Xitatimende xa Nhlengeletano ya Khabinete xa ti 26 Dzivamisoko 2017

Khabinete yi hlanganile hi Ravunharhu, 26 Dzivamisoko 2017, eUnion Buildings, siku ku nga si va Siku ra ku tlangela Ntshuxeko ra rixaka ra vu 23. Phuresidente Jacob Zuma u vile mutshamaxitulu eka nhlengeletano ya Khabinete, laha ku nga amukeriwa Swirho swa Vurhangeri leswintshwa leswi engetelaka vurhangeri bya mfumu eka ku rhangela ku simekiweni ka Phurogireme ya Migingiriko ya ku cinco wa ikhonomi wo hetiseka na ku kula ka ikhonomi ya vaaki leyi nghenelerisaka mani na mani.

1. Swibohonkulu Swa Khabinete

1.1. Khabinete yi pasisile ku rhurheriwa ka Nhlengeletano ya Matiko ya Misava ya leswi hanyaka endzeni ka Mati hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi eKapa ku sukela hi ti 26 ku fika ti 30 Khotavuxika 2017

Leswi swi ta hoxa xandla eka Opertion Phakisa ya Laboratori ya leswi hanyaka eMatini leyi yi lavaka ku engetela ku kula hi ka ntlhanu eka leswi hanyaka endzeni ka mati eka malembe ya ntlhanu lawa ya landzelaka ku suka eka 4 000 wa tithani ku fika eka 20 000 wa tithani, ku tumbuluxa mitirho ya 15 000 na ku engetela ku hoxa xandla eka leswi hanyaka endzeni ka mati ku ya eka Swimakiwa Hinkwaswo swa Tiko (GDP).

Leswi hanyaka endzeni ka mati swi hi nyika xivandlanene xa kahle ku hambanyisa andziso wa tinhlampfi ku eneta ku laveka ka tona laha kaya, vusirheleri bya swakudya, ku rhumela ematikwenimambe na ku tumbuluxa mitirho. Ku rhurheriwa ka nhlengeletano leyi swi ta tlakusa sekithara,antswisa vuvekisi hi sekithara na vanyikeri vo ka va nga ri ya mfumo, na ku hatlisisa ku yisa emahlweni nhluvukiso wa leswi hanyaka endzeni ka mati laha kaya hi vutivi ku suka eka maqhinga ya matiko ya n’wana. 

1. 2. Khabinete yi pasisile ku tumbuluxiwa ka Komiti ya Vaholobye ya ku vona na ku fikelerisa maqhinga ya vurhangeri eka ku lulamisela ku rhurhela Samiti ya Ntolovelo ya Tinhloko ta Matiko na Mfumo eka Muganga wa Nhluvukiso wa Matiko ya Dzonga wa Afrika (SADC) leyi nga ta khomiwa hi Mhawuri 2017.

Samiti ya SADC yi ta khomeriwa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Ku tirhisana na Xiyenge xo ka xi nga ri xa Mfumo eku Hluvukisiweni ka Tifeme na Mafambiselo ya Tinhundzu eka Rhijini”, ku ri karhi ku tshikeleriwa xilaveko xa ku ololoxa swilo swo nkoka ku simeka na ku fikelela Qhinga ra Tifeme ta SADC na Kungu ra Nghingiriko.

Afrika-Dzonga ri ta tirhisa xivandla xa rona tanihi Mutshamaxitulu wa SADC ku tirhisa maqhinga ku yisa emahlweni ku tsakela ka rixaka tanihilaha swi kombisiweke eka Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka eka ku tiyisiwa swivandlanene swa ikhonomi ya rhijini na timhaka ta leti fambelenaka na vusirheleri.

1. 3. Ndzawulo ya Vutshila na Mfuwo yi ta rhurhela ra vunharhu N’hweti ya Afrika hi Mudyaxihi 2017. Leswi swi vumba xiphemu xa ku hoxa xandla ka Afrika-Dzonga eka ku tlangela ka tikonkulu eka ku cinca ku suka eka Nhlangano wa Vun’we bya MaAfrika, lowu tumbuluxiweke hi ti 25 Mudyaxihi 1963, ku ya eka Nhlangano wa Matiko ya Afrika, na mavandla na tiphurogireme leti yelanaka.

Ku tlangela loku ka N’hweti ya Afrika ku hoxa xandla eku suseni ka xikoloni eka tikonkulu ra Afrika hi ku hambanahambana ka mfumo na tiphurojeke ta mihlangano ya vaaki ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Lembe ra OR Tambo: Ku Aka Afrika ro Antswa na Misava yo Antswa”.

N’hweti ya Afrika yi hoxa xandla eka xikombelo xa Pan Afrika xa vun’we eka MaAfrika na ntirhisano, na ku tirhisiwa tanihi xivandla hi Swirho swa Matiko ya Vun’we bya Afrika ku hlaya ku humelela loku endliweke eku fikeleleni ka Ajenda ya 2063.

Phurogireme ya mfumo yo angarhela ya n’hweti hinkwayo, leyi nga ta va kona eka www.gov.za, yi tlula sekithara ya vutshila na mfuwo ku angarhela ku hoxa xandla ka Mfumo wa Afrika-Dzonga eka ikhonomi, tipolitiki na timhaka leti khumbhaka vaaki eka nhluvukiso wa tikonkulu. Migingiriko na mimbhurisano i yo tlangela na ku dyondzisa, hinkwayo i ya xipolitiki na ikhonomi ya vaaki leyi vuyerisaka vanhu va Afrika-Dzonga na tikonkulu hinkwaro ku tlangela ku VuAfrika bya vona na ku tlhela va tiboha nakambeku aka miganga leyi nga ni timitsu ta kahle matikhomelo na milawu ya VuAfrika.

1. 4. Khabinete yi lemukisiwile hi ku rhurheriwa loku humeleleke ka Federexini ya Matiko ya Misava ya Mihlangano ya Tilayiburari (IFLA) na Nhlangano wa Mavandla wa Lembe na lembe wa Misava wa Layiburari na Mahungu lowu a wu khomeriwe eAfrika-Dzonga, eKapa ku suka hi ti 15 ku fikela 21 Mhawuri 2015.

Ntwanano wa IFLA eKapa wu ta rhumeriwa eka Vaholobye va Mfuwo va Matiko ya Afrika leswaku  va twanana, va seketela na ku simeka. Ndzawulo ya Vutshila na Mfuwo yi ta tiyisisa matshalatshala ku seketela mukhuva wo hlaya eAfrika-Dzonga.

2. Ku tirhisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
3. 1. Ku tnyikela ka mfumo ku kurisa ikhonomi ku tiyisisiwile hi mimbhurisano exikarhi ka Holobye wa Timali, Malusi Gigaba na vavekisi na muganga wa timali wa matiko hinkwayo eka riendzo ra yena eAmerika eka Nkwama wa ku Lombisa wa Matiko hinkwawo na Tihlengeletano ta Ximun’wana ta Bangi ya Misava. Holobye Gigaba u tlhele a burisana na vavekisi va laha tikweni na Komiti ya Vurhangeri byo Hlawuleka bya Nedlac laha mutshamaxitulu a ku ri Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa.

Mimburisano yi tshikelerile leswaku laha pholisi ya mfumo yi nga kongoma kona eka matirhiselo ya mali ya rixaka hi vukheta na ku tiyisisa tindlela to tiya ta ku tirhisa mali ya mfumo leti kombisiwa eka Mpimanyeto wa Rixaka wa 2017 a wu cincanga.

Khabinete yi rhamba tisekithara hinkwato ku tirhisana na mfumo ku kurisa ku tshemba na ku kurisa ikhonomi ku ya eka kula ko katsa hinkwavo ka nkarhi wo leha.

1. 2. Ku simekiwa ka  Zoni ya Ikhonomi yo Hlawuleka ya Maluti-A-Phofung (MAP-SEZ) hi Phuresidente Jacob Zuma eTshiame, eHarrismith, eVuhumadyambu bya Free State, hi ti 25 ta Dzivamisoko 2017 swi kombisa leswaku mfumo wu seketela hluvukiso wa tifeme leswi nga swa nkoka eka ku humelela na ku hlula ka nkarhi wo leha ka ikhonomi. Tisekithara ta xirhangana eka Map-SEZ i ta ku endla mimovha, ku phurosesiwa ka swirimiwa, vutleketli, ICT, ku endliwa ka mirhi na ku phurosesiwa hi ku angarhela. Leswi swi tumbuluxa swivandlanene eka vatumbuluxi xikan’we na miganga na mbango wa mabindzu ya misava na ku hangalasiwa ka swikumiwa loku engeteriweke eka Masipala wa Maluti-A-Phofung.

Ku simekiwa ka SEZ ku fikisela ehenhla nhlayo ya Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi etikweni ku ya eka nhungu. Ku fika sweswi Phurogireme ya SEZ hi ku angarhela yi kokile mahlo ya ku tlula R9.5 wa tibiliyoni ta vuvekisi. Va tlhele va tumbuluxa mitirho ya 10 000 yo kongoma na 65 000 wa mitirho leyi nga ri ki yo kongoma. Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi ti tlhela ti ya emahlweni ku tirha ntirho wa ku koka mahlo ya Vuvekisi byo Kongoma eka Matikomambe (FDI).

Hekitara leyi ya 1038 ya MAP-SEZ leyi simekiweke yi vumba xiphemu xa nkoka eku simekiweni ka Kungu ra Nghingiriko ra Pholisi ya Tifeme leyi hlawulaka Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi ku hatlisisa ku kula ka ikhonomi ya laha kaya na nhluvukiso eka tirhijini to hlawuleka ta tiko.

1. 3. Khabinete yi amukela xiviko xa ku Ntshembho wa Vuvekisi byo Kongoma xa Matikomambe lexi endliweke hi A.T. Kearney 2017, lexi kombaka leswaku Afrika-Dzonga i tiko ra vu 25 leri kokaka rinoko eka vuvekisi byo kongoma bya matikomambe eka misava hinkwayo, ro sungula ku suka eka Tikonkulu ra Afrika. Afrika-Dzonga ri kotile ku vuya eka xikombo, lexi kandziyisaka tindhawu leti kokaka mahlo ya vavekiso vo tala, ro sungula ku sukela hi 2014. Ri le ka xiyimo xa matiko lawa ya ha hluvukaka yo fana na Chayina (3), Indiya (8), Brazil (16) na Mexico (17).

Xiyimo lexi xi kombisa leswaku makungu ya xinakulobye ya Afrika-Dzonga na vavekisi va matikomambe xi le ku kuleni hi matimba na ku tlhela swi kombisa leswaku kungu ra tiko ra nhluvukiso ri le ku tswaleni ka mihandzu. Ku antswa eka makungu ya ku humelela ya nkarhinyana na vuvekisi bya nkarhi wo leha bya tiko eka sekithara ya vuvekisi ku tshahiwile tanihi swihumelerisi swa nkoka swa ku pimiwa ko antswa ka Afrika-Dzonga eka Xikombo.

1. 4. Eka xiviko xo hambana, Xikombo xa Vuvekisi xa Afrika 2016 lexi humesiweke hi Quantum Global lava endlaka vulavisisi va tiyimele hi voxe va veka Afrika-Dzonga eka xiyimo xa vu mune xa vuvekisi byo koka mahlo swinene eAfrika endzhaku ka Botswana, Morokho na Egipita. Afrika-Dzonga ri tirhile kahle eka ku kurisa GDP, ku olova ka ku endla bindzu na tiko na nhlayo ya vanhu ya nkoka.

Ku koka mahlo ka tiko ra hina tanihi ndhawu ya vuvekisi yo tihlawulela swikombisiwile nakambe hi xiviko xa African Economic Outlook 2016, lexi vekaka Afrika-Dzonga eka xiyimo xa vumune eka tindhawu ta vuvekisi ta Afrika leti rhangelaka hi 2015 endzhaku ka Egipita ($10.2 wa tibiliyoni), Mozambiki ($4.7 wa tibiliyoni) na Morokho ($4.2 wa tibiliyoni) hi $3.6 wa tibiliyoni eka vuvekisi bya matikomambe. Afrika-Dzonga ri ya emahlweni ri aka hi matimba tshaku ra timali na mabindzu, leri nga ka xiyimo xa vu 47 eka matiko ya 138 wa matiko ya Xikombo xa Mphikizano wa Misava eka Foramu ya Ikhonomi ya Misava hi 2016/17.

1. 5. Foramu ya Ikhonomi ya Matiko ya Misava eAfrika ya vu 27 yi ya khomeriwa eAlbert Luthuli International Convention Centre eDurban ku sukela hi ti3 ku fika hi ti 5 Mudyaxihi ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku fikelela ku kula ko Angarhela: Vurhangeri byo Angula na bya Vutihlamuleri.”

Khabinete yi amukela xivandlanene lexi xa MaAfrika-Dzonga ku nghenelela eka mimbhurisano eka swivandlanene leswi nga va ka kona swa vuvekisi, nhlanganelo wo enta wa rhijini na ku tinyikela hi vuntshwa eka ku kula na nhluvukiso lowu ya ka emahlweni eeAfrika.

Afrika i kaya ra tiikhonomi leti nga le kuleni hi ku hatlisa leti kokeke mahlo ya nhlayo leyi kulaka ya ku tsakela ku suka eka vavekisi va matiko hinkwawo. Afrika-Dzonga ri na ikhonomi leyi hambaneke swinene eka tikonkulu na ku tirha ntirho wa nkoka wa ku yisa Afrika emahlweni.

1. 6. Ku tinyikela ka Afrika-Dzonga na Oman eka ku yisa emahlweni vuxaka bya ku xaviselana, eka foramu ya mabindzu hi ti 27 Nyenyankulu 2017 exikarhi ka Holobye wa Mabindzu na Vumaki Rob Davies na ntangha yakwe hi ntirho ya le Oman, Dok. Ali Bin Masoud Al-Sunaidy, swi kotisa van’wamabindzu va le Afrika-Dzongaku teka nkateko lowu wa xivandlanene lexi Oman ri xi nyikaka, ngopfungopfu eka vurimi na tifeme ta ku phurosesa swikumiwa swa vurimi.

Hi ku engeta, Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki eka riendzo ra vona eGhana na le Nigeria exikarhi ka ti 20 na ti 25 Nyenyankulu 2017 swi endlile leswaku ku kumiwa na ku endliwa ka timakete to rhumela ematikwenimambe ka  swikumiwa leswi tisaka ku cinca na vukorhokeri swa le Afrika-Dzonga. Swi tlhela swi seketela swikumiwa swa le Afrika-Dzonga, ku nyikela vukorhokeri na ku endla xinakulobye xa mabindzu exikarhi ka van’wamabindzu va matiko hi ku hambana ka wona.

Ku engetela mabindzu eka tikonkulu na ku hlohlotela xinakulobye na varingani va Afrika swi nga fikisa eka ku herisiwa ka vusweti, ku engeteleka ka nkhuluko wa mabindzu, nhluvukiso wa tifeme na ku ya emahlweni na ku tumbuluxa mitirho yo tala, leswi nga swa nkoka eka nhluvukiso wa ikhonomi ya Afrika.

1. 7. Holobye wa Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo, Lindiwe Zulu u rhangerile vurhumiwa bya Afrika-Dzonga eka foramu ya mabindzu ya le Estonia leyi a yi rhurheriwile hi Huvo ya Nxaviselano na Vumaki ya Afrika-Dzonga. Ku ri na ikhonomi ya le Estonia leyi nga na 90% wa tiSMME, xinakulobye na Afrika-Dzonga xi tiyisisa ku tinyiketa ka mfumo ku tumbuluxa mitirho na ku tlakusiwa ka mabindzu lamatsongo, ya le xikarhi na lawa ya ha kulaka (tiSMME).
2. 8. Ku tiyisela ka sekithara ya vurimi loku seketeriwaka hi tisisiteme ta lemukiso wo rhanga na vulavisisi, hi nga si yi ehandle ntungu wa xivungu xa Fall Army na dyandza, ku kombisiwile hi sayizi ya ntshovelo wa mavele ya ku xavisiwa loku languteriweke ka 2017, loku nga ku kulu hi 84% ku tlula ntshovelo wa 2016, loku a ku ri ntshovelo lowu tsongo swinene hi mpfhuka ka 2007. Tindhawu tinharhu letikulu to humelerisa mavele, leti ku nga swifundzankulu swa Free State, Mpumalanga na N’walungu-Vupeladyambu swi languteriwile ku humesa 82% wa mavele hi 2017.

Sayizi ya ntshovelo wa mavele ya mabindzu yi vekiwile eka 14,324. wa tithani ta xigayo, leswi ku nga 2,91% (405 050 wa tithani) ku tlula leswi a swi languteriwile hakona eka 13,918. wa tithani ta xigayo. Ndhawu leyi nga languteriwa ya mavele yi tshama yi ri eka 2,629 hekitara ya xigayo, loko ntshovelo lowu languteriweke wu ri eka 5,45 t/ha.

1. 9. Ku tinyiketa ka mfumo eka ku tiyisisa, ku hluvukisa, na ku anamisa mfikelelo eka tiyunivhesiti, swi tikomba hi ku engeteleriwa hi kambirhi ka nhlayo ya swichudeni eka malembe ya 20 lawa ya nga hundza. Leswi swi tiyisisiwile hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, Dok. Blade Nzimande loko a tivisile leswaku mfumo wu ta tirhisa R7 wa tibiliyoni eka malembe mambirhi lawa ya landzelaka eka vutshamiso bya swichudeni, tilaborotari, vuhlanganisi bya thekinoloji, na switirhisiwa swin’wana swa nkoka, xikan’we na nhlayiso wa nkoka na ku kurisa tiyunivhesiti letintshwa. Engetelo wa R2.5 wa tibiliyoni eka malembe ya ntlhanu lawa ya taka leyi nga ta tirhisiwa hi tiyunivhesiti leti khale a nga ri na switirhisiwa ku va kotisa ku fikelela vuswikoti lebyi heleleke bya dyondzo.

Vuvekisi eka switirhisiwa, ku katsa ku dyondzisa na tindhawu ta vulavisisi, xitirho, na tindhawu leti tshamekaka ta swichudeni i swa nkoka eku tiyisiseni leswaku tiyunivhesiti ta fikelela eka ntirho wa vona wa ku nyika matimba.

1. 10. Holobye wa Mitirho, Mildred Oliphant, u ta rhangela N’hweti ya Vatirhi ya 2017 ya tiko eka pfhumba ro lemukisa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Tiva timfanelo ta wena na vutihlamuleri tanihi ndlela yo tlakusa ku landzelela ka le henhla”.

Pfhumba ri ta tisa ku lemukisa eka swiyenge swo hambanahambana swa vatirhi eAfrika-Dzonga hi mayelana na timfanelo na vutihlamuleri bya vona. Ri ta tlhela ri kombisa leswi nga fikeleriwa hi vatirhi eAfrika-Dzonga na ku kambela ku landzeleriwa ka milawu ya vatirhi. N’hweti leyi yi ta tlhela yi katsa ku kambela loku nga languteriwangiki eka tisekithara leti tshamelaka ku va ti honisa.

Mfumo wu pasisile nawu wa ku tirhana na ku pfumaleka ka ku ringana na xihlawuhlawu lexi voyameleke tlhelo rin’we. Xa nkoka eka milawu ya vatirhi i xilaveko xa ku yisa emahlweni nhluvukiso wa ikhonomi, vululami eka vaaki, ku rhula ka vatirhi na ku yisa xidemokirasi emitirhweni. Khabinete yi kombela tisekithara hinkwato ku hoxa xandla eku lulamiseni ka nkandzingano ka nkarhi lowu hundzeke hi ku lulamisa ku nonoka Cinco emitirhweni.

1. 11. Khabinete yi yile emahlweni na Vhiki ro Kongomisiwa eka Imbizo ya Rixaka ya vu 6 eka vufambisi bya sweswi ku sukela hi ti 17 ku fika hi ti 23 Dzivamisoko 2017. Vhiki leri ri funghiwile hi mimbhurisano exikarhi ka swirho swa vurhangeri na vaakatiko na ku hoxa xandla eka kungu leri anameke ra tiko ra ku antswisa vutomi bya vaakatiko hinkwavo.

Khabinete yi bela mandla vaaki lava nga nghenelela eka tiImbizo na vatirhelamfumo etikweni hinkwaro, xikongomelo ku ri ku lulamisa mitlhontlho ya vutirhelamfumo na ku fikelerisa vutomi byo antswa eka hinkwavo.

TiImbizo tin’wana tikatsa: ku simekiwa ka Senthara ya Mabindzu lamatsongo eKholichi ya TVET ya le Goldfields eWelkom, Free State hi Holobye wa Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo, Man Lindiwe Zulu. Senthara yi hoxa xandla eku ololoxeni ka mitlhontlho ya ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa hi ku nyika nseketelo eka vantshwa eka xiyimo xa masungulo xa riendzo ra vona ra mabindzu. Ku vile na mimbhurisano yo ringana 34 etikweni hinkwaro.

3. Xiyimo xa khabinete eka timhakankulu

3.1. Phuresidente Jacob Zuma u rhangerile ku tlangela ka Siku ra Ntshuxeko ra vu 23 ra rixaka hi ti 27 Dzivamisoko 2017 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Lembe ra OR Tambo: Hinkwerhu hi ri karhi hi dzikisa xidemokirasi na ku aka miganga leyi hlayisekeke na ku pfumaleka ka vukhamba”.

Ku burisana ka Phuresidente eManguzi, Umhlabuyalingana swi vumba xiphemu pfhumba ro lwisana na vukhamba, leswi ku tlhelaka ku va ku landzelerisa eka Presidential Siyahlola Monitoring Programme hi Nyenyankulu 2017. Yi kombisa ku laveka hi xihatla eka migingiriko ya ku ololoxa vukhamba bya le mindzilekanini ngopfungopfu ku tlhakisiwa ka swipandzamananga. Mfumo wu le ku tirheni swinene ku herisa vukhamba na ku ololoxa timhaka ta vaaki va Umhlabuyalingana, ku katsa mitlhontlho ya le kusuhi na Isimangaliso Wetland Park.

Ku tlangela loku a ku langutisa leswi tiko ri swi fikeleleke ku sukela hi 1994 loko hi ri karhi hi tekela enhlokweni leswi swa ha lavaka ku fikeleriwa eku akeni ka vun’we bya ntiyiso, lebyi pfumalaka xihlawuhlawu hikuya hi muhlovo na rimbewu, xidemokiratiki na Afrika-Dzonga leri humelelaka. Hi n’hweti ya Ntshuxeko hi tlangela ku hoxa xandla eka xidemokirasi xa hina na ntshuxeko, ka khale ka Phuresidente wa ANC na nhenha ya rixaka, Oliver Reginald Tambo, loyi a fanele a khoma 100 wa malembe loko ku ri a ha hanya.

3.2. Tanihi xiphemu xa phurogireme ya N’hweti ya Ntshuxeko Holobye wa Vuhlanganisi, Ayanda Dlodlo u sungurile mbhurisano na lavantshwa tanihi xiphemu xa mikanerisano leyi ya ka emahlweni na lavantshwa eka leswi swi vulaka swona eka vona hi “LAWULA NTSHUXEKO WA WENA”, i thege leyi tirhisiwaka ku landzelerisa nkanerisano eka swiyenge swa mabulu.

Khabinete yi kombela vantshwa ku tirhisa timfanelo na vutihlamuleri bya vona kahle na ku xixima lava va va lweleke ku kuma ntshuxeko wa hina, leswi un’wana na un’wana a tiphinaka hi wona eka tiko ra hina ra xidemokirasi.

3.3. Khabinete yi amukela nhlengeletano yo sungula ya Afrika-Dzonga –Chayina ya xiyimo xa le henhla xa Kungu ra ku Cincana ka Vanhu hi Vanhu (PPEM) leyi veke kona ku sukela hi ti 24 ku fika ti 27 Dzivamisoko. Leswi a ku ri ku fikeleriwa ka ntwanano wa 2015 hi Riendzo ra Tiko ra Afrika-Dzonga exikarhi ka Phuresidente Jacob Zuma na Phuresidente Xi Jinping. IMC eka Kungu ra ku Cincana ka Vanhu hi Vanhu leri rhangeriwile hi Holobye Nathi Mthethwa leri rhurheriweke hi Xandla xa Holobyenkulu Yandong na varhumiwa va People’s Republic of China..

Timhaka to hambana ta mitwanano ya ntirhisano ti sayiniwile leti welaka eka tinhlokomhaka timbirhi to angarhela – Nhluvukiso wa Vuswikoti bya Vanhu, Vulavisisi na Nhluvukiso. Ku kula ka ikhonomi leyi angarhelaka leyi nga na swihlawulekiso swa ku cinciwa ka ikhonomi ya vaaki hi ndlela leyi nga tolovelekangiki swa fambisana na ku antswisiwa ka vuswikoti bya vanhu, ngopfungopfu vantshwa va hina eka swiyenge swo hambanahambana.

Khabinete yi amukela ku nyikeriwa ka switirho swa vutshunguri (leswi endliweke eSA) ku suka eka mfumo wa Chayina, tanihi xiphemu xa ntwanano wa ntirhisano eka rihanyo exikarhi ka Afrika na Chayina, leswi swi ta hoxa xandla eka ku antswisiwa ka nkoka wa vukorhokeri lebyi phakeriwa vaaki eswibedlhele swa mfumo.

Hi ku ya hi mitwanano ya ntirhisano ya matiko ha vumbirhi ya tinyiketerile ku vumba vuxaka lebyi vuyerisaka bya xithekiniki, ku letela vadyondzisi na ku cincana hi vutivi eka xiyenge xa dyondzo, ngopfungopfu eka matematiki, Sayense na Thekinoloji tanihi swiphemu swa nkoka swa ku kula ka tiikhonomi ta vutivi. Swin’wana leswi nga ta yisiwa emahlweni eka ntirhisano i mfuwo, vuhlanganisi, rihanyo, sayense na thekinoloji, mitlangu, vupfhumba, timhaka ta vamanana na lavantshwa.

3.4. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka mindyangu na vanghana va vanhu va 235 lava lahlekeriweke hi vutomi hikwalaho ka tinghozi ta le magondzweni hi nkarhi wa ku wisa wa Paseka. Tinhlayohlayo tikombisa leswaku 50% ya vanhu lava loveke i vafambi hi milenge, va landzeriwa hi 24% ya vakhandziyi na 19% ya vachayeri.

3.5. Khabinete yi tlhela yi yima na Phuresidente Jacob Zuma hi ku kombisa ku twa ku vava na ku hlamala eka ku hundza emisaveni ka vana va xikolo va 18, na vambirhi lavakulu eka nghozi leyo chavisa ya thekisi eBronkhorstspruit, ehandle ka Pitori. Hi hlohlotela xikombelo xa Phuresidente Zuma ku va tiejensi to sindzisa nawu ti lavisisa xivangelo xa nghozi.

Khabinete yi khensa tindzawulo ta mfumo, tiNGO, na lava nga dyondzela swo karhi na mabindzu eku seketeleni ka mindyangu na vadyondzi na swirho swa vatirhi va le Xikolweni xa le Henhla xa Mahlenga na le Xikolweni xa le Hansi xa Refano hi nkarhi lowo tika.

Mafu ya le magondzweni, ngopfungopfu hi nkarhi wa ku wisa eAfrika-Dzonga, ku tshama ku ri mhaka leyi tisaka ku vilela lokukulu etikweni. Eka tinghozi to tala mafu lawa a ta va ya sivelekile hi mahanyela ya vutihlamuleri na tirhisa magondzo ya tiko. Ku chayela hi vusopfa na ku nga ehleketeleli van’wana a swi amukeleki naswona MaAfrika-Dzonga hinkwawo va khutaziwa ku teka vutihlamuleri bya vona venyi eka vuhlayiseki bya vona emagondzweni.

3.6. Khabinete yi bela mandla sekithara ya vutleketli ya mabazi ku va va vuyele entirhweni endzhaku ka xitereko lexi kalaka madzolonga, lexi nga xikombiso eka ku kombisa ku vilela ka vatirhi. Ntirho wa Holobye wa Vatirhi wa khensiwa eka ku fambisa  ku herisiwa ka xitereko eka sekithara leyi ya nkoka eka ikhonomi ya hina.

3.7. Khabinete yi na ku vilerisiwa hi madzolonga lawa ya pfukeke eVuwani endzaku ka xiboho xa Bodo ya Mindzilekana ya Timasipala ku va yi va nghenisile eka masipala lowuntshwa. Khabinete yi sola ku tirhisiwa ka vana va hina tanihi xitirho xa mivulavurisano, mavhiki ya ku pfariwa ka swikolo ya onhela vana lava vumundzuku lava vekiwaka eka ntshikilelo wo engetela. Madzolonga, ku chavisela, ku onha tinhundzu kumbe swiendlo leswi hetelelaka swi onha swikolo a swi na ndhawu eka xidemokirasi xa hina.

Khabinete yi tekela enhlokweni ntirho lowu endliweke hi Komiti ya Vaholobye ya Nhlanganelo, leyi rhangeriweke hi Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu Tat. Des Van Rooyen na riendzo hi Holobye wa Vuhlayiseki na Vusirheleri, Fikile Mbalula, naswona va pfumelelana na mavonelo ya leswaku migingiriko ya vugevenga leyi katsaka ku onhiwa na ku hlaseriwa ka tinhundzu a swi nga pfumeleriwi. Phuresidente Jacob Zuma u languteriwile ku hlangana na Hosi ya VaVenda Mphephu Ramabulana na varhangeri va xintu va xifundza xa Vhembe ku ri ndlela yo tisa tshamiseko. Khabinete yi tiyisisa leswaku mali na switirhisiwa leswi sivaka swikolo leswi nga onhiwa a yi vekeriwe tiphurogireme tin’wana.

3.8. Khabinete yi tlhele yi kombela ku rhula na tshamiseko eka ku kombisa ku vilela edorobeni ra Lichtenburg na le Lokixi ra Blydeville, eka Masipalaxikaya wa Ditsobotla, eN’walungu-Vupeladyambu. Swikolo swi kavanyetiwile, mavhengele ya yiveriwile naswona mimovha na yona ku katsa na tindlu swi hisiwile. Holobyenkulu wa N’walungu-Vupeladyambu, Supra Mahumapelo, u thorile xipano lexi katsaka vaMEC va ntlhanu na vameyara vambirhi ku lavisisa na ku ololoxa mitlhontlho ya mphakelo wa vukorhokeri eka tindhawu leti.

3.9. Khabinete yi endla xikombelo eka vaaki va le Coligny, eN’walungu-Vupeladyambu ku yimisa ku kombisa ku vilela loku nga ni madzolonga na ku pfumelela Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga eColigny ku hetisisa vulavisisi bya rifu ra n’wana, ku tiyisisa leswaku vululami byi va kona.

Vaakatiko va khutaziwa ku humesela ku vilela ka vona eka mihlangano leyi nga kona na ku landzelela nawu.

3.10. Mfumo wu bela mandla eka tiejensi to sindzisa nawu eka ku angula ka vona ku khoma vanhu lava vangaka madzolonga ehenhla ka vamanana na vana.

Eka mhaka leyi, Khabinete yi amukela majatu lawa endliweke hi Yuniti ya Ntlhakiso wa Vanhu ya Hawks na Xipano xo Angula xa Vutlhari xa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga lava khomeke Mufundhisi wa le Durban hi nandzu wa ku tlhakisa vanhu ePort Elizabeth.

I ntirho na vutihlamuleri bya MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku tirhisana na vulawuri bya nawu ku sirhelela vamanana na vana va hina eka vaxanisi na ku tiyisisa leswaku hi hoxa xandla eka ku endla leswaku miganga ya hina yi va leyi hlayisekeke.

4. Mahungu

4.1. Khabinete yi bela mandla Zolani Tete ku hlula ka yena eka Nhlangano wa Xibakele wa Matiko ya Misava (WBO) eka xidlodlo xa bantamweight. Leswi swi n’wi veka eka xidlodlo xa matiko ya misava xa vun’we – leswi vulaka leswaku sweswi u ringanerile ku tlhontlha swidlodlo swa misava eka mune wa mihlangano leyikulu ya xibakele: Huvo ya Xibakele ya Misava, Nhlangano wa Xibakele wa Misava, WBO  na Federexini ya Xibakele ya Matiko ya Misava.

4.2. Khabinete yi yima swin’we na Phuresidente Jacob Zuma eku rhumeleni ka marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va mutsundzuxi tlhelo muleteri wa ntlangu wa xibakele wa ndhuma, Nick Durandt, loyi a tiveka hi ku humesa tinghwazi ta xibakele na ku teka vafana lavantsongo ku suka eswitarateni na ku humesa tinghwazi eka vona.

5. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka ku kamberiwa ka tidyondzo    na ku basisiwa loku faneleke.

5.1. Ku thoriwa hi Hofisi ya Puresidente ku va swirho swa Huvo ya Vatirhisi ya Tiko, loku nga ta va kona hi siku leri faneleke ra ku humesiwa ka Timinete ta Hofisi ya Phuresidente:

1. Phurof. Joseph Mandal Maseko (Mutshamaxitulu eka Vurhangeri);
2. Man. Laura Best (Xandla xa Mutshamaxitulu);
3. Tat. Lulama Andisa Potwana (xirho xa nkarhi hinkwawo);
4. Man. Penelope Anne Beck (xirho xa nkarhinyana);
5. Adv. Hope Fiona Neo Sephoti (xirho xa nkarhinyana);
6. Man. Diane Reinette Terblanche (xirho xa nkarhinyana);
7. Man. Nomfundo Maseti (xirho xa nkarhinyana);
8. Man. Maleho Margaret Daisy Nkomo (xirho xa nkarhinyana);
9. Phurof. Bonke Clayton Dumisa (xirho xa nkarhinyana);
10. Phurof. Tanya Ann Woker (xirho xa nkarhinyana);
11. Phurof. Kasturi Moodaliyar (xirho xa nkarhinyana);
12. Dok. Maria Claudina du Toit (xirho xa nkarhinyana); na
13. Tat. Xolela Christopher May (xirho xa nkarhinyana);
14. Tat. Fungai Khumbulani Sibanda (xirho xa nkarhinyana);
15. Tat. Lehlohonolo Lucky Rabotapi (xirho xa nkarhinyana);
16. Tat. Trevor Albert Bailey (xirho xa nkarhinyana); na
17. Adv Frans Kgolela Manamela (xirho xa nkarhinyana).

5.2     Ku thoriwa ka swirho leswi nga ri ki eka vurhangeri eka Bodo ya Nhlangano wa Matlharhi ya Afrika-Dzonga, (ARMSCOR):

1. Xandla xa Adimayarali (loyi a yeke ephenxenini) RJ Mudimu (Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe);
2. Man. Thuthukile Skweyiya (Xandla xa Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe);
3. Dok. Moses Khanyile (ku thoriwa nakambe);
4. Tat. Ndumiso M Tyibilika (ku thoriwa nakambe);
5. Tat. Raymond Mlungwana Vokwana (ku thoriwa nakambe);
6. Adv Virginia Lee Anne De La Hunt (ku thoriwa nakambe);
7. Man. CE Simpson;
8. Man T Mhlan; na
9. Muyimeri TJ Ndhlovu.

5.3. Tat. Kgabo Mahoai tanihi Mulawurikulu wa Ndzawulo ya Vuxaka bya Matiko na Ntirhisano.

Vuxokoxoko: Willy Hlopheka Baloyi
Riqingho: 083 3907 147