1. Vhuimo ha Khabinethe kha Mafhungo a Zwino
1.1. Lesotho
Khabinethe yo livhuwa vhurangeli ho itwaho nga Muphuresidennde Vho Zuma na SADC ha u vhuedzedza mulalo ngei Lesotho. Khabinethe i tikedza mbuedzedzo dza zwenezwino dzo itwaho nga Samithi dzo itaho uri Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe, Muṱhomphei Vho Cyril Ramaphosa, vha tshi tikedzwa nga Vhuṅwaleli na tshigwada tsha vhomakone vha bvaho kha Miraḓo ya Mashango a Troika, vha shume sa Mutshimbidza SADC kha Muvhuso wa Lesotho. Mufarisa Muphuresidennde, Vhuṅwaleli na vhomakone vha na zwidodombedzwa zwo fhelelaho zwa u tshimbidza mbuedzedzo ya polotiki na vhudziki ha vhutsireledzi kha Muvhuso wa Lesotho, kha tshifhinga tshipfufhi na tshilapfu.
1.2. Maṱano a khamphani dza Afurika Tshipembe kha ḽa Russia
Khabinethe i fhululedza khamphani dza Afurika Tshipembe dze dza fhiwa pfufho khulwane kha World Food Show ngei Moscow. Kha vhushumisani na Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, Vhubveledzi ha Zwiḽiwa zwapo Afurika Tshipembe ho ṱanganedzwa nga nḓila yavhuḓi nga vhaṱunḓi vha Zwiḽiwa ngei Russia. Pfufho iyi ya dzitshakatshaka i khou ḓa nga murahu ha madalo a zwenezwino a Muphuresidennde Vho Zuma kha Riphabuḽiki ya Russia. Ṋaṅwaha ho vha na vhaṱani vha linganaho 3 000 vha ṱanaho zwibveledzwa zwavho. Fhasi ha tshikimu tsha Makete wa Mbambadzela nnḓa na Thikhedzo ya Vhubindudzi (EMIA), khamphani dza 21 dza Afurika Tshipembe dzo ṱana sekitara ya vhubveledzi ha vhulimi, vhusimamiri na vhureakhovhe.
1.3. Muṱaṱisano wa Maanea kha tswikelelo dza Demokirasi na Mbofholowo ya Nat Nakasa
Khabinethe i fhululedza vho winaho kha muṱaṱisano wa maanea a ngaha vhutshilo ha Nat Nakasa, ramafhungo makone we marambo awe a vhuiswa Afurika Tshipembe nga murahu ha miṅwaha ya 50 nga dzi 19 Ṱhangule 2014. Vhurangeli uvhu ho tshimbidzwaho nga Muhasho wa Vhutsila na Mvelele vhu humbudza murafho wa vhaswa vhashu ngaha nndwa yashu ya mbofholowo na u ita uri vha kone u ḓivha ngaha ḓivhazwakale ya u ṅwala na vhoramafhungo vha Afurika Tshipembe. Matshudeni vhane vha khou gudela u vha vhoramafhungo Sbongakonke Mbatha, Qiniso Mbili na Nkamogeleng Lebeloane muṅwe na muṅwe wavho o wina tshikhala tsha vhugudelamushumo na laptop.
Tshiṅwe tshiteṅwa tsho vha tsha khanedzano ya vhagudiswa ye ya vha yo sedza kha tswikelelo dzo swikelelwaho nga kha Mbofholowo na Demokirasi. Ndivho ya muṱaṱisano yo katela u ḓivhisa vhathu ngaha mushumo wa vhoramafhungo nga tshifhinga tsha nndwa ya Afrurika Tshipembe. Vhawini ndi Mfundo Radebe, Dumisa Nzama, Danielle Dallas, Olivia Habonimana, Faith Marthinussen na Cebisa Ncube muṅwe na muṅwe wavho o wina laptop.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. U sudzuluswa ha Mikovhe ya Muhasho wa Mutakalo kha Khamphani ya Biological and Vaccines Institute (Biovac)
Khabinethe yo themendela u sudzuluswa ha mikovhe ya Muhasho wa Mutakalo kha Biovac ya Tshipembe ha Afurika ya iswa kha Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi.
Biovac ndi vhushumisani ha muvhuso na phuraivethe vhukati ha Muvhuso wa Afurika Tshipembe na Khontsothiamu ya Biovac. Mikovhe ya muvhuso wa Afurika Tshipembe ndi 12, 5% i langwaho nga Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi na 35% i langwaho nga Muhasho wa Mutakalo.
U sudzuluswa ha mikovhe ndi phindulo kha mbilaelo dzo ṱahiswaho nga Dzangano ḽa Mutakalo wa Ḽifhasi(WHO) na Tshikwama tsha Vhana tsha Mbumbano ya Dzitshaka (UNICEF) ya uri Muhasho wa Mutakalo kha nzudzanyo dza zwino u nga lwiswa vhunga wo vha wo ima sa mufaramukovhe wa dovha wa vha murengi. WHO i ṱoḓa mannḓalanga a mulayo (kha nyimele iyi, Khantsele ya Ndango ya Mishonga ine ya vha tshipiḓa tsha Muhasho wa Mutakalo) na mushumo wayo wa vhulangi zwi tshi fhandekanywa na vhuṅwe vhubveledzi ha mishonga – kha iyi, Biovac. U sudzuluswa ha mikovhe ya Muhasho wa Mutakalo uri iye kha Muhasho wa Thekhinoḽodzhi, zwi ḓo konisa Biovac u vhambadzela nnḓa zwibveledzwa zwayo kha mashango ane a vhuelwa nga mbekanyamushumo ya mishonga ya WHO na UNICEF.
Biovac ndi khamphani i ṋetshedzaho mishonga ya ndeme vhukuma, yo tsireledzeaho nahone i shumaho kha sekithara ya muvhuso, na uri ndi yone i rangaho phanḓa mishonga ya malwadze a vhana kha Mbekanyamushumo yo Engedzwaho ya Muvhuso ya u Hayela(EPI). Zwazwino muvhuso u ḓo langa 47,5% ya mikovhe ya Biovac nga kha Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi ngeno 52.5% itshi ḓo langwa nga Khontsothiamu ya Biovac.
2.2. ESKOM
Vhunga zwo ḓivhazwa mafheloni a vhege yo fhiraho, Khabinethe yo themendela maga au vhulunga na u bveledza nḓowetshumo ya muḓagasi, u khwaṱhisedza zwa masheleni Eskom, na u vhona uri tsireledzo ya fulufulu yo vhulungea.
Zwoṱhe hezwi zwi tea u itiwa nga nḓila ine ya sa ḓo ḓisa mutsiko kha masheleni a lushaka. Muvhuso u tea u dovha wa vhona uri miṱa i shayaho yo tsireledzea arali tshomedzo dza ikonomi dzi tshi khou tenda kha u kwamea ha nzudzanyo ya mitengo.
Tsheo ya Khabinethe yo tewa kha themendelo dza Komiti ya Dziminisiṱa (IMC) i sedzulusaho zwikhala zwire hone kha u vhona uri fulufulu ḽo tsireledzea. IMC i ḓo isa phanḓa na u monithara nḓowetshumo iyi.
Zwidodombedzwa zwa maga ayo zwi wanala kha webusaithi ya Muhasho wa Gwama ḽa Lushaka.
Nga u ṱukuvhafhadza, maga ayo a katela u dzhenelela ha muvhuso ha nyengedzedzo ya ndinganyo kha Eskom, kha u thusa uri tshumelo i khwaṱhise ndivhanyisedzo yayo, zwine zwa i konisa uri i hadzime kha mimakete ya masheleni. U vhona uri tshomedzo dza masheleni a muvhuso a dzi ngo tambisea, nyengedzo ya ndinganyo i ḓo lambedzwa nga ndango ya thundu ya muvhuso isi na siṱirathedzhi. Zwidodombedzwa zwinzhi maelana na izwi zwi ḓo sumbedzwa musi Minisiṱa wa Gwama vha tshi ṋetshedza Tshiṱatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyangwama wa Kotara ya Vhukati (MTBPS) nga dzi 22 Tshimedzi.
Maṅwe maga hu katelwa: khwiniso yo khwaṱhaho ya vhubveledzi ha kushumele kwa Eskom zwine zwa ḓo fhungudza mbadelo; nyengedzeo ya R50 biḽioni ya tshikolodo tsho engedzwaho nga Eskom zwine zwa ḓo tikedzwa nga garanthii dza muvhuso wa zwino; thikhedzo ya muvhuso kha khumbelo ya Eskom uya kha Vhubveledzi ha Fulufulu ḽa Lushaka lwa Afurika Tshipembe(NERSA), ya u dzudzanywa ha mitengo kana dzimbadelo zwine zwa vha kha mudzedze muthihi na maitele a mulayo wo ḓoweleaho; ṱhoḓea ya maga a vhulangi; u kunakiswa ha mbekanyamaitele ya fulufulu; na u engedzwa ha mbekanyamushumo ya vhubveledzi ha muḓagasi wo ḓiimisaho.
Kha u tsireledza miṱa i shayaho, muvhuso u ḓo engedza ndango ya gavhelo ḽa muḓagasi wa mahala. Izwi zwi ḓo ita uri mbekanyo dzi shumiswe nga nḓila i vhuedzaho khathihi na u ṱuṱuwedza mimasipala u khwinisa mveledzo dzine vha dzi shumisa kha u bveledza nethiweke dzavho na u isa muḓagasi kha vhashumisi vhawo. Maga aya ndi a ndeme kha u alusa ikonomi ya Afurika Tshipembe uya kha phimo ine ya ri konisa u sika mishumo minzhi, u fhungudza vhushai na u sa vha hone ha ndinganyo.
2.3. U sudzuluswa ha mishumo ya vhulanguli uya kha Ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi
Khabinethe yo nyeṱulelwa ngaha u thomiwa ha luṱa lwa u thoma lwa u sudzulusa mishumo ya vhulanguli na vhashumi zwi elanaho na Khothe Khulwane u bva kha Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa uya kha Ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi. Izwi zwi kwamana na Mulayo wa Khwinisedzo wa Ndayotewa wa vhu 17,wa 2012 na mulayo wa Khothe Khulwane, Mulayo wa vhu 10. wa 2013.
Mulayo wa Khothe Khulwane u khwaṱhisa vhulanguli nga u isa madzhisiṱiraṱa kha Khethekanyo dzoṱhe dza Khothekhaṱhuli fhasi ha ndango ya Muphuresidennde Muhaṱuli wa Khethekanyo i kwameaho. Mulayo uyu u fha mannḓa na mishumo kha Ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi ye ya thomiwa sa tshiimiswa tsha muvhuso tshire thungo sa muhasho, nga Mulevho wa Muphuresidennde wa 2010. Izwi zwi ombedzela vhuḓikumedzeli ha Muvhuso kha vhuimawoga ha Vhuhaṱuli sa zwo tikedzwaho nga Ndayotewa yashu.
2.4. U thomiwa ha Ofisi ya Ndango ya Thandela ya Vhurangeli ha Gundo ḽa Themamveledziso ya Muphuresidennde
Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Ofisi ya Ndango ya Thandela ya Vhurangeli ha Gundo ḽa Themamveledziso ya Muphuresidennde ya Mbumbano ya Dzitshaka, ine ya rangwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Zuma. Heyi ndi mbekanyamushumo ya themamveledziso i tshimbidzwaho Afurika, yo itelwaho u kunda thandela dza themamveledziso dza nnḓa ha mikaṋo, ine ya ḓo vula zwikhala na khonadzeo dza ikonomi zwa dzhango na u ḓisa zwikhala zwa mveledziso kha zwitshavha, dziḓorobo na madzingu.
Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Ofisi ya Ndango ya Thandela ya Vhurangeli ha Gundo ḽa Themamveledziso ya Muphuresidennde, itshi khou tikedzwa nga mihasho ya muvhuso yo teaho. Ofisi ya Ndango ya Thandela i ḓo tikedzwa nga u thomiwa ha Komiti ya Dziminisiṱa kha Vhurangeli ha Gundo ḽa Themamveledziso ya Muphuresidennde ha AU kha ḽa Afurika Tshipembe. Komiti iyi i ḓo rangwa phanḓa nga Minisiṱa wa Ofisi ya Muphuresidennde wa Vhupulani, u Monithara na Tsedzuluso.
2.5. U thomiwa ha tshigwada tsha Tshumelo ya Tshitshavha tsha vhaḓivhi vha mulayo na vhashumanaho na zwi kwamaho vhashumi
Khabinethe yo themendela u thomiwa tshigwada tsha Tshumelo ya Tshitshavha tsha vhaḓivhi vha mulayo na vhashumanaho na zwi kwamaho vhashumi tshine tsha ḓo shumana na dzikheisi dzo salelaho murahu dza vho imiswaho kha Tshumelo ya Tshitshavha. Muhumbulo muhulwane wa vhudzheneleli uvhu ndi u ita uri Tshumelo ya Tshitshavha i shume nga nḓila i vhuedzaho nga u fhungudza tshifhinga tshi dzhiwaho musi hu tshi itiwa maitele au dzhia vhukando, nga mannḓa hune vhashumi vha imiswa mushumoni vha tshi khou ḓi isa phanḓa na u wana muholo wo fhelelaho.
Zwiṅwe hafhu, vhurangeli uvhu vhu ḓo vhona uri huvhe na ndango yo teaho ya u dzhiya vhukando nga u shumisa miṅwedzi miraru (maḓuvha a 90) arali yo ḓalesa, kha u khunyeledza milandu iyo. Tshigwada tsha vhaḓivhi vha mulayo na zwa vhashumi tshi ḓo vha tshi na vhaofisiri vha Tshumelo ya Tshitshavha vha ḓivhaho zwinzhi kha sia iḽo, hu tshi katelwa vhasedzulusi, vhatshutshisi, na vhaofisiri kha u vhona uri zwoṱhe zwi kwamaho vhashumi zwi kha ngona yo teaho.
3. Mulayotibe
3.1. Khabinethe yo themendela u iswa ha Mulayotibe wa Khwinisedzo ya Ndangulo ya Tshinyalelo, 2002 (Mulayo wa vhu. 57 wa 2002). Mulayotibe wa Khwinisedzo ya Ndangulo ya Tshinyalelo, Mulayo wa vhu. 57 wa 2002 u sumbedzisa maitele o ṱanganelaho a ndangulo ya tshinyalelo na phungudzo ya khombo dzi tshinyadzaho kha masia oṱhe a muvhuso na u shela mulenzhe ha vhafaramikovhe vhoṱhe vho teaho.
4. U tholwa
4.1. Khabinethe yo themendela u tholiwa hafhu ha miraḓo ya 15 na mudzulatshidulo wa Bodo ya Zhendedzi ḽa Tshikhalani ya Lushaka lwa Afurika Tshipembe.
a) Vho Joy-Marie Lawrence (Mudzulatshidulo)
b) Vho Phurofesa. Ramashwar Bharuthram
c) Vho Johan Prinsloo
d) Vho Willie van Biljon
e) Vho Mbaliyethu Mfeka
f) Vho Eugene Jansen
g) Vho Potlaki Maine
h) Vho Gaborekwe Khambule
i) Vho Lindelwa Simphiwe Hamilton
j) Vho Mmuso Riba
k) Vho Ashley Desmond Naidoo
l) Vho Dokotela Nozibele Mjoli
m) Vho Matsie Matooane
n) Vho Vincent Gore (vha khou tou dovha u tholiwa hafhu)
o) Vho Marius Rezelman (vha khou tou dovha u tholiwa hafhu)
p) Vho Omar Latiff
Mbudziso:
Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
Issued by: Government Communications
