1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso
1.1. Khabinethe i tikedza vhurangeli ho ḓivhadzwaho nga Minisiṱa wa zwa Gwama Vho Nhlanhla Nene kha Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama ya Tshifhinga tsha Vhukati. Vhurangeli uhu vhu ḓo endedza ikonomi kha zwifhinga zwa nyaluwo i ongolowaho ya ikonomi ya ḽifhasi i shandukaho.
Afrika Tshipembe ḽo ita mvelephanḓa kha khwiniso ya matshilisano na ikonomi na u tandululula zwikhukhulisi zwa nyaluwo ya ikonomi. Minisiṱa Vho Nene vho kumedza muhanga wa tshumiso ya masheleni wa shango ḽashu wa miṅwaha miraru iḓaho. Muhanga wa tshumiso ya masheleni u ḓo vhona uri muvhuso a u khou kheluwa kha u thoma mbekanyamushumo dzawo sa zwe dza bulwa kha Pulani ya Mveledziso ya Lushaka (NDP). Vhuvhekanyandeme vhu kha ḓi vha tshiko tsha pulane dza tshumiso ya masheleni ya themo ya vhukati.
Khabinethe i isa phanḓa na u tikedza maga a tshumiso yavhuḓi ya masheleni nga muvhuso ane a ḓo vhona uri zwipikwa zwa muvhuso a zwi khou kanganyisea na luthihi.
Khabinethe i ṱanganedza mvelelo dza madalo a mushumo nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei kha Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo (DRC) u bva nga dzi 16 u ya kha dzi 17 Tshimedzi 2015. Miṅwahani ya fumi i ḓaho ya Khomishini ya Lushaka ya vhavhili i ḓo khwaṱhisa u thomiwa ha thandela dza ikonomi dza muṱanganelano, zwihulusa Thandela ya Muḓagasi wa Maḓi ya Grand Inga. Thandela i ḓo ḓisa u engedzea ha zwiko zwa fulufulu kha giridi ya shango ḽashu na kha Dzingu ḽa Tshipembe ha Afrika.
1.2. Khabinethe i ṱanganedza khunyeledzo yavhuḓi ya madalo a mushumo nga Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa ngei Stockholm, kha ḽa Sweden u bva nga dzi 18 u ya kha dzi 20 Tshimedzi 2015, he vha farisan na muṅwe kha u vha mudzulatshidulo kha dzulo ḽa vhuṱahe ḽa Khomishini ya Lushaka ya tshaka mbili vhukati ha Afrika Tshipembe na Sweden, he ha rwela ṱari mupo, fulufulu na komiti ya maḓi.
2. Tsheo dza Khabinethe dza Ndeme
2.1. Khabinethe yo tendela na u tikedza mashango a G20 kha Milayo ya Maimo a Nṱha a u vha Khagala kha Vhuṋe ha Muvhuelwa. Milayo iyi i vhea maga ane shango ḽa muraḓo muṅwe na muṅwe ḽa ḓo fanela u a dzhia u thivhela tshumiso mmbi ya vhathu vha mulayo na nzudzanyo dza mulayo kha vhuṋe.
Khabinethe i isa phanḓa u tendela u thomiwa ha Komiti ya mihasho yo fhambanaho ine ya ḓo sedza kha u thomiwa na u vhigwa ha Pulani dza Nyito dza Shango ḽashu. Muhasho wa Tshumelo ya Tshitshavha na Ndangulo ndi wone une wa ḓo ramba Komiti.
Milayo ya maimo a nṱha i ḓo khwinisa u ḓivhonadza ha vhathu vha milayo na nzudzanyo. Ndi zwa ndeme kha u tsireledza tshirunzi na u ḓivhonadza ha sisiṱeme ya ḽifhasi ya masheleni.
U thivhela tshumiso mmbi ya izwi zwiimiswa u itela ndivho dza zwi songo tendelwaho sa tshanḓa nguvhoni, u shavha u thela na u wana tshelede nga nḓila ya vhugevhenga zwi tikedza zwipikwa zwa G20 zwa u engedza nyaluwo nga kha u bindudza kha sekithara ya phuraivethe.
2.2. Khabinethe yo tendela Afrika Tshipembe u dzhia maimo a mudzulatshidulo kha Komiti ya u Tshimbidza Vhuḽedzani ha Muvhuso ho Vuleaho (OGP) nga 2015-2016. Khabinethe i dovha hafhu ya tikedza mvetamveto ya Afrika Tshipembe ya vhuraru ya Pulani ya Nyito ya Lushaka ya OGP.
OGP ndi vhurangeli ha ḽifhasi ho vhumbwaho nga ṱhanganelano ya mivhuso yo rangaho phanḓa na madzangano a zwitshavhani ane a khou shuma u khunyeledza u ḓivhonadza na vhuḓifhinduleli muvhusoni – hu na zwipikwa zwa u engedza u fhindula ha muvhuso kha vhadzulapo, u fhelisa tshanḓa nguvhoni, u ṱuṱuwedza nyimele yavhuḓi ya ikonomi, u ṱuṱuwedza vhutumbuli, u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo. U bva tshe ha thomiwa OGP, Afrika Tshipembe ḽo vha muraḓo wa Komiti ya u Tshimbidza, ine ya vha yone ya nṱhesa kha u dzhia tsheo.
2.3. Khabinethe yo tendela uri Buthano ḽa Dzitshakhatshakha nga ha u Dzhia Vhuḓifhinduleli kha Tshinyalelo ya Tshikafhadzo i Vhangwaho nga Khontheina dza Ole, 2001 zwi kumedzwe Phalamenndeni u itela thendelano.
Buthano ḽa Khontheina dza Ole ḽi vhona uri vhoṱhe vha shelaho mulenzhe vha vhuelwe nga ndifhiso dza tshinyalelo dzine dza itea nga mulandu wa khombo ya maḓanzheni a mashango. Buthano iḽi ḽi ḓo shuma fhedzi kha khombo dza zwikepe zwa ole dzine a dzo ngo tsireledzwa nga maṅwe mabuthano a dzitshakhatshakha.
Afrika Tshipembe a ḽi nga dzhii vhuḓifhinduleli kha ndozwo ya ikonomi kana mbadelo dza u kunakisa dzi ḓiswaho nga u bviswa ha khontheina dza ole fhasi ha mikano ya maḓanzheni aḽo na hune ḽa ita mishumo ya ikonomi fhedzi vhuḓifhinduleli vhu ḓo vha kha mune wa tshikepe kana vha ndinda khombo.
Buthano ḽi ḓo vhona hafhu uri, ndambedzo dzo teaho dzi ṱavhanyaho dzi hone u itela vhathu vhane vho kwamea nga tshinyalelo yo vhangwaho nga u shulukana ha ole, musi dzo hwalwa sa tshivhaswa nga khontheina dza zwikepeni.
2.4. Khabinethe yo tendela zwivhumbeo zwa mangwende o itwaho nga Khamphani ya Afrika Tshipembe ya u ita Mangwende ya 2015 na 2016 u itela zwihumbudzo nga mangwende na phadaladzo. Thero dzi sumbedzisa Vhufa ha Afrika Tshipembe (ha kale na ha zwino), phukha dza muno na zwe zwa swikelela zwitshavhani nahone a wela kha zwivhumbeo zwa mangwende zwa musalauno zwa ḽifhasi.
a) Mutevhe wa Mangwende a Tshihumbudzo a 2015 – Anivesari ya miṅwaha ya 200 ya Sisiṱeme ya mangwende ya Ḓorobo ya Griqua
b) Mangwende a 2015 a pembelelaho Afrika Tshipembe – Ḽimilaṋowa
c) Mutevhe wa maluvha a Protea 2016 – Vhutshilo ha Ḽizhakanḓila: Vho NR Mandela
d) Mutevhe wa Natura 2016 – Phukha dza u Zwima vhusiku (Phele ya Zwithoma)
e) Mutevhe wa Zwikokovhi zwa Afrika Tshipembe 2016 (Luaviavi lwa Kapa)
f) Mutevhe wa Biosphere Reserve 2016 (Biosphere ya Khunzini ya Kapa Vhukovhela)
g) Mutevhe wa Silivhere 2016 – Vhupo ho Tsireledzwaho ha Maḓanzhe a Afrika.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela Mulayotibe Muswa wa Mukovho wo Khetheaho wa Bannga ya Mveledziso uri u ḓivhadzwe Phalamenndeni. Izwi zwi ḓo konisa Afrika Tshipembe u badela tshikolodo tsha u thoma tsha R2 biḽioni kha Bannga ya Mveledziso Ntswa yo rangwaho phanḓa nga BRICS nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2015/2016.
Bannga Ntswa ya Mveledziso ndi bannga ya mveledziso ya vhanzhi i shumiswaho nga mashango a welaho kha BRICS (Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe) u ṱuṱuwedza nyanḓano ya mveledziso na masheleni vhukati ha mimakete miṱanu i no khou takuwa.
3.2. Khabinethe yo tendela u ganḓiswa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Tshumelo ya Laborothari ya zwa Mutakalo ya Lushaka, wa 2015 kha gurannḓa ya lushaka, u itela vhupfiwa ha vhathu. Khwiniso dzi khwaṱhisa vhulangi na maitele a ndambedzo ya Tshumelo ya Laborothari ya zwa Mutakalo ya Lushaka u itela u engedza tswikelelo ya ndondolo ya mutakalo.
Mulayotibe u isa phanḓa u vhona uri mushumo wa Laborothari ya zwa Mutakalo ya Lushaka ndi u ṋea tshumelo ya u poṱiela ya laborothari ya zwa mutakalo kha tshitshavha.
3.3. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Mulayotibe wa Masheleni, wa 2015 Phalamenndeni.
Mulayotibe u ṋetshedza muvhuso thendelo ya tshumiso ya masheleni i so ngo ṋewaho thendelo sa mbadeliso kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka. U tevhela tshiteṅwa 34 tsha Mulayo wa Ndangulo ya Masheleni a Tshitshavha, wa 1999 na u khwaṱhisa themendelo ya Komiti ya Buthano ḽa Lushaka nga ha Akhaundu dza Tshitshavha. Mulayotibe u vhona uri ndangulo yavhuḓi ya tshifhinga tshilapfu ya mafhungo a masheleni a muvhuso na uri tshumiso yoṱhe ya masheleni i tendelwe u ya nga muhanga wa vhusimamilayo u re hone.
4. Mitambo ine ya khou ḓa
4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dzhenela Samithi ya vhuraru ya India-Africa Forum vhukati ha dzi 26 na dzi 29 Tshimedzi 2015 ngei New Delhi, India. Samithi ya 2015 yo ṱandavhudzwa uri i katele mashango oṱhe a Afrika a 54 nahone i ḓo engedza mbambadzo khathihi na u tandulula khaedu dzi fanaho.
4.2. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho vha ṋemuḓi kha Muphuresidennde wa Mozambique Vho Filipe Nyusi ngei Union Buildings ngei Tshwane mulovha. Mashango aya oṱhe a na vhushaka ho khwaṱhaho ha ikonomi vhune ha sumbedzwa nga thendelano dza vhavhili dzi fhiraho 60 na memorandamu wa u pfesesana u katelaho sekithara dzo fhambanaho.
4.3. Madalo a mushumo a Mufarisa Muphuresidennde adzi 26 Tshimedzi 2015, a ḓo khwaṱhisa vhushaka ha polotiki na ha ikonomi vhukati ha mashango aya mavhili.
4.4. Vhuthihi ha Afrika vhu kha fulo ḽa AMANI AFRICA (Mulalo Afrika) Ndowedzo dza Vhupfumbudzi ha Mudavhini dza Vhuvhili kha Senthara ya Vhupfumbudzi ha Nndwa ha Maswole a Afrika Tshipembe ngei Lohatla kha ḽa Kapa Devhula u bva nga dzi 19 Tshimedzi u ya kha dzi 7 Ḽara 2015. Miraḓo ine i nga eḓana 5 400 u bva kha maswole, mapholisa na miraḓo ya tshitshavha yo imelaho Zwitshavha zwiṱanu zwa Madzingu a Ikonomi a Mbumbano ya Afrika (AU) a ḓo shela mulenzhe kha nḓowedzo iyi.
Ndivho ndi ya u ṱola maimo a u sumbedza u tea ha Mmbi yo Dzulaho yo lindela ya Afrika na Vhukoni hayo ha uya Nndwani nga Tshihaḓu u itela u thusa kha mafulo a ḓisa mulalo na kha u swikelela Vhukoni ha Mashumele o Fhelelaho nga Nyendavhusiku 2015.
4.5. Khabinethe i tamela mashudu matshudeni oṱhe nga maanḓa kiḽasi ya 2015 kha milingo yavho ya Ṱhanziela ya Nṱha ya Lushaka (NSC), ine ya khou thoma nga dzi 26 Tshimedzi 2015 ya bvela phanḓa u swika dzi 27 Ḽara 2015. Naṅwaha hu ḓo lingiwa vhagudi vha swkaho 801 688 wa vho ḓiṅwalisaho u dzulela milingo iyi vhane khavho 674 232 ndi vhane vha ya tshikoloni misi yoṱhe na 127 456 vhane vha tou ḓivhalela. Ine ya vha iṅwe mvelaphanḓa nga tshivhalo itshi tsho gonyaho tsha vhagudi vhe vha bveledza miṅwaha yavho ya tshikolo.
Vhabebi vhoṱhe na vhaunḓi vha ṱuṱuwedzwa u tikedza vhana vhavho kha ndugiselo dzavho.
4.6. Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano u ḓo dzhena kha fulo ḽa Ṅwedzi wa u Dzhiela Nṱha Pfanelo dza Vhaholefhali dza Lushaka u bva nga dzi 3 Ḽara u ya kha dzi 3 Nyendavhusiku 2015, ḽine hafhu ḽa vha Ḓuvha ḽa Dzitshakhatshakha ḽa Vhathu vha re na Vholefhali.
Ṅwedzi uno u ṋea muvhuso luvhanḓe, madzangano a zwitshavha, mabindu na madzangano a vhashumi lwa u sedza mvelaphanḓa yo itwaho kha u ṱuṱuwedza na u tsireledza pfanelo dza vhathu vha re na vhuholefhali. Khabinethe i humbela maAfrika Tshipembe u bvela phanḓa u wisa zwikhukhulisi, zwi thivhelaho vhathu vha re na vhuholefhali kha u shela mulenzhe tshoṱhe tshitshavhani na kha ikonomi.
4.7. Zhendedzi ḽa Thekinoḽodzhi na Mafhungo ḽa Muvhuso (SITA) naṅwaha ḽi ḓo vha ṋemuḓi wa Muṱangano wa Thekhinoḽodzhi wa Muvhuso wa Vhufumi, une wa sedzesa kha sekithara ya nnyi na nnyi kha nḓisedzo ya tshumelo ya ICT. GovTech ya 2015 i ḓo farwa u bva nga dzi 25 u ya kha dzi 28 Tshimedzi 2015 fhasi ha thero: “Vhuḽedzani u itela Nḓisedzo ya Tshumelo”, na therwana ya ‘U ṱumanya Zwitshavha u itela Mveledziso na Nyaluwo’.
Hu ḓo dovha ha rwelwa ṱari Pfufho dza Nḓisedzo ya Tshumelo ya Tshitshavha ya ICT. I tikedza ‘U Ṱumanya Afrika Tshipembe’, sa zwe zwa ḓivhadzwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha Mulaedza wavho wa Lushaka wa 2014, nga u ṋea luvhanḓe lwa u wana thandululo dzi bvelaho phanḓa dza phurakithikhala kha mvelaphanḓa ya lushaka nga u shumisa zwishumiswa zwa ICT.
4.8. Khabinethe yo tendela u farwa ha VaVhege yo Sedzaho kha Imbizo ya Lushaka u bva nga dzi 30 Ḽara u ya kha dzi 6 Nyendavhusiku 2015 fhasi ha thero: “Roṱhe ri ri isa Afrika Tshipembe phanḓa”. Tshifhinga itshi tsha u davhidzana thwi tshi ḓo sumbedza mvelaphanḓa kha nḓisedzo ya vhurangeli ha Pulani ya Mbuno dza Ṱahe u alusa ikonomi ya Afrika Tshipembe.
I dovha hafhu ya ṋea tshitshavha luvhanḓe lwa u shela mulenzhe na u ambedzana u itela u vusuludza ikonomi. Miraḓo ya Vhalangi vhahulwane vha khou humbelwa u uri vha ḓinee tshifhinga u shela mulenzhe kha u engedza tswikelelo ya fulo iḽi shangoni ḽoṱhe. Hu fanela u ombedzelwa kha u hudza vhuḽedzani na zwiṱori u bva kha vhe vha vhuelwa. Vhudavhidzani ha Muvhuso (GCIS) vhu na vhuḓifhinduleli ha u pfananya fulo iḽi nahone vhu ḓo phaḓaladza zwishumiswa zwo fhelelaho, hu tshi katelwa na mulaedza wa ndeme na pulani ya nyanḓadzamafhungo.
5. Maimo a Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo
5.1. Thempheretsha dza nṱhesa zwipiḓani zwinzhi zwa shango ḽashu dzi ombedzela tshumiso ya maḓi nga vhuḓifhinduleli nga vhathu vhoṱhe. Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfrika Tshipembe vhoṱhe u shumisa maḓi nga u londa na u itela u vhulunga tshiko itshi tsha vhuṱhogwa.
Vhadzulapo vha KwaZulu-Natal vha khou humbelwa uri vha tevhedzele nyiledzo dza maḓi vhunga vunḓu ḽi fhasi ha mutsiko wa gomelelo. MaAfrika Tshipembe vha fanela u vhulunga maḓi nga u sa shumisa phaiphi u ṱanzwa dzigoloi, u sheledza ngade nga madekwana, u ita vhulavhelesi kha mithara dza maḓi u itela u vhona tshumiso ya nṱhesa na u lugisa phaiphi dzi bvuḓisaho madi.
5.2. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza vhathu vhe vha lozwa matshilo avho musi zwikhafula nṱha ha Buroho ya Great Walk ngei Nḓilani ya Grayston ngei Sandton zwi tshi wa.
Khabinethe i dovha hafhu u tamela mashudu vhe vha vhaisala uri vha fhole nga u ṱavhanya. Khabinethe i fhululedza vha tshumelo ya shishi, Ḓorobo ya Johannesburg na Muvhuso wa Vunḓu wa Gauteng u ṱavhanya u thusa khathihi na vhaendedzi vha vhathu ngei Gauteng vhe vha shela mulenzhe u thusa vhanameli.
Khabinethe i khou livhuha vhanameli nge vha kona u konḓelela nga tshifhinga tsha musi hu tshi khou kulumagiwa. Khabinethe i humbela uri ṱhoḓisiso dzine dza khou itiwa dzi vhe ṱhoḓisiso kwao nahone nga u ṱavhanya u itela u wana tshivhangi tshihulwane tsha khombo iyi na u thivhela uri zwi sa itee hafhu. Khabinethe i khou humbela uri vhathu vha si fhele mbilu musi ṱhoḓisiso idzi dzi tshi khou bvela phanḓa.
5.3. Khabinethe i ṱanganedza mvelelo dza ṅwaha wa muvhalelano wa 2015/16 dza Tshiga tsha Vhuṱaṱisani ha Ṅwaha nga Ṅwaha ha Ḽifhasi ha Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi, dze dza sumbedza Afrika Tshipembe ḽo gonya zwikhala zwa sumbe u bva kha 56 u ya kha 49 kha mashango a 140.
Fhethu huhulu ho khwiniseaho Afrika Tshipembe ndi vhuponi ha: pfunzo ya phuraimari na mutakalo (u ya nṱha zwikhala zwa rathi), u ḓiimisela kha thekinoḽodzhi (u ya nṱha zwikhala zwa 16) na vhutumbuli (u ya nṱha zwikhala zwiṱanu 5)
Izwi zwi sumbedza uri u shumisana ri nga vhuelwa vhukuma. Khabinethe i ita khuwelelo kha mabindu na tshitshavha u bvela phanḓa u ita vhuḽedzani na muvhuso u itela u isa ikonomi maimoni a nṱha.
5.4. Khabinethe i fhululedza Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo (IDC) ine ya khou pembelela anivesari ya 75 ṅwedzi uno. IDC ndi tshiko tsha lushaka nahone miṅwahani yo fhiraho ya 21 ya Dimokirasi, yo no shela mulenzhe zwihulu kha vhubindudzi ho engedzeaho, u tevhela zwikhala zwa nḓowetshumo na u khwinisa ikonomi.
U bva 1994, IDC yo bindudza R150 biḽioni Afrika Tshipembe na Afrika ḽoṱhe. Khayo R60 biḽioni yo bindudza kha khamphani dzine vhathu vharema vha Afrika Tshipembe vha vha na mukovhe wa 25%.
R20 biḽioni yo bindudza nga itshi tshifhinga Afrika ḽoṱhe, i tshi khou thusa u khwaṱhisa nyaluwo ya Afrika na mveledziso nahone i khou shela mulenzhe kha u sikela Afrika Tshipembe zwikhala zwa ikonomi.
Miṅwahani mitanu yo fhiraho, yo kona u ḓisa R103 bilioni u bva kha vhuḽedzani ha sekithara ya phuraivethe, zwe zwa swikisa u bindudza hayo kha R163 biḽioni.
Nga tshifhinga tshine ikonomi ya khou ṱangana na khaedu ntswa, IDC i ḓo lavhelelwa u khwaṱhisa i ise phanḓa u shela mulenzhe hayo kha ikonomi na u khwaṱhisa masiandoitwa ayo kha u khwinisa, ho sedzeswa u ṱuṱuwedza nḓowetshumo dza vhathu vharema na u maanḓafhadza vhaswa.
5.5. Khabinethe i fhululedza dziSpringboks kha u swikelela kha maimo a re tsini na a mafhelelo kha Tshiphuga tsha Rugby ya Ḽifhasi ngei England na u humbela maAfrika Tshipembe uri vha tikedze thimu yashu ya Lushaka ya rugby musi vha tshi khou lingedza u vhuisa Tshiphuga tsha Ḽifhasi fhano hayani lwa vhuraru.
Khabinethe i tamela mashudu Amajimbos musi vha tshi khou ṱaṱisana kha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA tsha vha miṅwaha ya fhasi ha-17 ngei Chile u bva nga dzi 17 Tshimedzi u ya kha dzi 8 Ḽara 2015.
Khabinethe i fhululedza Orlando Pirates musi yo swika kha makhaulakhani a 2015 a Tshiphuga tsha Orange CAF Confederation na Banyana Banyana u swikelela kha Mitambo ya Oḽimpiki ya 2016.
5.6 Khabinethe i fhirisela ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza Vho Mvuzo Mbebe Mulangi Muhulwane wa kale wa Khaphu ya Tshakha dza Afrika (Afcon) 2013 na Vhugwena ha Tshakha dza Afrika (Chan) CEO ya Komiti ya Nzudzanyo Yapo na Mulangi Muhulwane wa SABC‚ vhe vha lovha nga Musumbuluwo vhusiku.
5.7 Khabinethe i vhaiswa nga u fhira fhano shangoni ha Vho Mlungisi Sisulu, mutukana wa vhuvhili wa Vho Walter na Vho Albertina Sisulu, na u fhirisa ndiliso dzayo kha muṱa wavho na dzikhonani.
Vho Sisulu vho ita mushumo muhulu kha ANC musi i kha ḓi vha yo iledzwa nga miṅwaha ya 1980s, vha tshi dzumba maswole a Umkhonto weSizwe vhengeleni ḽavho ḽiṱuku ngei Soweto‚ ḽi ḓivhiwaho nga Vhengele ḽa vhusumbe‚ zwe zwa vha zwi tshi nga vha khombo khulu khavho.
Khabinethe i ima na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u fhirisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza muṅwe wa vhatambi makone vha matambwa, Vho Sammy Moeti vhe vha fhira kha ḽino nga Musumbuluwo wa dzi 13 Tshimedzi 2015, nga murahu ha vhulwadze ha tshifhinga tshilapfu.
5.8 Khabinethe yo haseledza zwihulu nga pfudzungule dza vhagudi dza zwino dzi lwelaho u engedzwa ha mbadelo dza yunivesithi dza ṅwaha wa u guda wa 2016. Khabinethe i lila na vhagudi musi yo sedza mbilaelo dza vhagudi vhane vha wana mbadelo dza pfunzo ya nṱha dzi tshi khou ḓuresa nahone dzi sa swikelelei nga vhagudi vha bvaho miṱani i shayaho.
Pfunzo ndi tshiṅwe tsha zwithu zwi thusaho u fhungudza khaedu dza vhushai, u sa eḓana na u shayea ha mishumo zwine shango ḽa khou ṱangana nazwo. Ndayotewa yashu i amba uri muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya pfunzo ya mutheo na pfunzo ya nṱha, zwine Muvhuso nga kha maga a pfalaho wa fanela u thusa na u vhona uri zwi a swikelelea.
Muvhuso wa zwino u bva 1994, wo ita uri pfunzo i swikelelee nahone i vhe ya ndeme vhukuma. Tshikimu tsha Tshikwama tsha Thuso tsha Vhagudi tsha Lushaka (NSFAS) tshe tsha lambedza vhagudi vha shayaho tsho engedza nga masheleni u bva kha R300 miḽioni u ya kha R9, 5 biḽioni. Uno ṅwaha wa u guda, muvhuso u khou tikedza matshudeni a linganaho 45 000 vha bvaho miṱani i shayaho na matshudeni vha no tou kona tshikoloni.
Khabinethe yo nyeṱulelwa nga Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi nga ha nyambedzano dzi re hone zwino dzine minisiṱa vha khou vha nadzo na vhathu vhoṱhe vha kwameaho u itela u wana thandululo kha u gonya ha mbadelo. Khabinethe yo khoḓwa kha mushumo une wa khou itwa wo sedzaho kha u khwinisa ndangulo ya NSFAS. Themendelo dzi ḓo ambiwa nga hadzo muṱanganoni wa Khabinethe u tevhelaho.
Khabinethe yo dzhiela nṱha Tshigwada tsha Mushumo tsha Muphuresidennde tsho thomiwaho maḓuvhani a si gathi tshe tsha ṋewa mushumo wa u sedza kha u gonya ha mbadelo dza dziyunivesithi. Tshigwada itshi tsho vhumbwa nga vhaimeleli vha vhagudi, Khoro dza Yunivesithi na Muhasho. Tshigwada itshi tshi lavhelelwa u fhedza mushumo watsho na u vhiga nga u ṱavhanya musi tsho fhedza.
Khabinethe i fulufhela uri nungo idzi dzo rangwa phanḓa nga Muphuresidennde na Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha zwi ḓo swika kule kha u tandulula mbilaelo dza vhagudi.
Ndeme ine muvhuso wa khou lavhelesa ngayo mbilaelo dza vhagudi, yo ita uri Muphuresidennde vha vhidze vhurangaphanḓa ha vhagudi na yunivesithi ṋamusi u itela u wana ṅwongo wa mafhungo aya muhumbulo u wa u wana thandululo.
Muphuresidennde vha ḓo amba na lushaka nga murahu vhunga fhungo iḽi ḽi ḽa ndeme ya lushaka.
5.9 Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelaphanḓa nga Komiti ya dzimisiṱa yo ṱanganelanaho nga ha Milayo ya Thundu ye ya vha yo rangwa phanḓa nga Muthusa Muphuresidennde.
Muphuresidennde vho thoma IMC iyi u itela u ṱoḓisisa masiandoitwa a so ngo lavhelelwaho e a ṱahiswa nga vhathu vha kwameaho kha sekithara ya vhuendelamashango.
Ho no ṱoḓisiswa na u tandula fhethu hoṱhe hune hu nga lugiswa u tandulula u dzhiela nṱha mafhungo a tsireledzo na masiandoitwa a so ngo lavhelelwaho, IMC yo ita themendelo dzi tevhelaho.
U ita Khumbelo iwe muṋe:
Thendelo dzine dza ḓo thomiwa miṅwedzini miraru iḓaho.
- Mashango ane khao Afrika Tshipembe ḽa si vhe na ofisi, Muhasho wa zwa Muno u ḓo ṱanganedza khumbelo dzo rumelwaho nga poswo.
Nga murahu, zwidodombedzwa zwa vhuṋe na zwinepe zwa vhane vha khou ṱoḓa u dala zwi ḓo dzhiwa musi vha tshi swika mikaṋoni ya u dzhena. Thendelo iyi i ḓo shuma fhedzi kha Visa ya vhadali/vhalwadze.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo thoma mafhungo a zwidodombedzwa zwa vhuṋe (hu tshi katelwa na u dzhia maguṋwe na zwinepe) mikanoni u thoma. Fhethu ha u thoma u lingedza izwi hu ḓo vha ngei Vhukavhamabufho ha OR Tambo; Vhukavhamabufho ha King Shaka na Vhukavhamabufho ha Dzitshakhatshakha ha kha Ḓorobo ya Kapa.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo ḓivhadza Mbekanyamushumo ya Khamphani ya Vhuendi yo Ṋewaho maanḓa (ATC) u itela China, India na Russia hu na khonadzeo dza u engedza u ya kha maṅwe mashango a ṱoḓaho visa.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo bvela phanḓa u bveledza Visa dza u Dzhena dzi na Tshivhalo dza tshifhinga tshilapfu kha vhadali vha tshifhinga tshoṱhe. Yone i ḓo tendelwa u shuma lwa tshifhinga tsha miṅwedzi i fhiraho miraru fhedzi i sa fhiri miṅwaha miraru.
Thendelo dzine dza ḓo thomiwa henefha miṅwedzini miraru iḓaho u ya kha ṅwaha muthihi.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo engedza Senthara dza u Tshimbidza Visa (VHC) ngei China, India, United Kingdom, Nigeria Democratic Republic of Congo, Angola, Ghana, Kenya na Uganda. Muhasho wa zwa Muno u ḓo ṱavhanyisa u vulwa ha VFC ngei Zimbabwe, UAE na Botswana.
Thendelo dzine dza ḓo thomiwa u fhira ṅwaha muthihi.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo dzhenisa sisiṱeme ya u thoma uri muthu a sedze zwidodombedzwa zwa bufho a sa athu ṋamela (hu tshi katelwa senthara dza u shumela khadzo) vhukavhamabufho ha dzitshakhatshakha.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo khwinisa sisiṱeme ya Mitele a Ṱavhanyaho a Muendi (APP) na u thoma Rekhodo ya Dzina la Munameli (PNR) u khwaṱhisa u ṱolwa ha khombo.
- Muhasho wa zwa Muno u ḓo fhedzisa maitele a mitshini ine ya ḓo shuma ya visa na sisiṱeme dza u tendela.
Ṱhoḓea dza u enda ha Vhana: Vhana vha Afrika Tshipembe:
Musi ro sedza kha vhana vha Afrika Tshipembe (vhane vha khou enda) IMC yo tendela u thomiwa ha ṱhoḓea dza vhana dza u enda dza zwino, hu tshi katelwa na maṅwalo a khwaṱhisaho thendelo ya mubebi izwi zwi tshi khou itelwa u tsireledza vhana.
Thendelo dzine dza ḓo thomiwa miṅwedzini miraru iḓaho.
- Ṱhoho dza zwikolo dzi ḓo ṋetshedza maṅwalo a u khwaṱhisedza thendelo ya vhana u ya u enda nga madalo a tshikolo. Maanḓalanga aya a ḓo engedzwa u katela madzangano o ṅwaliswaho a mitambo.
- U shuma ho tendelwaho ha Ḽiṅwalo ḽa Thendelo ya Mubebi hu ḓo engedzwa u ya kha miṅwedzi i sa fhiri rathi.
Thendelo dzine dza ḓo thomiwa henefha miṅwedzini miraru iḓaho u ya kha ṅwaha muthihi.
- Ṱhanziela ya Mabebo yo Fhelelaho i ḓo shandukiswa ya vha “Ḽiṅwalo ḽa Mabebo ḽi re na zwidodombedzwa zwa vhabebi”
- Zwidodombedzwa zwa vhabebi zwi ḓo ganḓiswa kha maṅwalo a u tshimbila, u itela uri vhabebi vhane zwidodombedzwa zwavho zwo ganḓiswa vha si fanele u tshimbila na ḽiṅwalo ḽa mabebo.
Thoḓea dza u dala ha vhana: vha mashango a nnḓa.
Musi ho sedzwa kha vhadali vhane vha khou dzhena, IMC yo dzhia tsheo ya uri hune visa dza ṱoḓea, hu ḓo ṱoḓea ḽiṅwalo ḽa mabebo ḽone ḽine kana khophi yo khwaṱhisedzwaho ya maṅwalo ane a ṱoḓea dzi fanela u bvela phanḓa nga tshifhinga tsha maitele a khumbelo ya visa vhunga izwi zwi tshi tshimbilelana na nḓowelo kha maṅwe mashango manzhi.
Musi ho sedzwa vhana u bva kha mashango a sa toḓiwi visa, IMC yo themendela sisiṱeme ya milayo hune:
- Vhadali vha ḓo fanela u humbeliwa u ḓa na vhuṱanzi ha vhushaka na thendelo ya vhabebi vha siho kana vhaunḓi.
Maṅwe mafhungo oṱhe nga ha ndangulo a kwamaho mihasho yo teaho a ḓo tandululwa nga nyambedzano vhukati ha mihasho yeneyo.
Khabinethe yo tikedza themendelo idzi nahone i fulufhela uri izwi zwi ḓo tandulula masiandoitwa a so ngo lavhelelwaho e a ṱahiswa nahone hafhu tsireledzo ya vhana a i nga vhi i khomboni.
Khabinethe i tikedza hafhu uri Muhasho wa zwa Muno u fanela u tshimbidza zwishumiswa zwa mulayo u thoma themendelo. Yo dovha hafhu ya topola mihasho yo teaho uri i davhidzane na vhathu vhayo vha kwameaho u kumedza themendelo idzi.
Khabinethe yo engedza vhutshilo ha IMC u itela uri i kone u tandulula mafhungo maṅwe na maṅwe ane a nga bvelela zwenezwi hu khou thomiwa tsheo dza Khabinethe.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou farelaho)
Luṱingo: 083 501 0139
