1. Vhuimo ha Khabinethe nga ha mafhungo a zwino.
1.1. Khabinethe yo livhuwa Mulaedza wa Lushaka wa vhu sumbe wo ṋetshedzwaho nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma nga Ḽavhuvhili, 17 Fulwi, 2014.
Mbekanyamushumo dzo sumbedzwaho nga Muphuresidennde dzi tshimbilelanaho na Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) dzi ḓo thomiwa kha vhege dzi tevhelaho nga zwigwada zwa Minisiṱiri dzo fhambanaho. Kha muya onoyu muthihi wa uri Roṱhe ri isa Afurika Tshipembe Phanḓa, Khabinethe i vhidza sekithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi shumisane na Muvhuso kha Mbekanyamushumo ntswa ya Kushumele, i engedzaho kha zwo swikelelwaho miṅwahani yo fhiraho ya 20 ya Mbofholowo na Demokirasi.
1.2 Khabinethe i ṱanganedza u fhela ha tshiṱereke tsho fhedzaho miṅwedzi miṱanu kha Migodi ya Puḽatinamu. Tshiṱereke itshi tsho dzhiaho tshifhinga tshilapfu tsho ḓisa zwi si zwavhuḓi kha vhashumi, vhatholi na ikonomi yashu nga u angaredza.
Vhunga pfanelo ya u ṱereka yo tsireledzea kha Ndayotewa yashu na milayo ya vhashumi, Khabinethe i humbela vhatholi na madzangano a vhashumi uri vha tandulule nyambedzano idzi nga u ṱavhanya u thivhela zwiṱereke zwi dzhiaho tshifhinga tshilapfu zwi fanaho na izwi.
U bvelela ha mbekanyamushumo dzashu dza mveledziso zwi langwa nga ikonomi yo dziaho nahone i bvelelaho. Sa maAfurika Tshipembe, roṱhe ri na vhuḓifhinduleli ha u alusa ikonomi yashu.
1.3 Khabinethe yo dzhiela nṱha u tsela fhasi ha Afurika Tshipembe nga mazhendedzi a vhupimi, Standard and Poor’s, na Fitch kha vhege yo fhiraho. Khabinethe yo sumbedzisa uri muvhuso u khou shumana na khaedu dzine dza khou hulela dzo livhanaho na Afurika Tshipembe. Muvhuso wo dzhiela nṱha nyengedzedzo yo itwaho kha u shumisa NDP, nga tshanduko dzo itelwaho u vula khonadzeo ya nyaluwo ya Afurika Tshipembe.
Muvhuso wo ḓikumedzela kha u khwinisa mupo wa vhulanguli, u fhungudza ṱhahelelo ya zwikili na u engedza mbekanyamushumo dza vhubindudzi ha themamveledziso sa tshipiḓa tsha u bvisa zwithivheli zwa nyaluwo.
1.4 Khabinethe yo ṱanganedza mawanwa a Tsedzuluso yo Angarelaho ya Miṱani ya 2013 yo bviswaho zwenezwino nga Tshiṱatisitiki tsha Afurika Tshipembe. Mawanwa aya a tendelana na nganea yavhuḓi ya mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dza muvhuso dzine dza khou shandukisa matshilo a vhathu vha Afurika Tshipembe uri avhe khwine.
Tsedzuluso yo themendela zwa uri tswikelelo ya tshumelo dza maḓi, u hwalwa ha malaṱwa, dzinnḓu na pfunzo ya mahala zwo sumbedzisa u vha na nyaluwo tshifhinga tshoṱhe. Vhadzulapo vha Afurika Tshipembe vhare na bommbi dza maḓi vho engedzea uya kha 89,9 % ngeno tshivhalo tsha miḓi yo dzheniswaho muḓagasi tsho ima kha 85% nga 2013.
Mbekanyamushumo ya magavhelo a muvhuso i khou isa phanḓa na u ḓisa tsireledzo miṱani na kha zwitshavha zwi shayaho na vhushayamushumo.
Tshivhalo tsha vhathu vhane vha khou hola mindende tsho engedzea ubva kha 13,7% ya 2003 uya kha 45,5% 2013. Phesenthe ya miṱa ya vhathu vhe vha tshi tambudzwa nga nḓala yo tsa ubva kha 29,3% ya 2002 uya kha 13,4% ya 2013.
1.5 Khabinethe yo sumbedzisa ngaha tshiimo tsha nṱha tsha vhurumelwa ha Afurika Tshipembe ho rangwaho phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vhane vha khou dzhenelela Samithi ya Mbumbano ya Afurika ya vhu 23 fhasi ha thero: “Vhulimisi na u vha hone ha Zwiḽiwa Afurika ”. Samithi iyo yo farwa ubva nga dzi 20 u swika dzi 27 Fulwi 2014 ngei Malabo kha Riphabuḽiki ya Equatorial Guinea.
Sa tshipiḓa tsha dzhango, Afurika Tshipembe ḽi ḓo shela mulenzhe kha nyambedzano dza mveledziso ya adzhenda ya Afurika na uri ḽi ḓo ṱuṱuwedza Samithi uri i engedze mbekanyamushumo dza mveledziso ya shango.
1.6 Khabinethe yo khoḓa Muhasho wa Mvelele na Vhutsila na Zhendedzi ḽa Lushaka ḽa Mveledziso ya Vhaswa kha u ranga phanḓa mbekanyamushumo dzo itwaho nga Ṅwedzi wa Vhaswa fhasi ha thero “Vhaswa vha Isa Afurika Tshipembe Phanḓa”.
Musi ri tshi kha ḓi isa phanḓa na u pembelela Ṅwedzi wa Vhaswa, Khabinethe i dovholola mbekanyamushumo dza muvhuso dza u shumisana na vhaswa u itela u shandukisa matshilo na shango ḽavho. Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho fhedzi, ho vhetshelwa thungo masheleni a swikaho R2, 7 biḽioni hu tshi itelwa thikhedzo ya mabindu a vhaswa, bazari dza matshudeni dzo engedzea kavhili na mbekanyamushumo dza mveledziso ya vhana dzo swikelela tshipiḓa tsha mutheo.
Muvhuso u ḓo sedzesa kha vhudzheneleli vhu fanaho na uho, musi ri tshi ramba vhaswa uri vha shumisane na rine kha u isa Afurika Tshipembe phanḓa.
2. Tsheo dza ndeme dza khabinethe.
2.1. Khabinethe yo ṱalutshedzwa ngaha mvelaphanḓa yo itwaho kha u bveledzisa Mbekanyamaitele ya Phindulo ya Tshanduko ya Kilima ya Lushaka (NCCRP): Ṱhaluso ya Vhulelusi ha Mimuya i bveledzwaho ngomu lufherani (GHG).
Muvhigo u ṱalusa kushumele kwa Afurika Tshipembe kha vhulangi vhu bveledzaho ha zwi ḓiswaho nga tshanduko ya kilima, na u ṋea themendelo kha u shela mulenzhe ha Afurika Tshipembe kha vhuḓidini ha ḽifhasi ha u fhungudza ṱhanganyelo ya dzingamufhe ya GHG.
2.2. Khabinethe yo dovha ya ṱanganedza mvetamveto ya muvhigo wa u Bveledza ha Lushaka ha Mimuya i bveledzwaho ngomu lufherani ya Afurika Tshipembe, wa u bva 2000 – 2010.
Izwi ndi maelana na buthano ḽa Muhanga wa Mbumbano ya Lushaka kha Tshanduko ya Kilima wo themendelwaho nga Afurika Tshipembe nga 1997. Uya nga Buthano iḽi, mashango a tea u ṋetshedza mivhigo ya mvelaphanḓa ya mashango ao nga murahu ha miṅwaha mivhili miṅwe na miṅwe.
Muvhigo wa mvetamveto wo no bviswa uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa. U ḓo khunyeledzwa uri u lugele u ṋetshedzwa nga murahu ri tshi khou ya mafheloni a ṅwaha.
2.3. Khabinethe i ṱanganedza u tendelwa ha zounu ntswa ya gukhula kha Saithi ya Vhufa ha Ḽifhasi ya Mapungubwe ya Unesco yo vhaho na Sesheni yayo ya vhu 38 ngei Doha, kha ḽa Qatar, ubva nga dzi 15 u swika 25 Fulwi 2014.
Zounu ntswa ya gukhula yo vha hone nga murahu ha nyambedzano dzo vhaho hone lwa tshifhinga tshilapfu dzo dzhenelelwaho nga vhaṋe vha mavu, vhaimeleli vha tshitshavha, madzangano asi a muvhuso, khamphani dza migodini na vhafaramikovhe vha muvhuso vho fhambanaho.
U themendelwa ha zounu ntswa ya gukhula ndi mveledziso ya u ṱanganedza vhuḓidini ha Afurika Tshipembe kha u khwinifhadza ndangulo na tsireledzo ya saithi dza vhufa haḽo ha ḽifhasi, zwi tendelaho mveledziso i yaho phanḓa nga vhuḓifhinduleli.
3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
3.1. Afurika Tshipembe ḽi ḓo vha ṋemuḓi wa Muṱangano wa Foramu ya Vhufarani ha vhafumakadzi, Dzitshetshe na Mutakalo wa Ṅwana ngei Sandton Convention Centre, Gauteng, ubva nga dzi 30 Fulwi u swika nga dzi 1 Fulwana 2014. Vhufarani uvhu ndi ha dzangano ḽa ḽifhasi vhu tshimbidzwaho nga Dzangano ḽa Mutakalo wa Ḽifhasi.
U fara Foramu iyi zwi ḓisa tshikhala tsha u sedza kha ndeme ya u dzhiela nzhele vhafumakadzi, dzitshetshe na mutakalo wa vhana vha Afurika Tshipembe na u ḓivhadza sekithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi shele mulenzhe kha vhuḓidini uvhu.
U bviswa ha Mbalelafhasi ya Ḽifhasi kha uri ḽifhasi ḽi khou shuma hani kha u swikelela Zwipikwa zwa Mveledziso ya Miḽeniamu zwa vhuṋa na zwa vhuṱanu zwi ḓo konisa vho dzhenelelaho vha bvaho kha sekithara dza mutakalo na dzi si dza mutakalo uri vha vhone mvelaphanḓa na u guda zwiṅwe vho.
Zwi ḓo dovha zwa ḓisa vhuḓifhinduleli vhuhulwane kha vhafumakadzi, dzitshetshe, vhana na vha re kha adoḽesenthi, zwine zwa ḓo vha konisa uri vha ḓivhe pfanelo dzavho uya kha tshiimo tsha nṱhesa tsha mutakalo u swika 2015 na u ya phanḓa.
3.2 Afurika Tshipembe ḽi ḓo fara Muṱaṱisano wa Mbalo dza Dzitshaka (IMO). IMO i vha hone ṅwaha muṅwe na muṅwe itshi itelwa u tandulula thaidzo dza matshudeni vha zwikolo zwa sekondari, i farwa kha mashango o fhambanaho ṅwaha muṅwe na muṅwe. Itshi ndi tshikhala tsha u sumbedzisa vhukoni ha shango ḽashu vhunga ro fara vhuṱambo ha vhuimo ha ḽifhasi na u vhonadza kiḽasi ya nṱha ya mbalo ya Afurika Tshipembe. Mashango a swikaho 109 ono ḓiṅwalisa kha IMO iyi.
4. U tholwa
Khabinethe yo tendela u tholwa hu tevhelaho:
4.1. Vho GO Hollamby Mufarisa Mulanguli Muhulwane: wa Gwama na Ndango ya Zwirengwa kha Muhasho wa zwa Muno.
4.2. Bodo ya Koporasi ya Vhubindudzi ha Tshitshavha
a) Vho Mcebisi Hubert Jonas, sa mulanguli muhulwane a sa bvi ngangomu vha dovha vha vha Mudzulatshidulo (kha themo yavho ya u vha Mufarisa Minisiṱa wa Gwama); na
b) Vho Roshan Morar sa Mufarisa Mudzulatshidulo ( lwa miṅwaha miraru).
4.3. Komiti ya Vhomakone kha Mulayo wa Khamphani (lwa miṅwaha isa fhiri miṱanu)
a) Muraḓo oto dzhenelaho, Vho Dokotela Johannes Erasmus; na
b) Mufareli muthihi, Vho Juanita Steenkamp.
Mbudziso: Phumla Williams
Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho
Vhukwamani: 083 501 0139
