A. Mafhungo a zwino kha shango
1. Mulaedza wa Lushaka (SoNA)
1.1. Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo ṋetshedza mulaedza wavho wa SoNA ya 2021 nga Ḽavhuṋa,ḽa 11 Luhuhi 2021 nga awara ya 19:00. Heyi SoNA i khou vha hone nga tshifhinga tshine ra khou tea u tou ima roṱhe ri tshi itela u lwa na masiandoitwa a vhulwadze ho vhangwaho nga vairasi ya Khorona (COVID-19), u khwiṋisa matshilo a vhadzulapo vha Afrika Tshipembe khathihi na u alusa ikonomi yashu. Khabinethe i khou ṱuṱuwedza sekhithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi shumisane u itela uri hu vhe na mbumbano ntswa ya zwa matshilisano ine ya ḓo ri swikisa kha nḓila ntswa ya u ita uri Afrika Tshipembe hu vhe fhethu ha khwiṋesa kha vhathu vhoṱhe.
1.2. Vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa u shumisa mulaedza uyu wa Muphuresidennde sa tshiga tsha khuwelelo ya u shandukisa ikonomi yashu, u fhelisa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi (GBVF) hu tshi katelwa na khaedu tharu dzine dza vha vhushai, tshayandingano na u shayea ha mishumo. Nḓivhadzo nga nyanḓadzamafhungo nga Murahu ha SoNA dzi ḓo bvisela khagala Mbekanyamushumo ya Mashumele ya muvhuso ya 2021/22.
2. Vhubindudzi
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza vhubindudzi ha R16-biḽioni ya dzirannda nga vha Khamphani ya zwa Mimoḓoro ya ha Ford kha ḽimaga ḽavho ḽi re ngei Silverton. Hovhu vhubindudzi vhu ḓo engedza tshivhalo tsha mimoḓoro ya mbambadzwaseli ha dovha ha sika mishumo ya vhukuma i linganaho 1 200.
2.2. I vhumba tshipiḓa tsha Vhupo ho Khetheaho ha Ikonomi ya zwa Mimoḓoro ha Tshwane he ha rwelwa ṱari nga ṅwaha wa 2019 hu tshi itelwa u bveledza vhupo vhuhulwanesa ha zwa vhumagi fhano Afrika. Ho kunga vhaṋetshedzi vha zwipiḓa zwa mimoḓoro vha 12 nahone zwa u fhaṱiwa ha ayo mamaga avho, zwo no thoma nga masheleni a linganaho R43.33 biḽioni. Hovhu vhubindudzi vhu khwaṱhisa zwauri Afrika Tshipembe ndi shango ḽi kungaho vhubindudzi ha dovha ha sumbedza fulufhelo ḽine vhabveledzi vha mimoḓoro vha ḽifhasi vha vha naḽo kha shango ḽashu.
3. U ṋetshedzwa ha khaelo ya COVID-19
3.1. Muvhuso u khou dzhiela nṱha mbekanyamushumo ya muhaelo ya shango u itela u thivhela u phaḓalala ha COVID-19. Khabinethe yo fulufhedzisa vhathu vha Afrika Tshipembe uri heyi mbekanyamushumo i kha ḓi vha ngonani. Khaelo ya Johnson & Johnson ndi yone ine ya vho ḓo shumiswa zwazwino madzuloni ha khaelo ya AstraZeneca.
3.2. Heyi tshanduko yo vha hone nga murahu ha musi ho vha na ṱhoḓisiso yo fhelelaho ye ya itwa nga vhorasaintsi vha zwa mishonga ye ya sumbedzisa uri Khaelo ya AstraZeneca i tou vha na vhuhali vhuṱuku ha u lwa na luṅwe lushaka lwa vairasi yo no fhambanaho na iyo ya u thoma, i vhidzwaho u pfi COVID-19 501Y.V2. Khaelo ya Johnson & Johnson ndi yone yo wanalaho i na vhuhali ho teaho ha u lwa na ulwu lushaka luswa lwa vairasi lwa 501Y.V2. lune zwazwino ndi lwone lwo andesaho shangoni.
3.3. Khabinethe yo fhululedza mushumo wo itwaho nga vhorasaintsi na vhaṱoḓisisi vhe vha kona u phuletshedza kha fhungo ḽa kushumele kwa muhaelo uyu kha lushaka ulwu lwa 501Y.V2. Hezwi zwo khwaṱhisedza vhukoni ho khwaṱhaho ha zwa saintsi fhano shangoni vhune ha dzhielwa nṱha ḽifhasi ḽoṱhe.
3.4. Zwa u rengwa ha khaelo ya AstraZeneca zwo vha zwo ḓitika nga kha kushumelwe kwawyo kwavhuḓi kwo khwaṱhisedzwaho phanḓa ha musi hu sa athu tumbulwa ulwu luṅwe lushaka luswa lwa vairasi ya 501Y.V2 fhano shangoni. Muhwalo wa khaelo we wa ṱanganedzwa u bva kha tshiimiswa tsha Serum Institute tsha India nga ḽa 1 Luhuhi 2021 a u athu fhelelwa nga tshifhinga nahone u kha ḓi vha kha tshifhinga tsha u nga ṋetshedzwa zwine zwa vha tshipiḓa tsha u thoma tsha mbekanyamushumo ya muhaelo.
3.5. Khabinethe yo sumbedzisa fulufhelo kha u ṋetshedzwa ha khaelo ho dzudzanywaho hune ha ḓo thoma nga vhashumi vha ndondolamutakalo vho tou livhanaho nazwo vha paḓaho miḽioni dza 1.2. Muhasho wa Mutakalo, u tshi khou shumisana na Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka, u ḓo bvela phanḓa na u renga dziṅwe khaelo u itela u vhona uri shango ḽi khou swikelela tshivhalo tsho teaho tsha vhadzulapo vho haelwaho.
3.6. U iteala u vhona uri hu khou vha na u ṋetshedzwa ha khaelo nga nḓila yavhuḓi, Muhasho wa Mutakalo wo bveledza Sisiṱeme ya Zwidodombedzwa zwa Khaelo ya Eḽekhiṱhironiki ine ya nga kona u swikelwa fhaḽa kha https://sacoronavirus.co.za/evds/tscs/. Khabinethe i khou ṱuṱuwedza avho vhane vho tewa nga u haelwa kha luṱa lwa u thoma uri vha tou ḓiṅwalisa nga vhone vhaṋe u itela u haelwa.
3.7. Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe fhano Afrika Tshipembe uri vha bvele phanḓa na u tevhedza maga a tsireledzo u itela u thivhela u phaḓalala ha u kavhiwa nga COVID-19 nga u sa dzhenela kha maguvhangano a vhathu vhanzhi, u ṱamba zwanḓa nga maḓi na tshisibe kana nga sanithaiza ine ya vha na aḽikhohoḽo ya 70%, u ambara masiki musi u fhethu ha nnyi na nnyi khathihi na u sia tshikhala vhukati hau na muṅwe muthu tsha mithara dzi linganaho 1.5.
4. Tshikwama tsha Thuso kha Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu khathihi na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF)
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u thomiwa ha Tshikwama tsha Thuso kha zwa GBVF tshe tsha thomiwa nga vha sekhithara ya phuraivethe. Tshikwama tshi ḓo khwaṱhisa zwine shango ḽa khou ita nga ha GBVF khathihi na mbekanyamushumo ya mashumele a Pulane ya Maano a Lushaka a zwa GBVF yo ṱanganedzwaho.
4.2. Hetshi tshikwama tshi khwaṱhisedza iṅwe ya tsheo dzi bvaho kha Mulevho wa Muṱangano wa nga ha GBVF we wa farwa nga ṅwaha wa 2018, une wa ita khuwelelo kha vhashumisani vhoṱhe vha zwa matshilisano shangoni nga u angaredza – hu tshi katelwa muvhuso, vhadzulapo khathihi na vhaṅwe vhashelamulenzhe – uri vha shumisane u itela u wana thandululo dza tshifhinga tshilapfu dza u fhelisa zwiito zwa GBV.
4.3. Khabinethe yo ṱanganedza zwigwevho zwivhili zwa u dzula dzhele lwa vhutshilo hau hoṱhe zwe zwa ṋetshedzwa Vho Lungile Nxelelwa fhaḽa Khothe ya Madzhisiṱaraṱa wa Palm Ridge kha mulandu wa u tshipwa na u vhulahwa ha Vho Keneilwe Pule vha miṅwaha ya 27 vha ngei Sebokeng nga ṅwaha wa 2019.
4.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya fhululedza vha mazhendedzi a zwa khombetshedzo ya milayo kha mushumo wavho wavhuḓi nga murahu ha musi Khothe ya Dzingu ya Lebowakgomo yo gwevhela munna wa miṅwaha ya 27 a bvaho fhaḽa Ga-Tamatis, Limpopo u dzula dzhele lwa vhutshilo hawe hoṱhe nga murahu ha u wanwa mulandu wa u tshipa musidzanyana wa miṅwaha ya 14 ane a vha muholefhali.
4.5. Khabinethe yo ombedzela uri i ḓo bvela phanḓa na u shuma i sa neti kha zwa u khwaṱhisa sisiṱeme ya zwa vhulamukanyi ya ḽino shango u itela uri i kone u lwa na vhatshinyi siani ḽa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi (GBVF), u vhona uri zwipondwa zwi khou wana thuso ya zwa vhulamukanyi nga tshihaḓu khathihi na u ita uri hu vhe na zwitshavha zwo tsireledzeaho. Yo dovha hafhu ya ita khuwelelo kha sekhithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi ḓidzhenise kha nndwa ya u fhelisa zwiito zwa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana nga u vhiga avho vhatshinyi kha mapholisa.
5. Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afrika (AU)
5.1. Themo ya Afrika Tshipembe ya u vha Mudzulatshidulo wa AU yo swika magumoni nga murahu ha ṅwaha u konḓaho kha dzhango na kha ḽifhasi ḽoṱhe. Themo ya Afrika Tshipembe yo swika he ya kwamea nga nḓila i si yavhuḓi nga COVID-19 ye ya kwama mashango oṱhe kha dzhango. Naho ho vha na khaedu nnzhi dze dza ḓiswa nga dwadze iḽi, Afrika Tshipembe ḽo kona u bvisela khagala adzhenda ya AU, nga maanḓa nga nḓila ye dzhango ḽa shuma ngayo musi ho sedzwa dwadze ḽa COVID-19.
5.2. Nga tshifhinga tsha vhudzulatshidulo ha Afrika Tshipembe, ho thomiwa zwine zwa vhidzwa u pfi African Continental Free Trade Area (Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ya Dzhango), zwe zwa vha u thoma ha lwendo luswa kha mbambadzokati ya mashango a Afrika khathihi na ṱhanganyo ya ikonomi. Afrika Tshipembe ḽo shela mulenzhe nga nḓila yo fhelelaho kha pulane dza u ḓisa mulalo dza AU fhaḽa South Sudan na Ethiopia.
5.3. Khabinethe yo fhululedza Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha vhurangaphanḓa havho nga tshifhinga tshenetsho khathihi na u tholiwa havho hu si na khanedza sa Ḽizhakanḓila ḽa Tshikwama tsha Thuso tsha AU kha COVID-19. Nga murahu ha u fhela ha themo ya Afrika Tshipembe, khabinethe i ḓo tikedza nndwa ine ya khou bvela phanḓa yo livhiswaho kha u maanḓafhadza vhafumakadzi kha zwa ikonomi kha ḽa Afrika hu tshi shumiswa zwine zwa vhidzwa u pfi Decade of African Women’s Financial and Economic Inclusion to 2030 (Miṅwaha ya fumi ya Mukatelo wa Muvhalelano na Ikonomi zwa Vhafumakadzi vha Afrika u ya kha 2030).
6. Mutsho wo kalulaho
6.1. Khabinethe yo ṱanganedza maswamaswa nga ha u shumiswa ha maano a lushaka o dzudzanyelwaho u shumiswa kha ndangulo ya zwiwo zwa khalaṅwaha khathihi na maano o ṱanganelaho nga ha Ḓumbumazwikule Eloise na mitsho ya mvula i fanaho na yeneyo. Khabinethe yo rumela maipfi a ndiliso kha vhoṱhe vho ṱutshelwaho nga vhafunwa vhavho nga tshifhinga tsha mibvumbi mihulu ine ya kha ḓi tou bva u vha hone khathihi na u tamela mashudu avho vho huvhalaho uri vha fhole nga u ṱavhanya. Muvhuso u khou bvela phanḓa na u shumisana na zwitshavha khathihi na vha madzangano ane a si vhe a muvhuso (NGOs) kha u thusa avho vhe vha tshinyalelwa nga mahaya avho nga tshifhinga tsha iyo mvula khulu.
6.2. Mvula khulu yo vhanga tshinyalelo kha themamveledziso kha mavunḓu o fhambanaho. Vha Tshumelo dza Mutsho vha Afrika Tshipembe (SAWS) vho ṋea tsivhudzo ya uri hu nga vha na miṅwe miḓalo hafhu ngei Limpopo, Free State na Devhula Vhukovhela kha maḓuvha a ḓaho. Khabinethe yo ṱuṱuwedza vhathu uri vha vhe na ṱhogomelo khulwane nga tshifhinga tsha zwiimo zwa mutsho wo kalulaho. Miraḓo ya tshitshavha vha khou tsivhudzwa uri ndi khwiṋe vha tshi dzula ngomu nḓuni dzavho nga tshifhinga tsha musi mvula i tshi khou na lwo kalulaho na musi hu na mutsho wa mvula dza maḓumbu.
6.3. Vha Tshumelo ya Mutsho ya Afrika Tshipembe (SAWS) vha ḓo bvela phanḓa na u ṋetshedza mivhigo ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe na vhege iṅwe na iṅwe nga ha mvumbo ya mutsho, khathihi na u tsivhudza vha Senthara ya Ndangulo ya Zwiwo ya Lushaka (NDMC) nga ha nyimele iṅwe na iṅwe ya mutsho wo kalulaho. Vha NDMC vha ḓo fhirisela aya mafhungo kha vhashelamulenzhe vho teaho u itela uri vha koneha u tsivhudza zwitshavha zwoṱhe.
6.4. Muvhuso u khou shumisana na NGOs, tshigwada tsha Dziminisṱa, miraḓo ya khorotshitumbe na vharangaphanḓa vhapo – hu tshi katelwa na NDMC – uri vha dzudzanye zwa tshumelo dzo khwaṱhaho dza zwa shishi kha mavunḓu ayo o kwameaho.
B. Tsheo dza khabinethe
1. Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u engedzwa ha tshifhinga tsha mulayo wa Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka u swikela ḽa 15 Ṱhafamuhwe 2021, u ya nga Khethekanyo ya 27(5) (c) ya Mulayo wa Ndangulo ya Zwiwo, 2002 (57 wa 2002).
C. Milaedza
1. Vhuṱambo
1.1 Khabinethe yo fhululedza vhuṱambo ha vhu 24 ha Ndayotewa ya demokirasi ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996, ye ya thoma u vha hone nga ḽa 4 Luhuhi 1997 nga murahu ha musi yo phasiswa nga Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela. Heyi Ndayotewa i ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe, yo khwaṱhisedza mbofholowo na demokirasi yashu ye ra i wana zwi tshi konḓa zwine roṱhe ra tea u zwi ṱhogomela.
2. Khabinethe i khou rumela milaedza ya u fhululedza na u tamela mashudu kha:
2.1. Muadivokheithi Vho Dumisa Ntsebeza SC kha u nangwa havho sa Muhaṱuli wa Khothe ya Pfanelo dza Vhuthu na Vhathu ya Afrika.
3. Maipfi a ndiliso
Sa izwi iḽi ḽo vha ḽi dzulo ḽayo ḽa u tou thoma kha ṅwaha wa 2021, Khabinethe i khou rumela milaedza yayo ya ndiliso yo no lengaho kha miṱa na dzikhonani dza:
3.1. Vho Jackson Mphikwa Mthembu, vhe vha vha vhe Minisṱa Ofisini ya Muphuresidennde kha muvhuso uyu wa vhurathi. Vho vha vhe mulwelambofholowo o ḓiimiselaho nahone vho shuma kha muvhuso nga nḓila ya maimo a nṱhesa.
3.2. Vho Jonas Gwangwa, tshiga tsha zwa mvelele, vhe vha vha vhe muṅwali wa nyimbo a ḓivheaho ḽifhasini, mudzudzanyi, mubveledzi na mulidzi wa ṱhirombouni ya muzika wa jazz.
3.3. Vho Dokotela Sibongile Khumalo, muimbi wa tshaka dza muzika dzo fhambanaho vha dovha vha vha mudededzi wa zwa muzika we a shela mulenzhe zwihulwane kha mveledziso ya vhutsila na mvelele ya Afrika Tshipembe kha masia a muzika wa jazz na opera.
3.4. Mufumakadzi Vho Rebecca Kotane, vhe vha vha vha tshi ḓivheswa nga ḽa MmaKotane, vho shela mulenzhe muhulwane kha nndwa ya u lwela mbofholowo fhano shangoni. Vha humbulwa nga maanḓa kha u shela havho mulenzhe kha Mumatsho wa Vhafumakadzi wa 1956 vho livha ngei Union Buildings na zwauri vho vha vhe mufumakadzi wa munnawavhaṋe murangaphanḓa wa Ḽihoro ḽa Makomonisi ḽa Afrika Tshipembe, Vho Moses Kotane.
3.5. Muhaṱuli Vho Khayelihle Kenneth Mthiyane, vhe vha shuma sa Mufarisaphuresidennde wa kale wa Khothe Khaṱhuli.
3.6. Mufumakadzi Vho Thoko Ndlozi, muraḓo muthihi fhedzi o salaho wa tshigwada tsha vhaimbi vha vhafumakadzi, tshi ḓivhiwaho sa Joy tshe tsha ita ḓivhazwakale nga luimbo lwatsho lu ḓivheaho vhukuma lune lwa pfi Paradise Road.
3.7. Vho Wandi Nzimande, muṅwe wa vhatumbuli vha ḽeibeḽe ya zwiambaro zwa vhaswa i ḓivheaho sa Loxion Kulca, vhe vha ri ṋea nḓila ya zwiambaro zwa vhaswa fhano Mzansi.
3.8. Vho Knowledge Simelane, vhe vha vha vho ḓikumedzela kha zwa u vhulungwa ha nyambo dza tshirema. Vho sia tshikhala kha ḽifhasi ḽa khanḓiso ya gurannḓa.
3.9. Vho Welcome ‘Bhodloza’ Nzimande, vhe vha thoma u shuma kha Ukhozi FM nga ṅwaha wa 1978 nahone lufuno lwavho lwa muzika wa Maskandi lwo tumbula vhunzhi ha vhoramuzika vha muzika wa tshirema fhano Afrika Tshipembe.
3.10. Vho Kabelo ‘KB’ Molopyane, muhashi a ḓivheaho we mushumo wawe wa thoma nga ṅwaha wa 1996 nahone a swika he a ḓivhea vhukuma musi a tshi thoma u shuma fhaḽa Motsweding FM.
3.11. Vho Dokotela Sam Phillips, mutambi wa matambwa na muwini wa dzipfufho a ḓivheaho ḽifhasini, muṅwali, muṅwali wa muzika na mulanguli.
3.12. Vho Edwin De Lille, mukalaha wa Minisṱa wa Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Themamveledziso Vho Patricia de Lille.
3.13. Khosi Vho Thulare Victor Thulare III, Khosi ya lushaka lwa Bapedi, vhe vha wana ṱhanziela ya u vha khwaṱhisedza sa Khosi u bva kha Muphuresidennde Vho Ramaphosa nga ṅwaha wa 2020.
D. U tholiwa
U tholwa hoṱhe ndi hune ha ḓo khunyeledzwa nga murahu ha tsenguluso ya ndalukano na u ṱanzwa dzina ho teaho.
1. Muadivokheithi Vho Dokotela Mashabane – Mulangi Muhulwane wa Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa.
Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa khabinethe
Luṱingo: 083 501 0139
