiwa ha Pulane yo Fhelelaho ya Pfushi, Mpfu dza Vhushie na Vhana Vhaṱuku, i na nthihi ya zwipikwa zwa rathi zwa ḽifhasi zwa pfushi u itela u engedza tshivhalo tsha u mamisa mikando kha miṅwedzi ya u thoma ya rathi hune zwi lavhelelwa u gonya nga 50% nga 2025.

U mamisa mikando ndi zwiṅwe zwa zwi vhuedzaho kha vhutshilo ha ṅwana. Maitele a u mamisa mikando lwa zwiṱuku zwi vha tshiṅwe tshiitisi tsha mpfu dzi swikaho 800 000 (13% ya mpfu dzoṱhe) dza vhana vha fhasi ha miṅwaha miṱanu kha mashango a khou bveleleaho khathihi na u ḓala ha tshayapfushi, ine ya vha khaedu khulwane kha mutakalo wa lushaka Afrika.

2.5. Khabinethe yo tendela Muhasho wa Mutakalo u fara Khonfarentse ya Vhufumisumbe ya Dzitshakatshaka ya Zwiimiswa zwa Vhulangi ha Zwidzidzivhadzi u bva nga ḽa 27 Ḽara u swika ḽa 02 Nyendavhusiku 2016, vha tshi khou shumisana na Tshiimiswa tsha Mutakalo tsha Ḽifhasi (WHO).  Kha u ḓivhofha ha muvhuso kha u tandulula khaedu dza ḽifhasi dza mutakalo uri vhulangi vhu tshimbile zwavhuḓi na u khwinisa tsireledzo, vhukoni ha u khwinisa mvelele na tshileme tsha mishonga na zwishumiswa zwa dzilafho.

Foramu ine ya kwamiwa ya zwiimiswa zwa vhulanguli ha mishonga ine ya vha na miraḓo ya mashango a 194 ya WHO i khou sedza kha u langa mishonga na zwishumiswa zwa dzilafho na uri maitele a vhulanguli a tshimbila zwavhuḓi.

U fara khonfarentse iyi zwi ḓo khwaṱhisedza maanḓa a vhulanguli ha mishonga ya lushaka, Khoro ya Vhulangi ha Mishonga na sisiṱeme dza zwibveledzwa zwa mishonga. Nyambedzano na dzone dzi ḓo thusa kha u ḓivhadza matshimbidzele a vhuḓi na u takula tshikalo tsha kulangele Afrika na Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika (SADC).

I dovha ya dzhiela Afrika Tshipembe nṱha sa mutambi muhulwane ḽifhasini kha vhulavhelesi ha u langa mishonga na zwibveledzwa zwa mishonga. Shango ḽi ḓo vha na tshikhala tsha u shela mulenzhe kha u tiwa ha mbekanyamaitele dza zwidzidzivhadzi zwa ḽifhasi dzine dzi nga tou vhofha kha mashango ane a vha miraḓo ya WHO.

2.6. Khabinethe yo dovha ya nyeṱulelwa nga zwo no swikelwaho nga ha u shumisa Mulayo wa vhu 11 wa 2014 wa Vhulanguli ha Ndaulo ya Tshitshavha. Hoyu Mulayo une wa khou ḓisa sisiṱeme i no fana ya ndaulo ya tshitshavha kha matavhi oṱhe a muvhuso vhuraru hao u itela u alusa na u ombedzela ndeme na maitele a langaho ndaulo ya tshitshavha u ya nga tshiteṅwa 195(1) tsha Mulayotewa.

Mulayo u ṋetshedza uri hu vhe na u thomiwa ha zwiimiswa zwivhili zwine zwa vha: (i) Ofisi ya u Vhea Zwikalo na zwi Tendelanaho nazwo na (ii) Yunithi ya Thuso ya Thekiniki.  Madzhenele a mashumele o no tendiwa na u thomiwa.

Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo (DPSA) vho dzudzanya sethe ya u thoma ya vhulanguli vhune ho gazethiwa u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi nga ḽa 15 Fulwana 2016. U shumisana zwi nḓilani na Birou ya u Vhea Zwikalo ya Afrika Tshipembe khathihi na zwiṅwe zwiimiswa zwa lushaka zwi vheaho zwikalo u itela u bveledza tshishumiswa tsha mulayo tshine tsha ḓo swikisa kha mashumele na mathomele a Ofisi ya Zwikalo zwo Vheiwaho na Thendelano.

DPSA i dovha ya vha kati na u tshimbidza zwa ṱhoduluso ya u bveledza muhanga wa kushumele na zwikalo, ho katelwa u thomiwa ha modele wa mavhekanyele a mavhusele une wa ḓo tendela u shumisiwa ha kushumele kwo teaho.

2.7. Khabinethe yo nyeṱuleliwa nga muvhigo wa mbalombalo ya vhaṱoḓavhudzumbamo u bva nga Phando u swika Nyendavhusiku 2015. Khabinethe yo tikedza u thomiwa ha tshigwada tsha u shuma tsha mihasho yo vhalaho u amba nga ha maitele a u langa vhaṱoḓavhudzumbamo vho haniwaho.

Muvhigo u thusa vhalangi vha dziṱhundu vho no ḓivhadzwaho kha u khwinisa malangele a vhaṱoḓavhudzumbamo na dzitshavhi.

U ya nga mafhungo o waniwaho kha Sisiṱeme ya Lushaka ya Mafhungo a Dziṱhundu, vhaṱoḓavhumdzumamo vhaswa vha 62 159 vho ṅwaliswa nga 2014 ngeno vha 70 010 vho ṅwaliswa nga 2013. Milandu ya 60 640 ya vha vhudzumbamo yo haṱulwa ya dovha ya valiwa kha zwa u Sedza Nyimele ya tshivhalo tsha Dziṱhunḓu vhukati ha Phando na Nyendavhusiku 2015.  Kha hei milandu yo haṱulwaho: 2 499 ya milandu ya vhuṱoḓavhudzumbamo yo tendeliwa, 4 093 ya milandu ya vhaṱoḓavhudzumbamo yo haniwa sa izwo hu songo wanala vhuṱanzi vhu fushaho ha u tambudziwa na vhugevhenga.

2.8. Khabinethe yo nyeṱuleliwa nga ha zwo no swikelwaho zwa Mulayotibe wa 2016 wa Maanḓa a Vhulanguli ha Mikano (BMA), une wo tendelwa u isiwa Phalamenndeni nga ḽa 23 Khubvumedzi 2015. Mulayotibe lwa u thoma wo fhedza wo isiwa Phalamenndeni nga ḽa 8 Tshimedzi 2015. Masiandoitwa a zwa matshilisano na zwa ikonomi ha u thomiwa ha zwa Vhulangi ha Vhulanguli ha Mikano, zwi ṱoḓa uri zwi isiwe na kha NEDLAC, zwe zwa itwa nga ḽa 13 Tshimedzi 2015.

Ho vha na vhukwamani vhuhulu na NEDLAC ha u tshimbidza Mulayotibe vhukati ha Ḽara 2015 na Shundunthule 2016. Nga ḽa 12 Shundunthule 2016 muvhigo wa u fhedzisa wa NEDLAC wa nga ha Mulayotibe wa 2016 wa BMA wo tendiwa nga Khomithi ya Vhulangi ya NEDLAC. Mulayotibe wo rwelwa tshiṱemmbe nga ḽa 18 Shundunthule 2016 nga Ofisi ya Mueletshedzi Muhulwane wa Mulayo wa Shango u itela uri u ḓivhadziwe Phalamenndeni. Khabinethe yo dzhiela nṱha uri Mulayotibe wa BMA wa 2016 u kha ḓi bva u ḓivhadziwa Phalamenndeni nga ḽa 25 Shundunthule 2016 na uri u amba nga  Mulayotibe  zwo itiwa Phalamenndeni nga ḽa 6 Thangule 2016.

Khabinethe yo tendela uri Muhasho wa Muno na Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe (SARS) vha ṱavhanyise u pendela Memorandamu wa Vhupfesesani u no tshimbilelana na uri vhashumi vhaṅwe vhane vha khou ṱoḓea vha SARS vha hadzimiwe Muhasho wa Muno u itela u tikedza vhulangi na kutshimbidzele kwa zwa  mikano zwa zwino vhuponi ha mikanoni.

3. Milayotibe

3.1. Khabinethe yo tendela u ḓivhadziwa ha Mulayotibe wa 2016 wa Khwiniso ya Dzangano ḽa Ndaka ya Vhathu Vhanzhi, Phalamenndeni. Mulayotibe u khou khwinisa Mulayo wa 1996 wa Dzangano ḽa Ndaka ya Vhathu Vhanzhi, (Mulayo wa vhu 28 wa 1996), nga u u livhanya na mushumo muhulwane wa mbuedzedzo ya mavu shangoni ṱoṱhe.

Zwi alusa mavhusele a dimokirasi na u shumisa lwa tshoṱhe mavu a vhathu vhanzhi ane a langiwa nga dzangano ḽa ndaka ya vhathu vhanzhi ho imelwa zwitshavha. Zwi khwaṱhisa ndango ya mavhusele a zwiimiswa na u alusa thikhedzo ya muvhuso khavho. Mulayotibe u khou sedza kha u thoma Ofisi ya Dzangano ḽa Ndaka ya Vhathu Vhanzhi ine ya langiwa nga Muṅwalisi wa Dzangano ḽa Ndaka ya Vhathu Vhanzhi.

Zwitshavha zwi ḓo vha khwine na u ḓo kona u wana, u vha vhaṋe vha ndaka na u i langa nga kha tshiimiswa tsho thomiwaho u itela u shomedza tshitshavha na u kovha vhulangi  na ndaulo ya zwiimiswa zwine zwa tikedziwa nga muvhuso. 

3.2. U ḓivhadziwa ha Mulayotibe wa 2016 wa Khwiniso ya Mafhungo a zwa Vhulamukanyi, Phalamenndeni une wa khou linga u khwinisa milayo yo vhalaho ine ya vha na zwi tshimbilelanaho na zwa ndaulo ya vhulamukanyi u itela u tandulula mafhungo ane a vha hone na a thekiniki, u itela ndaulo i khou tshimbilaho zwavhuḓi ya zwa vhulamukanyi, na zwone zwo tendiwa.  

Khwiniso dzi nga nḓila ine a zwi konadzei u alusa Milayo ya Khwiniso nga muthihi lune zwi nga ita hedzi khwiniso kha milayo ine ya khou ambiwa nga hayo. Khwiniso ndi dzo fhambanaho nga nyimele na uri dzi nga ṱumanyiwa na zwipikwa zwi tevhelaho zwihulwane zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, zwine ndi u vhona uri vhathu vhoṱhe vha dovha vha pfa vho tsireledzea zwo ḓisendeka kha sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga  ya vhuḓi ha dovha ha ḓiimisa, vhuvhofhekani kha zwa matshlisano; u vhona hu na shango ḽine ḽa khou bvelela, ḽi konaho ḽa dovha ḽa tshila nga mulayo hune vhadzulapo vha fariwa nga tshirunzi; na u vha katela kha ikonomi.

4. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa

4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ranga vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Guvhangano Guṱe ḽa Mbumbano ya Dzitshaka (UNGA 71) vhukati ha ḽa 13 na  ḽa 26 Khubvumedzi ngei New York fhasi ha thero:: "Zwipikwa zwa Mveledziso zwa Tshoṱhe: u sukumedza nga ḽifhasi ḽothe u itela u shandukisa ḽifhasi ḽashu."

Hezwi zwi ḓisa tshikhala kha mashango ane a vha miraḓo uri vha kone u sedza kha zwine Mbumbano ya Dzitshaka ya khou shuma zwone, nga maanḓa sa izwi tshiimiswa tshi kha ḓi tou bva u pembelela anivesari ya vhu 70. Hu khou lavhelelwa u ambwa nga ha tshanduko ya UN, hu tshi khou katelwa u vusuludziwa ha UNGA; u khwinisiwa ha mushumo wa Khoro ya zwa Ikonomi na zwa Matshilisano (ECOSOC); na tshanduko ya Khoro ya Vhutsireledzi ha UN(UNSC) u itela u engedza vhufaramuraḓo kha zwiimo zwoṱhe zwa tshoṱhe na zwi si zwa tshoṱhe.

Hetshi ndi tshifhinga tsha u fhedza tshine Vho Ban Ki-moon vha ḓo vha vha tshi khou amba kha Guvhangano Guṱe ḽa UN sa Muṅwaleli Guṱe.

4.2. Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) vha ḓo vha na Ḓuvha ḽa u Pembela ḽa Lushaka nga ḽa 4 Khubvumedzi 2016 ḽine ḽa pembelelwa ṅwaha nga ṅwaha, u humbula miraḓo yoṱhe ya SAPS vhe vha lozwa vhutshilo havho vhukati ha ḽa u thoma ḽa Lambamai 2015 na 31 Ṱhafamuhwe 2016, vha tshi khou ita mushumo wavho kha u lwisa u vhona uri hu na tsireledzo na vhutsireledzi Afrika Tshipembe.   

5. Vhuimo ha khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo 

5.1. Khabinethe i bvisela vhuḓipfi hayo nga ha u vhilaedziswa nga u ṱhaselana hune ha vha hone vhukati ha mahoro o fhambanaho nga ha fhungo ḽi no tshimbilelana na ṱhoḓuluso ya Hawks kha mafhungo a SARS. Khabinethe i ita khuwelelo kha vhoṱhe vhane vha khou vhilaela, ho katelwa na miraḓo ya Khabinethe vhane vha vha vhe kha vhuimo ho fhambanaho, u ḓifunza u ḓibvisa na u ima u bvisa zwiṱatamennde zwo livhiswaho kha muṋe wa mafhungo. Khabinethe i vhidza vhoṱhe vha kwameaho uri vha ḓifare nga tshirunzi na tshiimo tshavho, na uri zwigwada zwi kwameaho zwi dzhene aya mafhungo nga ṱhompho madzuloni a u dzhia luvhanḓe lwa nnyi na nnyi vha tshi amba ngao.  

5.2. Khabinethe i farisana na Muphuresidennde Vho Zuma kha u amba vhuḓifulufheli havho ho fhelelaho kha Minisiṱa wa Gwama, vhane vhone na vhaṅwe miraḓo yo fhambanaho  ya Khorondangi, mabindu, Vhashumi na tshitshavha tsha vhadzulapo vha khou ita mushumo wa vhuḓi kha u fhaṱa vhuḓifulufheli kha ikonomi yashu vhukati ha vhabindudzi vhapo na vha nnḓa. Khabinethe na yone i vhidza vhoṱhe vha kwameaho uri vha ṱhomphe na u shumisana na zwiimiswa zwa muvhuso zwine zwo hwedzwa maanḓa a u shuma zwa mulayo.

5.3. Khorondangi i khou bvela phanḓa u ita zwoṱhe zwine ya kona u itela u tsireledza ikonomi na mushumo wa mveledziso wa ndeme une mabindu a muvhuso a vha na vhuḓifhinduleli khawo. Mazhendedzi a muvhuso a na vhuḓifhinduleli ha u ita mushumo we a hweswa wone nga nḓila ine a i khakhisi mushumo wa muvhuso kana u khakhisa ikonomi.

5.4. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho dzhenela Khonfarentse ya Dzitshakatshaka ya Vhurathi ya Tokyo ya nga ha Samithi ya Mveledziso ya Afrika (TICAD VI) ye ya farelwa Nairobi kha ḽa Kenya u bva nga ḽa 27 u swika ḽa 28 Ṱhangule 2016. Holwu ndi lwa u thoma TICAD i tshifarelwa Afrika u bva tshe ya thomiwa nga 1993.

TICAD-VI yo fha Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso ya Afrika tshikhala tsha ndeme tsha u ṱola zwo no swikelwaho na u shuma ha thendelano dza TICAD dze dza tendelaniwa khadzo tshifhingani tsho fhiraho dzine dza khou sedza kha u ṱavhanyisa nyaluwo na mveledziso ya Afrika. 

TICAD-VI yo dovha ya farwa kha ṅwaha wa u thoma wa u sedza u shuma ha adzhenda dza mveledziso ya ḽifhasi na ya dzingu, ine ya pfi Adzhenda ya 2030 u itela Mveledziso ya Tshoṱhe na Adzhenda 2063 khathihi na Pulane yayo ine ya ḓo Shumiswa kha Miṅwaha ya u Thoma ya Fumi. Zwi tshi tshimbilelana na hedzi adzhenda dza mveledziso, TICAD-VI yo amba nga mafhungo a tshimbilelanaho na thaidzo dze Afrika ya vha i tshi khou livhana nadzo u bva tshe TICAD-VI ya farwa Yokohama, ngei Japan nga 2013. Hezwi zwi katela vhudziki ha zwa nḓowetshumo, mutakalo na zwa matshilisano.

Khabinethe i ṱanganedza u ḓivhofha he Phuraimi Minisiṱa Vho Shinzo Abe vha ita ha uri Japan ḽi ḓo kuvhanganya ṱhanganyelo ya $30 biḽioni kha zwikwama zwa phuraivethe na zwa lushaka u itela u bindudza Afrika kha miṅwaha miraru i ḓaho u itela u alusa u fhaṱiwa ha themamveledziso

Guvhangano ḽo vha na nyambedzano dzo khwaṱhaho dza kha vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe, zwa nḓowetshumo ya dziikonomi Afrika, u sika zwiimiswa zwa ikonomi zwa tshoṱhe, mutakalo na u thivhela madwadze angaho Ebola na Zika, u lwa na vhuthororisi, u funza na u manḓafhadza vhaswa vha vhuponi vhu shayaho u itela u vha thivhela uri vha sa ḓibadekanye na zwigwada zwa u ḓithuthubisa nga dzibomo na vhuthororisi.

Ṱhoho dza mashango na mivhuso na vhone vho amba u ḓivhofha havho u itela u bvelaphanḓa na u khwaṱhisa maitele a TICAD na milayo i langaho ya foramu i re khagala ya dovha ya katela u dzhenisa vhathu vhanzhi vha kwameaho, u zwi vhea nga nḓila ine zwa tshimbilelana na adzhenda dza u thoma dza Afrika, u ombedzela zwa u sedzesa kha mveledziso ya vhathu, na u thoma u shuma nga vhukoni hu na maitele o vhekanyiwaho a u tevehelela zwi khou shumiwaho..

5.5. Zwiwo zwa khethululo nga lukanda zwine zwa khou ambelwa Tshikolo tsha Nṱha tsha Vhasidzana tsha Pretoria zwi a vhiledzisa. Khabinethe i khoḓa u vha na tshivhindi ha vhagudi kha u ṱana khethululo na u dzhielwa havho fhasi tshikoloni. Vha tou vha vhalwi vha tshanduko ya zwa matshilisano, vhane vha ṱoḓea kha shango ḽashu kha u thathela kule zwa tshifhinga tsho fhiraho zwe zwa vha zwi tshi lwisa vhathu na u sendedza tsini zwa u swikela zwipikwa zwa Afrika Tshipembe ḽo faranesaho.

Ri vhidza vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe uri vha ṱhomphane vha dovhe vha farane kha u lwa na zwa khethululo nga lukanda kha lushaka lwashu. Lwendo lwashu lwa dimokirasi lwo fhaṱwa kha u konḓelelana na u ṱhomphana.  

5.6. Na riṋe ri khou farana na dzimiḽioni dza maAfrika Tshipembe kha u fhululedza Tshigwada tsha Afrika Tshipembe kha vhukoni he vha vhusumbedza kha Mitambo ya Oḽimpiki ya Rio 2016. Tshigwada tsho hulisa shango ḽashu nga u wina mendele ya fumi kha mitambo yo fhambanaho, hu tshi katelwa na mendele mivhili ya musuku. Vhukoni vhu akhamadzaho nga Vho Wayde Van Niekerk kha u wina musuku kha 400m na u dovha vha vunḓa rekhodo ya ḽifhasi, na u gidima he ha mangadza nga ene nyanenge washu Vho Caster Semenya kha 800m zwine zwa ḓo dzula zwi mihumbuloni yashu lwa tshifhinga tshilapfu. 

5.7. Khabinethe i fhululedza maAfrika Tshipembe na IEC kha tshipiḓa tshe vha tamba kha u vhona uri dziṅwe Khetho hafhu dza Muvhuso Wapo dzi tshimbile zwavhuḓi.  U ya kha shango ḽothe, khoro dzo ṱangana u nanga dzimeyara, vhalangadzulo na zwimebi zwihulwane kha vouthu dzi pfadzaho u itela dimokirasi ine ya khou shuma. 

Khabinethe i ṱuṱuwedza vhadzulapo uri vha ḓi isa phanḓa na u shela mulenzhe nga kha Komithi dza Dziwadi na dziṅwe nḓila dzi no dzhenisa zwitshavha kha muvhuso yapo.

5.8. Nḓivhadzo ya ndaṱiso ya R1, 5 biḽioni ine ya khou fanela u badelwa nga ArcelorMittal, vhamagi vhahulwanesa vha tsimbi shangoni ḽashu, nge vha ita tshimbevha tsha u langana mitengo kha nḓowetshumo hei ya dzitsimbi, ine i tou vha ndaṱiso khulwanesa ye ya vhuya ya itelwa khamphani nthihi nga avho vhalangi vha zwa muṱaṱisano wa mitengo.

Khamphani yo dovha hafhu, sa tshipiḓa tsha u lifha uyu mulandu, u ḓo shumisa iṅwe R4,6 biḽioni hafhu u khwinisa puḽanti dzavho na u khwinisa muṱaṱisano. Thendelano ya mbandelo i dovha ya ṋetshedza nḓila dza kuvhetshele kwa mitengo dzine dza ḓo kala vhukoni ha kuvhetshele kwa mitengo ya khamphani kha zwibveledzwa zwa tsimbi tswititi lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

Hezwi ndi tshipiḓa tsha u tumbula na u lwa na zwa u shumisa maanḓa kha makete khathihi na u langana mitengo nga nḓila i si yone zwine zwi dzhiela fhasi kushumele kwa ikonomi, u ḓisa u ḓurelwa hu songo teaho nga dzifeme ngei fhasi na u vhulaha mishumo yapo. Muvhuso u dzula wo ḓiimisela u alusa vhubindudzi vhu no livhisa kha nyaluwo ya ikonomi, hu si tshimbevha tsha u langana mitengo tshine tsha imisa nyaluwo ya ikonomi fhethu huthihi.

5.9. Ri ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha shumise maḓi zwavhuḓi khathihi na u a vhulunga, nga u shumisana ri nga kona u vhona uri ri khou ḓi wana maḓi a sa ṱaheli na uri ndi zwa ndeme u dovha ra tsireledza themamveledziso dzashu dza maḓi.

Hu na nyimele dza gomelelo dzine dzi khou ḓi ya phanḓa kha zwipiḓa zwiṅwe zwa shango na Gauteng ḽine zwa zwino ḽi khou dineswa nga Sisiṱeme ya Ṱhanganelo ya Mulambo wa Vaal une u khou ḽi vhea fhasi ha mutsiko.

U lwa na tshiimo itshi, Muhasho wa Maḓi na Tshampungane tsho Kunaho u tshi khou shuma na SALGA, CoGTA na mimasipala u ḓo vhea nyiledzo ya kushumisele kwa maḓi ngei Ḓoroboni ya Ekurhuleni, Johannesburg, Tshwane na Mogale.

Nḓisedzo ya maḓi ḓoroboni i ḓo fhungudzwa nga phesenthe dza 15 ngeno maḓi a tsheledzo a tshi ḓo fhungudzwa nga phesenthe dza 20. Nyiledzo a dzi koni u tinyea na uri zwi ḓo dzula zwo ralo u swika tshiimo tshi tshi fhira.  

5.10. Mawanwa a Nyanganyelo dza Vhukati ha Ṅwaha dza Mbalo ya Lushaka nga Statistics SA o sumbedza uri mbalo ya lushaka yo aluwa u ya kha 55.9 miḽioni wa vhathu hune vhathu vha vho lavhelelwa u tshila u swika kha miṅwaha ya 62 ngeno mpfu dza vhana dzi tshi khou anganyelwa kha 33.7 kha vhana vha 1 000 vhe vha bebwa vha tshila. 

Khabinethe yo vhiledziswa nga u aluwa ha tshikalo tsha HIV u bva kha phesenthe ya 11.2 mahoḽa u ya kha phesenthe ya 12.7 nga 2016 vhane nga mbalo ndi 7.03 wa miḽioni ya vhathu vhane vha khou tshila na HIV.

Khabinethe i kwengweledza maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha thivhele u kavhiwa huswa ngauri vha ita ndingo naho hu luthihi nga ṅwaha, u ḓiḓowedza vhudzekani ho tsireledzeaho na uri vhanna na vhatukana vha humbule nga ha u dzhiela nṱha fhungo ḽa u fumbisiwa nga dokotela.

5.11. Khabinethe yo dzhiela nṱha tsheo ya Khothe ya Ndayotewa kha zwa Mulayo wa Khwiniso ya Pfanelo dza Mbuedzedzo ya Mavu, we wa thomiwa nga 2014, u itela u dovha u vula mafhungo a shango a mbuedzedzo ya mavu.

Khothe yo fha Phalamennde miṅwaha mivhili uri i dovhe i vuse mulayo kana u phasisa mulayo muswa. Tsheo i amba uri a hu tsha ḓo vha na dziṅwe mbilo ntswa dzine dza ḓo dovha dza dzhenisiwa u swika Mulayo Muswa u tshi ḓo phasisiwa wa ḓo kona u vulela mbilo ntswa.

Khomishini ya Pfanelo dza Mbuedzedzo ya Mavu i ḓo vha i tshi khou amba na vhoramafhungo u sumbedzisa zwine zwa ḓo tevhelwa u ya phanḓa nga murahu ha tsheo ya khothe.

5.12. Afrika Tshipembe ḽi ḓo fara Khongirese ya vhu 35 ya Ḓivhashango ya Lifhasi ngei Cape Town International Convention Centre u bva nga ḽa 27 Thangule u swika nga ḽa 4 Khubvumedzi 2016.

Ndivho ya Khongirese ndi u shela mulenzhe kha u bvelela ha ṱhoḓisiso ya mutheo kha saintsi dza ḓivhashango. Vhuṱambo vhu ḓo vha vhu tshi khou ṱana Ḓivhashango na vhufa ha geoheritage ha dzingu khathihi na fhethu ha ḓivhashango na lunako lwaho. Khaedu dza zwa divhashango na dzone dzi do sedziwa.

5.13. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza Minisiṱa na Muphirimia wa kale wa Vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, Vhafunzi Vho Arnold Makhenkesi Stofile. Vhafunzi Vho Stofile vho vha vhe muhali mulwela mbofholowo wa polotiki vhe vha shela mulenzhe kha thikho dzoṱhe dza u lwa Afrika Tshipembe, u tou thoma kha u lwa vho dzumbama na zwa u kuvhanganya mavhuthu, na u lilisana na zwitshavha zwa ḽifhasi na mulayotewa wa tshiofisi wa zwiimiswa zwa muvhuso.

Khabinethe i dovha ya livhisa ndiliso dzayo kha miṱa ya miraḓo ya Mmbi ya Lushaka ya Afrika Tshipembe vhe vha xelelwa nga matshilo avho kha khombo ya bisi Clarens ngei Free State.

Khabinethe i farana na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u livhisa ndiliso dzayo kha Muphuresidennde Vho H.E Sergio Mattarella, Muvhuso na vhathu vha Italy nga murahu ha midzinginyo mihulu ye ya rwa vhukati Italy, he ha fhedza ho lovha vhadzulapo vhanzhi na tshinyalelo khulu kha ḓorobo dzo vhalaho. Ri dovha ra tamela mashudu vho huvhalaho uri vha ṱavhanye u fhola.

6. U tholiwa

U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu. 

6.1. Khabinethe yo amba ngaha u tholiwa ha Bodo ya zwa Mabufho ya  Afrika Tshipembe (SAA) na uri yo tendela u tholiwa hu tevhelaho:

a) Vho Duduzile Cynthia Myeni (vho dovha vha tholiwa sa Mudzulatshidulo);
b) Vho Mmakeaya Magoro Tryphosa Ramano (Mufarisa Mudzulatshidulo vha sa shumiho hone);
c) Vho Bajabulile Swazi Tshabalala (mulanguli vha sa shumiho hone);
d) Vho Thandeka Nozipho Mgoduso (mulanguli vha sa shumiho hone );
e) Vho Nazmeera Moola (mulanguli vha sa shumiho hone);
f) Vho Akhter Hoosen Moosa (mulanguli vha sa shumiho hone);
g) Vho Gugu Sepamla (mulanguli vha sa shumiho hone);
h) Vho Siphile Buthelezi (mulanguli vha sa shumiho hone);
i) Vho Peter Holmes Maluleka (mulanguli vha sa shumiho hone);
j) Vho Mzimkulu Malunga (mulanguli vha sa shumiho hone);
k) Vho Dokotela Martha Mbatha (mulanguli vha sa shumiho hone); na
l) Vho Peter Tshisevhe (mulanguli vha sa shumiho hone).

Minisiṱa wa Gwama vha ḓo ṱangana na Bodo i kha ḓi bvaho u tholwa uri vha vha ṋetshedze sia ḽa kushumile nga nḓila ine vhafaramikovhe vha zwi vhonisa zwone.

Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766

Share this page

Similar categories to explore