MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Vusiku bya namuntlha, ndzi lava ku vulavurisana na n'wina hi mayelana na xirilo xa eneji lexi xi nga jamelana na rixaka ra ka hina.
Eka nkarhi wa mavhiki manharhu lama nga hundza, ku timeka ka gezi loku ko tikisa ku kavanyetile hinkwabyo bya vutomi bya hina naswona ku vangile ku onhaka lokukulu eka ikhonomi ya hina.
Ku tsemeteriwa ka gezi ka siku na siku loku hi hlanganeke na kona ku kanganyisile timiliyoni ta miti naswona ku tisile mitlhontlho leyikulu eka mabindzu.
Endzhaku ka kutlula malembexikhume ku ri hava mphakelo wa gezi wo tshembeka, vanhu va Afrika-Dzonga va hetiwile matimba na ku hlundzuka hi ndlela leyi nga na xivangelo.
Va korwile hi yo oxa.
Hikokwalaho hi simekile magoza ku angula eka xirilo lexi.
Xirilo lexi hi nga langutana na xona xi lava leswaku hi fanele hi teka goza ro tiya, ra xitiyanhlana na ku va leri nga na swiboho ku pfala vangwa ra gezi.
Lexi i xikombelo xa vanhu va Afrika-Dzonga leswaku va va xiphemu xa xitshunxo; ku hoxa xandla hi ndlela yihi kumbe yihi leyi va nga yi kotaka ku herisa mpfumaleko wa eneji eAfrika-Dzonga.
Tanihi mfumo hi le ku tiviseni ka miphalalo yo hlaya ku hlula xirilo lexa xihatla.
Eka 10 ra masiku lama nga hundza, ndzi khomile mikanelo na vufambisi bya vurhangerinkulu bya Eskom, vafambisi va switichi swa gezi na khale ka vatirhi va le ka Eskom.
Ndzi tlhele ndzi hlangana na tifederexini ta vatirhi, Vun'we bya Mabindzu bya Afrika-Dzonga na Khansele ya Mabindzu ya Vantima, vayimeri va miganga na vativinkulu vo talanyana eka sekitara ya eneji.
Mixo wolowu, ndzi tlhele ndzi hlangana na varhangeri va mavandla ya tipolitiki,
Ndza tsaka hi swiringanyeto swa nkoka leswi nyikiweke hi hinkwavo lava ndzi hlanganeke na vona.
Tinhlengeletano leti ti pfunile ku vumba angulo wa hina na ku tiyisisa leswaku swiyenge hinkwaswo swa rixaka ra
Afrika-Dzonga swi khumbeka eka ku ololoxa xiphiqo lexi, tanihileswi lexi xi nga xirilo xa tiko hinkwaro.
Vanhu hinkwavo lava ndzi vulavuleke na vona va vurile leswaku lowu i nkarhi lowu tiko ri bohekaka ku vumba vun'we ku tirhana na ntlhontlho lowu.
Xikatsa lexa magoza yo engetela lama ndzi nga eku ma tiviseni madyambu lama:
Xosungula, ya kongomisiwile eka ku antswisa matirhelo ya michini leyi nga kona ya Eskom ya switichi swa gezi;
Xavumbirhi, hi ta hatlisisa ku xaviwa ka mpimo wo endla lowuntshwa;
Xavunharhu, ya endleriwa ku engetela swinene vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo eka mpimo wo endla gezi;
Xavumune, ya endleriwile ku kotisa mabindzu na miti ku vekisa eka gezi ra dyambu ra le henhla ka lwangu; naswona,
Xohetelela, ya kongomisiwa eka ku cinca hi ndlela yo tivikana sekitara ya gezi na ku yi veka eka xiyimo xa vuyisekamahlweni bya nkarhi lowu taka.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku endlela leswaku angulo wa hina wu tirha kahle, hi dinga ku twisisa xiphiqo lexi.
Afrika-Dzonga yi vekerile mpimo wa ku endla kwalomu ka 46 000 MW ta gezi, naswona hi mikarhi leyi gezi ri tirhisiwaka ngopfu hi tirhisa kwalomu ka 32 000 MW ta gezi.
Hambiswiritano, ko va ntsena 60% ta mpimo lowu vekeriweke ti kumekaka eka nkarhi lowu nyikiweke wihi kumbe wihi hikwalaho ka leswi tiyuniti tin'wana ti nga eku lunghisiweni naswona tin'wana ti nga eku timekeni swi nga kunguhateriwangi.
Swo tala swa switichi swa hina swa gezi swi akiwile malembe lamo tala lama nga hundza.
Malembe hi vukhale ya nhlayoxikarhi ya switichi swa gezi swa Eskom i 35 wa malembe. Hi ku angarhela, tanihiloko switichi swa gezi swi ri karhi swi dyuhala, matirhelo ya swona ya ya ehansi.
Ku makiwa ka switichi swa hina swa gezi leswintshwa swinene, Medupi na Kusile, swi hlwerile ku sungula naswona swi hlanganile na ku hlwela ko talanyana na swihoxo swa dizayini.
Mitlhontlho leyi ku le ku tirhaniweni na yona.
Hikwalaho ka leswi, Eskom yi tlheriserile endzhaku vulunghisi bya nkoka ku endla leswaku timboni ti tshama ti lumekile, leswi swi vangaka ku tshoveka na mihluleko sweswi.
Matirhelo ya swin'wana swa switichi swa gezi swa Eskom swi nyanyisiwile ku ya emahlweni hi vukhamba lebyi hangalakeke, vumbabva na ku onheteriwa ka nhundzu hi mavomu.
Endzhaku ka malembe ya ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi swiyenge swa le handle na malawulelo yo homboloka, xipano xa vufambisi lexi nga na vuswikoti na ku va lexi tirhaka kahle xi le ku tirheni hi matimba ku lulamisa nhlangano lowo phakela gezi emigangeni na ku tlherisela endzhaku malembe ya vukungundzwana.
Hambiswiritano, tanihilaha swilo swi nga yima hakona, ha ha langutanile na nkayivelo wa gezi wa kufika eka 6 000 MW.
Eka mavhiki lama ha ku hundzaka, nkatsano wa swiphemu wu vangile 18 000 MW ta mpimo wo endla gezi leswaku ti lahleka, naswo swi sindzise Eskom ku simeka ku timiwa ka gezi ka xiteji xa 6
Eskom yi bohekile ku tirhisa ku timiwa ka gezi ku sivela giridi ya gezi ku phatluka, na ku tiyisisa leswaku a hi pfuki hi hlanganile na ku timiwa ka gezi ka ndhawu hinkwayo.
Swiphemu leswi swi vangeke ku timeka ka gezi loku ka ha ku vaka kona swi katse ku tshoveka ku tiyuniti to hlayanyana eka switichi swa gezi swin'wana.
Hi tlhele hi hlangana na ku onhaka ka layini yo hundzisa kusuka eCahora Bassa eMozambique naswona ku tlhele ku va na swiyimo leswi mangariweke swa ku onheteriwa hi mavomu ka switirhisiwa.
Swipano leswi nga eka Eskom swi tirhile hi matimba ku vuyisa tiyuniti to endla gezi leswaku ti tirha na ku tshamisekisa giridi ya rixaka.
Hikwalaho ka matshalatshala ya swona, malangutekelo ya sisiteme ya antswile evhikini leri nga hundza.
Ntwanano lowu fikeleriweke exikarhi ka Eskom na vatirhi wu pfumelerile ku lunghisiwa ka nkoka eka tiyuniti leti ti tshovekeke leswaku swi endliwa na mitirho yo endla gezi ya ntolovelo ku ya emahlweni.
Ndzima yi tlhele yi khatsiwa hi tiejensi ta nsindziso wa nawu eka ku tirhana na ku onheteriwa ka nhundzu hi mavomu, vukhamba na vumbabva eka switichi swa gezi swa Eskom na ku vekeriwa ka michini ya nkoka yin'wana.
Loko magoza lama ku tshamisekisa ku endliwa ka gezi ma tisile mphalalo eka ku timiwa ka gezi ka nkarhi wa sweswi, sisiteme leyi yi tshama yi nga sirhelelekangi na ku nga tshembekangi.
Nkayivelo wa gezi i xikamanyeto lexikulu eka ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Wu kavanyeta vuvekisi na ku hunguta vuphikizani bya ikhonomi ya hina.
Tanihi vulawuri lebyi, se hi tekile magoza ya nkoka ku engetela mpimo wo endla gezi na ku hambanisa mphakelo wa hina wa eneji.
Rin'wana ra magoza ya hina yo sungula ku tirhana na nkayivelo wa gezi a ku ri ku pfuxa nongoloko wo xava eneji leyi pfuxeleriwaka hi 2018.
Kusukela nkarhi wolowo, kutlula 2 000 MW ta gezi ra dyambu na ra moya ti khomanisiwile eka giridi hi ku tirhisa
Fasitere ra Tibidi ra 4 ra nongoloko lowu.
2 600 MW tin'wana ta mpimo ti xaviwile hi ku tirhisa Fasitere ra Tibidi ra 5, leri ri nga ta sungula ku engetela mpimo kusuka ekusunguleni ka 2024.
Hi sungurile ku hambanisa ku endliwa ka gezi hi ku pfumelela mavandla ematshan'weni ya Eskom ku endla gezi.
Hi Khotavuxika n'wexemu, hi tlakuse mpimo wa ku nyika tilayisense eka tiphurojeke to endla gezi leti tiyisisiweke letintshwa kusuka eka 1 MW kufika eka 100 MW.
Leswi swi susile xilaveko xa ku nyika tilayisense eka tiphurojeke to endla gezi kufika eka 100 MW leti ti khomanisiweke eka giridi.
Goza leri ri kotisile vaendli va gezi ku va na vuswikoti bya ku xavisela gezi khasimende yin'we kumbe kutlula, to tanihi tifeme, migodi kumbe tisenthara ta data.
Nakambe hi cincile swinawana leswi ku pfumelela timasipala ku xava gezi hi toxe.
Timasipala to hlayanyana se ti le ka phurosese ya ku endla tano.
Eskom ku nga ri khale yi nyikile misava eka switichi swa yona swa gezi eMpumalanga ya tiphurojeke ta eneji leyi pfuxeleriwaka, leswi swi nga ta pfulela 1 800 MW ta mpimo lowuntshwa.
Eskom yi kumile misava yo engetela leyi yi nga ta humeseriwa xikongomelo lexi.
Magoza lama ya tivikana naswona ma ta endla ku hambana eka tin'hweti na malembe lama taka.
Hambiswiritano, leswi ku timiwa ka gezi loku ka ha ku vaka kona sweswinyana ku swi endleke swi va erivaleni hi leswaku magoza lama hi ma tekeke na ku ya emahlweni hi ma tekaka a ma enelangi.
Hikokwalaho, hi le ku tirhiseni ka magoza yo engetela ku fikelela nhlayiseko wa eneji wa nkarhi wo leha na ku herisa ku timiwa ka gezi ramakumu.
Xosungula, hi le ku lunghiseni ka Eskom na ku antswisa matirhelo ya michini ya hina leyi nga kona ya switichi swa gezi.
Eku fambeni ka nkarhi, nongoloko wa vulunghisi wa michini yo endla gezi wa ya Eskom yi yile ehansi.
Sweswi ku bohile leswaku eka 12 wa tin'hweti leti landzelaka, Eskom yi ta engetela mpimanyeto lowu averiweke vulunghisi bya nkoka ku engetela vutshembeki bya mpimo wa yona wo endla gezi.
Hi le ku suseni ka swinawanawana swa mfumo leswo tala kutlula mpimo leswi swi tikiseleke Eskom ku xava swiphere swo lunghisa na switirhisiwa endzeni ka nkarhi lowu lavekaka ku endla vulunghisi.
Wun'wana wa mitlhontlho leyi Eskom yi langutaneke na yona wu vile nkayivelo wa vatirhi lava nga na swikili na tiinjhiniyara.
Nhlangano lowu phakelaka gezi emigangeni sweswi wu le ku tholeni ka vatirhi lava nga na swikili, ku katsa na khale ka vafambisinkulu va pulanti ya Eskom na tiinjhiniyara kusuka eka sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Vatirhi lava nga na swikili va ta seketela vatirhi vo hambanahambana na ku pfuna ku tiyisisa leswaku maendlelo yo tirhana na yo lunghisa ya xiyimo xa misava ya tlhela ya tirhisiwa.
Eka tin'hweti tinharhu leti taka, Eskom yi ta teka magoza yo engetela ku engetela mpimo wo endla gezi lowuntshwa eka giridi hi endlelo ro hatlisa.
Tanihi goza ra xihatla, mpimo wa gezi wo engetela wu ta xaviwa eka vahumesi va gezi lava tiyimelaka lava nga kona.
Ku na tipulanti ta gezi leti ti akeke mpimo wa gezi wo tala kutlula lowu a wu laveka naswona sweswi ti nga kota ku phakela gezi lero engetela eka Eskom.
Tanihi xiphemu xa ku tirhana na nkayivelo wa timegawati, Eskom sweswi yi ta xava eneji yo engetela eka vaendli va gezi lava nga riki va mfumo vo tanihi migodi, swigayo swa maphepha, tisenthara ta mavhengele na mavandla lama nga riki ma mfumo man'wana lama nga na gezi ro engetela.
Matikoakelana mo hlayanyana eDzongeni wa Afrika, yo tanihi Botswana na Zambia, ma na mpimo wa gezi wo tala kutlula lowu ma wu lavaka.
Sweswi Eskom yi ta xava gezi ehandle kusuka eka matiko lama hi ku tirhisa ntwanano wa Nhlengelo wa Gezi ra le Dzongeni wa Afrika.
Eskom yi ta tlhela yi tirhisa switshunxo swa gezi swa nkarhinyana, swo tanihi tijeneretara leti fambafambaka, ku engetela mpimo wo endla gezi wa nkarhinyana.
Eskom yi ta tirhisa nongoloko lowu wu hlohlotelaka ntirhiso wa eneji lowu nga ri tlangisiki hi vatirhisi ku hunguta ku laveka hi mikarhi leyi ri tirhisiwaka ngopfu.
Hi vulavurile eka nkarhi lowu nga hundza hi mayelana na xikweleti lexikulu xa Eskom, lexi xi yimeke ekusuhi na R400 wa tibiliyoni.
Xikweleti lexi xi ya emahlweni xi va ndzhwalo lowukulu eka vuswikoti bya Eskom ku tirhana na mitlhontlho ya yona yo tala.
Vutamelankwama bya Rixaka byi le ku tirheni ku hetisisa xitshunxo lexi yisekaka emahlweni xa xikweleti xa Eskom.
Holobye wa Timali u ta katsakanya hilaha mfumo wu nga ta tirhana hakona na mhaka leyi hi mukhuva lowu tirhaka kahle loko a andlala Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Theme hi Nhlangula.
Hi ta tirhisa mali ya tlilayimete leyi nyikiweke hi ku tirhisa Xinakulobye xa Ncinco wa Eneji Leyinene ku vekisa eka giridi na ku nyika mitirho hi vuntshwa eka switichi swa gezi leswi swi fikeleleke makumu ya vutomi bya vona.
Eskom yi ta aka tiphurojeke ta yona gezi ra dyambu ro sungula na ta vuhlayiselo bya tibetiri eKomati, Majuba,
Lethabo na switichi swa gezi swin'wana swo talanyana. Leswi swi ta vanga kutlula 500 MW ku va ti engeteriwa eka sisiteme.
Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga byi simekile xipano xa nsindziso wa nawu xo hlawuleka ku pfuna Eskom eka ku jamelana na vugevenga na vukungundzwana.
Vanhu vo hlayanyana va khomiwile eka masiku lama ha ku hundzaka naswona van'wana vo talanyana se va tengiseriwile vukungundzwana na vumbabva leswi khumbaka tikontiraka ta Eskom.
Hi miantswiso leyi nga eka mbangu wo lawula na ku hlohloteriwa ka rixaka, Eskom yi ta va yi ri eka xiyimo xa kahle ku endla minongoloko ya yona ya vulunghisi na ya vuvekisi.
A ku nga ha vi na tinxangu tihi kumbe tihi.
Magoza lama ma ta hi pfumelela ku tsongahata ku timiwa ka gezi ku tshama eka switeji swa le hansi swinene na ku hunguta nxungeto wa ku timiwa ka gezi ko tikisa eka nkarhi lowu taka.
Hambiswiritano, ku herisa ku timiwa ka gezi hi dinga ku engetela hi ku hatlisa mpimo wo tala swinene eka giridi.
Hikokwalaho, xirhangana xa hina xa vumbirhi i ku hatlisisa ku xaviwa ka mpimo lowuntshwa kusuka eka swipfuxeleriwa, gasi na vuhlayiselo bya tibetiri.
Tindzawulo ta mfumo leti fambelanaka ti le ku tirhisaneni ku tiyisisa leswaku tiphurojeke hinkwato kusuka eka
Fasitere ra Tibidi ra 5 ra nongoloko wa eneji yo pfuxeleriwa ti kota ku sungula vuaki hi nkarhi lowu vekiweke.
Leswi swi katsa ku yisa endlelo ro tirheka kuya eka swilaveko swa vundzeni bya laha tikweni swa tiphurojeke leti, ku ri karhi ku rhangisiwa emahlweni xidingo xa ku aka mpimo lowuntshwa hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka hakona.
Ndzawulo ya Mabindzu, Vumaki na Mphikizano swin'we na Hofisi ya Vahumesi va
Gezi lava Tiyimelaka va ta nyika vuxokoxoko byo yisa emahlweni hi mhaka leyi eka masiku lama taka mangarimangani.
Mpimo wo endla gezi lowuntshwa lowu xaviweke hi ku tirhisa Fasitere ra Tibidi 6 ra gezi ra moya na ra dyambu wu ta mbirhihatiwa kusuka eka 2 600 MW kufika eka 5 200 MW.
Hi ta humesa xikombelo xa swiringanyeto swa vuhlayiselo bya tibetiri hi kwalomuya ka Ndzati nan'waka, na xikombelo xo yisa emahlweni xa gezi ra gasi hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka endzhakukaswona.
Holobye wa Swipfuno swa Swicelwa na Eneji u ta nyika xiboho xa miavelo leyi nga sala eka Kungu ra Swipfuno leri Pfanganisiweke ra 2019, naswona u ta pfula mafasitere ya tibidi yo yisa emahlweni hi endlelo leri hatlisisiweke.
Ku tiyisisa leswaku ku va na nkunguhato lowu tirhaka kahle, Kungu ra Swipfuno leri Pfanganisiweke ra tiko ri le ku kambisisiweni ku kombisa xidingo xa mpimo wo endla gezi wo engetela na vutiboheleri bya hina bya tlilayimete.
Xavunharhu, hi le ku hatlisiseni ka vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo lebyikulukumba eka mpimo wo endla gezi.
N'wexemu hi tivise ku tlakusiwa ka mpimo wa ku nyikiwa layisense kufika eka 100 MW.
Goza leri ri amukeriwile hi ku angarhela. Ri pfulerile ndlela ya kutlula 80 wa tiphurojeke ta sekitara leyi nga riki ya mfumo na mpimo lowu katsanisiweke wa kutlula 6 000 MW.
Se hi le ku tirhisaneni na indasitiri leyi ku hatlisisa tiphurojeke leti se ti fambeke swinene, leti to talanyana ta tona se ti nga eku ngheneni eka vuaki.
Ku cinca loku ku cincile hi ndlela yo tivikana vuandlalo byo endla gezi.
Endzhaku ka ku humelela ka mpfuxeto lowu na nkhinkhi lowu kombiweke hi sekitara leyi nga riki ya mfumo, hi ta susa mpimo wa ku nyikiwa ka tilayisense ka ku endliwa ka gezi loku tiyisisiweke hi ku hetiseka.
Leswi swi ta kotisa vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo eka ku endliwa ka gezi ku tlakuka kufika eka tilevhele ta le henhla swinene.
Hambileswi ti nga ta ka ti nga lavi tilayisense, tiphurojeke to endla gezi hinkwato ta ha ta fanela ku tsarisa eka mulawuri na ku landzelela swilaveko swa xithekiniki ku endlela nkhomaniso wa giridi na milawu ya mbangu wa hina.
Wun'wana wa mitlhontlho ya hina leyikulukumba eka ku engetela mpimo wa gezi eka giridi i nkarhi lowu swi wu tekaka leswaku phurojeke ya eneji yihi kumbe yihi yi kuma mipasiso leyi faneleke na ku sungula vuaki.
Phurosese leyi, kusuka eka dizayini kufika eka ntirho wa xibindzu, yi tarile ku teka kutlula malembe manharhu hikwalaho ka tiphurosese to lawula leto leha na swinawanawana swa mfumo leswo tala kutlula mpimo.
Tanihiloko milawu leyi nga kona yi nga ha va yi ringanerile eka mikarhi ya ntolovelo, xirilo lexa nkarhi wa sweswi xi lava leswaku hi teka magoza lama fikisaka eka xiboho na ku swi endla hi ku hatlisa.
Hikokwalaho hi ta va hi andlala nawu wo hlawuleka ePalamende hi endlelo leri hatlisisiweke ku tirhana na swirhalanganyi swa xinawu na swo lawula eka mpimo wo endla gezi eka nkarhi lowo tsongahala.
Hi boxe mhaka leyi mixo wolowu eka varhangeri va mavandla ya tipolitiki lava yimeriweke eka
Huvo ya Rixaka
A ku na ntwanano wo angarhela leswaku endlelo leri ri fanele ku hatlisisiwa xikan'wekan'we loko nawu lowo hlawuleka wu andlariwile ePalamende.
Eka nkarhi wa sweswi hi ta tshika kumbe hi hunguta swilaveko swo lawula swo karhi laha swi kotekaka ku endla tano endzeni ka milawu leyi nga kona.
Leswi swi katsa ku hunguta swilaveko swo lawula swa tiphurojeke ta gezi ra dyambu eka tindhawu ta rinyenyelo ra mbangu ra le hansi na ra le xikarhi.
Swi tlhela swi vula leswaku Eskom yi nga ndlandlamukisa tintambhu ta gezi na switichitsongo ku ri hava ku lava ku kuma mpfumelelo wa mbangu eka tindhawu ta rinyenyelo ra mbangu ra le hansi na ra le xikarhi endzeni ka tindlela ta gezi ta xiqhinga.
Nakambe hi le ku tumbuluxeni ka ndhawu yin'we yo nghena eka switirhisiwa swa tiphurojeke ta eneji hinkwaswo, ku tiyisisa leswaku ku va na nhlanganeriso wa tiphurosese ta mpasiso eka mfumo hinkwawo.
Ndzi lerisile tindzawulo na mavandla ku kambisisa marimba ya mikarhi lama nga kona hinkwawo na ku tiyisisa leswaku hi phurosesa swikombelo hinkwaswo hi endlelo ro hatlisa.
Magoza lama hi wona ma tsakeriwaka kutlula ku tivisa xiyimo xa mhangu hambi xiyimo xa xilamulelamhangu, tanihilaha van'wana va ringanyeteke hakona.
Miphalalo leyi yi ta hi pfumelela ku endla leswi swi faneleke ku hatlisisa mpimo wo endla gezi wuntshwa loko ku ri karhi ku sirheleriwa timfanelo ta vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo na ku hlayisiwa ku fuma ka nawu.
A hi dingi xiyimo xa xilamulelamhangu kumbe xa mhangu ya rixaka ku tirhisa swinawana swa maehleketelelo ya ntolovelo leswi swi faneleke ku pfuna eka ku ololoxa xirilo xa hina xa eneji.
Xavumune, hi kunguhata ku kotisa mabindzu na miti ku vekisa eka gezi ra dyambu ra le henhla ka lwangu.
Afrika-Dzonga yi na matutu ya dyambu leri hi faneleke ku ri tirhisa ku endla gezi.
Ku na vuswikoti byo tivikana bya miti na mabindzu ku vekela gezi ra dyambu ra le henhla ka lwangu na ku khomanisa gezi leri eka giridi.
Ku hlohlotela ku tirhisiwa swinene ka gezi ra dyambu ra le henhla ka lwangu, Eskom yi ta tumbuluxa milawu na xivumbeko xa mavekelo ya mixavo – lexi tivekaka tanihi nxavo wo phamela – eka ku vekeriwa eka tindhawu ta mabindzu na ta vutshamo hinkwato eka netiweke ya yona.
Leswi swi vula leswaku lava va swi kotaka na lava va vekeleke tiphanele ta gezi ra dyambu emakaya kumbe eka mabindzu ya vona va ta kota ku xavisela Eskom gezi leri salaka leri va nga ri laviki.
Hi kombela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisa gezi hi vurhonwana loko hi ri karhi hi tirhela ku herisa ku timiwa ka gezi na ku kuma eneji yo tala eka giridi.
Xohetelela, hi le ku cinceni hi ndlela yo tivikana sekitara ya gezi na ku yi veka eka xiyimo xa vuyisekamahlweni xa nkarhi lowu taka.
Hi vulavurile eka nkarhi lowu nga hundza hi mayelana na ku aka Eskom hi vuntshwa, leswi swi nga ta vanga mavandla manharhu, ku nga vandla ro endla gezi, vandla ro hundzisa gezi na vandla ro hangalasa gezi.
Eskom yi tumbuluxile khamphani ya hundziso leyi tiyimelaka naswona yi le ku tirheni kahle ku hambanisa ku endla ka yona ka gezi na mabindzu yo hangalasa hi kwalomuya ka ku hela ka 2022.
Ku nga ri kahle hi ta thola tibodo ta mavandla ya hundziso wa gezi na yo endla gezi.
Mipfuxeto yo angarhela swinene ku tumbuluxa makete wa gezi lowu phikizanaka yi ta hatlisisa hi ku tirhisa ku hetisisiwa ka Nawumbisi wa Hundzuluxo wo Lawula Gezi ku kotisa vuvekisi bya sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Ku cinca loku ku ta cinca hi ku hetiseka xivumbeko xa sekitara ya gezi eka ku endliwa ka gezi ka nkarhi lowu taka.
Matiko man'wana mo tala ma tekile ndlela leyi naswona ma kotile ku tshamisekisa ku endliwa ka gezi.
Ku ta hambanisa swihlovo swa hina swa eneji na ku antswisa nhlayiseko wa mphakelo.
Ku cinca loku ku ta pfumelela vaendli va gezi vo tala, havumbirhi lava nga riki va mfumo na lava nga ehansi ka vun'wini bya mfumo, ku phikizana hi mpimo wo ringana.
Giridi leyi yi ta tshama yi ri ehansi ka vun'wini bya mfumo.
Eskom yi ta ya emahlweni yi va phuphu ya indasitiri ya eneji ya tiko ra ka hina tanihiloko hi antswisa matirhelo ya yona lama nga tlangisiki swipfuno, vuyisekamahlweni bya timali na matirhelo.
Ku tiyisisa leswaku magoza lama ma tirhisiwa hi mukhuva lowu hlanganisiweke, ndzi tumbuluxile Komiti ya Xirilo xa Eneji ya Rixaka.
Mutshamaxitulu wa komiti leyi i Mulawuri-Jenerali eka Hofisi ya Phuresidente, naswona yi hlanganisa tindzawulo na mavandla hinkwawo lama khumbekaka eka mphakelo wa gezi.
Komiti ya Xirilo xa Eneji ya Rixaka yi tirhisa vutivikulu lebyi nga kona bya kahle swinene kusuka eka mabindzu, vatirhi, mavandla vuinjhiniyara bya xiphurofexinali na mihlangano leyi kumekaka emigangeni.
Vaholobye lava fambelanaka va ta vika eka mina hi ku kongoma hi endlelo ra nkarhi na nkarhi ku tiyisisa leswaku hi famba hi ku hatlisa ku tirhisa magoza lama.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Magoza lama ndzi ma hlamuseleke a mo va yo tirhana ntsena na swikamanyeto swa hina swa xihatla.
Xikongomelokulu xa hina i ku fikelela nhlayiseko wa eneji wa nkarhi wo leha, ku endlela leswaku hi nga pfuki hi hlanganile na nkayivelo wa gezi nakambe.
Hi kunguhata ku endla leswi hi ku tshamisekisa Eskom na ku antswisa matirhelo ya tipulanti, ku tumbuluxa makete wa gezi lowu phikizanaka, ku pfula ndlela ya vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo eka mpimo wo endla gezi wuntshwa na ku engetela vuvekisi bya hina eka swipfuxeleriwa.
Magoza lama ya fanerile ku pfuxeta ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho.
Eka phurosese leyi, hi ta veka tiko ra ka hina eka xiyimo tanihi mutlangi wo rhangela eka ku cincela eka swihlovo swa eneji leswintshwa na ku va leswi yisekaka emahlweni, ku ri karhi ku hundzuriwa xirilo lexi xi va xivandlanene xa ku kula ka nkarhi lowu taka na nkondzelelo.
Tanihiloko mfumo wu ri karhi wu tlanga xiphemu xa wona, ndzi kombela mabindzu, vatirhi na rixaka hinkwaro ku tikatsa na hina eka matshalatshala lama.
Leswi swi katsa nsimeko wa xihatla wa Ntwanano wa Vanhu wa Eskom na ku tiyisa vutiboheleri na magoza yo tiya lama faneleke ku tekiwa hi vatirhisani va vanhu hinkwavo.
Tanihiloko hi seketerile matshalatshala ya rixaka ku kamanyeta ntungukulu wa COVID-19, na kwala sweswi hi boheka ku hoxa xandla laha hi nga swi kotaka.
Tanihi miti hi nga tirhisa gezi hi vurhonwana.
Hi boheka ku hakela vukorhokeri na ku sivela mikhomaniso leyi nga riki enawini.
Hi boheka ku tikatsa eka hangalaso lowukulu wa gezi ra dyambu ra le henhla ka lwangu na ku hoxa xandla eka xitshunxo.
Mabindzu ma fanele ku hunguta matirhiselo ya wona hi matirhiselo lama nga tlangisiki eneji.
Mabindzu ma fanele ku tirhisa swivandlanene leswi swi tumbuluxiweke na ku vekisa eka tiphurojeke to endla gezi.
Vatirhi va fanele ku vulavurisana hi moya wa xinakulobye, va ri karhi va tekela enhlokweni leswaku ku fikelela nhlayiseko wa eneji i xilo xa nkoka swinene lexi hi nga xi endlaka ku sirhelela mitirho leyi nga kona na ku tumbuluxa leyintshwa.
Vhiki leri nga hundza, ndzi endzele xitichi xa gezi xa Tutuka eMpumalanga, lexi matirhelo ya xona ya khumbiweke hi ndlela yo biha hi migingiriko ya vugevenga.
Hi twe hi swiphere swo lunghisa leswi swi nga eku yiviweni na ku tlhela swi xaviseriwa Tutuka na switichi swin'wana swa gezi.
Hi byeriwile hi vukhamba lebyi yaka emahlweni bya oyili hi xikalo lexikulu na ku onheteriwa hi mavomu ka switirhisiwa ku endlela leswaku Eskom yi ta fanela ku hira switirhisiwa kusuka eka van'watikontiraka lava nga riki va mfumo.
Leswi swi nga eku humeleleni eTutuka na le ka switichi swa gezi swin'wana i ku onheteriwa ka nhundzu hi mavomu hi mitlawa ya vugevenga leyi hlanganisiweke leyi yi onhetelaka nhlangano wo phakela gezi emigangeni na ku onhetela ikhonomi ya hina.
Endzhakukaloko ndzi endzele Tutuka, ndzi hlangane na hinkwavo va vafambisi va switichi swa gezi va Eskom.
Ndzi tsakisiwile hi ku hambanahambana ka ntlawa lowa vavanuna na vavasati na vutiboheleri bya vona eka ku kuma swikili leswi nga lulama na ku tiyisisa leswaku ku landzeleriwa filosofi ya vulunghisi.
Hi kolota swipano leswi nga eswitichini swa gezi xikweleti xa ku khensa magoza ya swona.
Va vekile xikombiso xa kahle xa hina hinkwerhu.
Magoza lama hi nga eku ma tiviseni madyambu lama, swin'we na magoza lama se hi ma tekeke, ma ta hatlisisa ku herisiwa ka ku timiwa ka gezi.
Ma ta veka tiko ra ka hina endleleni leyi nga erivaleni yo ya eka mphakelo wa eneji wo tshembeka, wo fikeleleka na ku va wa vuyisekamahlweni.
Loko hi tirhisana, loko hi endla wun'wana na wun'wana wa hina a tihlamulela, loko hi fikelela masiku lama vekiweke ya ntirho na ku humelerisa vutiboheleri bya hina, hi ta herisa xirilo xa eneji na ku tumbuluxa swipimelo swa ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Kutlula kwalaho, hi ta kombisa leswaku ha swi kota ku tirhana na ntlhontlho wa ku aka hi vuntshwa tiko ra ka hina lero rhandzeka.
Ndza khensa.
