1. Ikonomi
1.1. Khabinethe yo ṱangana u amba nga ha nyimele ya ikonomi na mafhungo a re na vhushaka na mugaganyagwama. Khabinethe yo dzhiela nṱha tshivhalo tsha zwithu zwi re na masiandotiwa kha ikonomi ya shango ḽashu.
Mbonalo ya ḽifhasi yo tsa miṅwedzini iyi ya zwino. Nyaluwo i ongolowaho ya ḽifhasi i sumbedza, zwihulusa, mashumele a so ngo khwaṱhaho na khombo dza nṱha kha mashango manzhi a ndeme ane a khou bvelela, hu tshi katelwa na China.
U vuwa hu no khou ṱanganedzwa ho lavhelelwaho ngei USA hu nga bveledza u gonya ha nyingapfuma ya ḽifhasi. Volumu ya mbambdzo i re fhasi ha mutsiko na khanganyiso kha mimaraga ya masheleni ya ḽifhasi i khwaṱhisedza ṱhoḓea ya dzitshakha ya u ḓikhwaṱhisa nahone u shuma nga vhulondo tshifhingani tshi no khou ḓa.
Khabinethe yo isa phanḓa u dzhiela nṱha uri hu na dziṅwe mbuelo dzi bvaho kha mutengo wa fhasi wa ole mbisi. Sa tshivhambadzwa tshiṱundwa tsha ndeme, Afrika Tshipembe ḽi vhilaedzwa nga u bvela phanḓa ha u fhela maanḓa a mitengo ya zwivhambadzwa.
Muvhuso u khou bvela phanḓa u fhaṱa tshivhumbeo tsha ikonomi yo fhambanaho ya shango, na u mbuelo ya mbambadzelaseli i khou bvela phanḓa u ḓiimisa nga miṱale na thumbukwa dzo phurosesiwaho zwiṱuku.
U tsa ha mitengo ya zwivhambadzwa a zwi nga humeli murahu nga u ṱavhanya. Izwi zwi ḓo vha na masiandoitwa a tshifhinga tshilapfu kha ikonomi ya Afrika Tshipembe na vhunzhi ha vhafarakani vhashu kha dzhango ḽa Afrika.
Tsuḓufhalo ya Rannda miṅwahani i si gathi yo fhiraho i ri ṋea khonadzeo dza khwine dza nyaluwo ya mbambadzelaseli nahone, zwo ṱangana na mutengo wa fhasi wa ole wa ḽifhasi, zwo thusa u bvisa mutsiko kha ṱhanganyelo ya ndinganyiso ya mbambadzo. Fhedziha, nyaluwo i so ngo khwaṱhaho kha vhafarakani vha mbambadzo vhahulwane vha Afrika Tshipembe yo amba mutsiko kha ṱhoḓea dza zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe ngei nnḓa.
Mupo wa ḽifhasi u khou dzhiwa sa une wa vha khaedu vhukuma kha mimaraga ine ya khou bvelela, i re na mitengo ya fhasi ya zwivhambadzwa na u khwaṱhisa mbekanyamaitele dza masheleni ngei USA zwi tshi khou ṋea mutsiko kha matshimbidzele a masheleni a vhubindudzi na nyaluwo ndavhelelwa. Izwi zwo ita uri hu sa vha na vhudziki kha mimaraga ya masheleni.
Rannda ya Afrika Tshipembe, ine ya wela kha dziṅwe dza tsheledze nnzhi dzine dza vhambadzwa kha mimaraga ine ya khou bvelela, yo tsesa nga maanḓesa vhegeni dzino.
Kha iyi nyimele i konḓaho ya vhungomu ha ḽifhasi, hune ikonomi dzoṱhe dza khou ṱangana na khaedu i konḓaho, Khabinethe yo khwaṱhisedza ṱhoḓea ya muvhuso ya u dzhenelela nga maano na u kona u dzhia tsheo dza u vusuludza luvhilo lwa nyaluwo ya ikonomi.
1.2. Pulani ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) yo katela u dzhenelela uhu. Muvhuso u ḓo lingedza u kwamana na vhafarakani vha matshilisano, nga maanḓa vhamabidu na madzangano a vhashumi, u fuka ḽithihi kha nyito dza vhoṱhe dzi ṱoḓeaho u dzikisa ikonomi, u vhusa fulufhelo, u gonyisa maimo a vhubindudzi na u vhuisela Afrika Tshipembe kha nḓila ya nyaluwo ya ikonomi i katelaho. Mulaedza wa Lushaka (SoNA) nga ḽa 11 Luhuhi u ḓo dzhiela mushumo uyu nṱha.
1.3. Khabinethe yo khwaṱhisedza vhukando ho khwaṱhaho u vhuedzedza nḓila ya masheleni ya tshifhinga tshilapfu, hu tshi khou dzhielwa nzhele ikonomi ya ḽifhasi ine ya khou thengathenga na masiandoitwa ayo fhano hayani. Minisita wa Masheleni Vho Pravin Gordhan vha ḓo ḓivhadza khando musi vha tshi kumedza mugaganyagwama wa lushaka nga ḽa 24 Luhuhi 2016.
2. U lambedza ha Pfunzo ya Nṱha
Khabinethe yo tendela khwiniso kha nyavhelo ya mugaganyagwama wa lushaka une wa sudzulusa zwiko uri hu lambedzwe dziyunivesithi hu sa khou khakhelwa nḓivhadzo dzo fhiraho dza mikano ya mashumisele a masheleni.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Minisita wa Pfunzo ya Ntha na Vhugudisi Vho Blade Nzimande vho sumbedzisa uri nyavhelo iyi i ḓo katela u sa engedzwa ha mbadelo he ha tendelanwa ha ṅwaha uno wa tshikolo, zwikolodo zwo vhuthanaho zwi re khagala zwi kolodwaho nga matshudeni vha tshi koloda Tshikimu tsha Thuso ya Masheleni ya Matshudeni ya Lushaka (NSFAS) na u thivhela mbuthanyo ya zwikolodo izwo lwa tshifhinga tsha vhukati.
U maga aya a u dzhenelela ndi phindulo ya vhukwamani ha tshivhalo he ha thomiwa nga Khubvumedzi 2015 nahone a khou bvela phanḓa. Minisita wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi na tshigwada tshavho tsha ndangulo vho fara miṱangano i re na tshivhalo na vhurangaphanḓa ha SASCO, Khoro dza Vhaimeleli vha Matshudeni dzoṱhe, Foramu ya yunivesithi dza Afrika Tshipembe, Dzangano ḽa Matshudeni a Afrika Tshipembe, CEO dza dziSETA, Vhuṱumani ha u Khwinisa Pfunzo ya Nṱha na komiti ya Phalamennde i re na vhuḓifhinduleli ha pfunzo ya nṱha.
Muphuresidennde vho dovha u ṱangana hafhu na vhurangaphanḓa ha matshudeni nahone vho ḓivhadza uri vha ḓo thoma Khomishini ya u ḓo sedza kha mafhungo o ṱahiswaho kha Pfunzo ya Nṱha. Ndangano idzi dzi kha ḓi bvela phanḓa sa zwine ra fulufhela sa muvhuso, ri a zwi funa u shumela u ya kha u wana thandululo ya tshoṱhe. Ṱhoḓea dza matshudeni dzi tshimbilelana na zwipikwa zwa mbekanyamushumo ya muvhuso zwi tshi elana na mafhungo a pfunzo.
2.1.1. Sa ḽiga ḽa shishi, R2.33 biḽioni yo avhelwa u tandulula thahelelo ya ndambedzo ya masheleni a u tshimbidza dziyunivesithi nga mulandu wa thendelano ya u engedzwa ha mbadelo ha 0% nga 2016.
2.1.2. Ṅwaha wa muvhalelano wa 2016/17, muvhuso wo vhea phanḓa hafhu R2.543 biḽioni u lambedza NSFAS uri i ṋee khadzimiso ya masheleni u thusa 71 753 wa matshudeni vho topolwaho vhe vha kona u swikelela ṱhoḓea dza NSFAS dza u lambedza fhedzi vha ḓiwana vho lambedzwa zwiṱuku kana vha so ngo lambedzwa na luthihi miṅwahani ya tshikolo miraru yo fhiraho. Izwi zwi amba uri matshudeni aya a vha nga thivhelwi u isa phanḓa pfunzo dzavho nga mulandu wa u koloda mbadelo da dziyunivesithi.
2.1.3. Iṅwe R2.039 biḽioni hafhu i ḓo ṋewa NSFAS nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2016/17 u tikedza matshudeni vha so ngo lambedziwaho kana vho lambedzwa masheleni a so ngo fhelela vhane vha kha ḓi vha kha sisiteme ya yunivesithi nga 2016 uri vha fhedzise ndalukanyo dzavho.
Aya masheleni a khou tou engedzwa kha R10 biḽioni ine NSFAS ya ḓo langa nga ṅwaha wa tshikolo wa 2016.
Muvhuso wo ḓikumedzela u ṋetshedza pfunzo ya nga murahu ha tshikolo kha matshudeni vhoṱhe vho teaho ine ya vha mahala nga tshifhinga tsho teaho kha vhashayaho na vhagudi vha vhabebi vha shumaho fhedzi vha sa koni, nga nḓila ine zwanga konadzea. Khabinethe i ita khuwelelo kha matshudeni, vhashumi, vhaakhademi na vhalangi vha dziyunivesithi u shumisana na muvhuso u swikelela tshipikwa itshi. Nyito dzine dza khakhisa u guda kana dza sika ndavhelelo dzi sa pfali na dzi sa swikelelei a dzi fhaṱi. Pfudzungule na u shushedza a zwo ngo tendelwa.
2.2. Khabiniethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe u dzhiela nṱha uri hu na khaedu kha nyimele ya tshifhinga tshi no khou ḓa. Nyimele ya ikonomi ya ḽifhasi a i na maanḓa. Masiandoitwa a mitengo ya fhasi ya zwivhambadzwa a khou thoma u pfala Afrika Tshipembe. Zwikhakhisi zwa tshiṱangani zwi fanaho na nḓisedzo ya muḓagasi i so ngo fhelelaho ri kha ḓi vha nazwo. Gomelelo ḽi khou vhanga vhukonḓi vhuhulu mavunḓuni a si gathi.
Khabinethe i na fulufhelo uri MaAfrika Tshipembe vha ḓo ima sa lushaka lwo khwaṱhaho lune lwa ḓivha ndeme ya u shumisana nga mulalo na vhudziki. U ṱanea ha maḓuvhani a si gathi ha vhathu vha re na lutendo lwa tshiṱalula ho khwaṱhisa vhuḓikumedzeli hashu kha u fhaṱa tshitshavha tshi sa ṱaluli nga muvhala, mbeu nahone tshi bvelaho phanḓa.
3. U tholwa
Khabinethe yo tendela u tholwa ha vhathu vha tevhelaho:
3.1. Vho Shonisani Mathews Munzhedzi sa Muthusa Mulanguli Guṱe (DDG): Bayodivesithi na Ndondolo Muhashoni wa Mafhungo a Mupo.
3.2. Vho Siphokazi Ndudane sa DDG: Ndangulo ya Vhureakhovhe Muhashoni wa zwa Vhulimi, Vhusimamiri na Vhufuwakhovhe.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe vho tou Farelaho)
vhukwamani: 083 501 0139
