1. Ku humelerisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Khabinete yi seketela makungu lawa ya tivisiweke hi Holobye wa Timali Nhlanhla Nene eka Xitatimende xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Nkarhi wa le Xikarhi. Matshalatshala lawa ya ta letela ikhonomi eminkarhini ya ku nonoka eka nkulo wa ikhonomi ya misava na mpfumaleko wa ntshamiseko.
Afrika-Dzonga ri humelerisile ku cinca eka vaaki na ikhonomi na ku tlhela ri susa swikanganyisi eka ku kula ka ikhonomi. Holobye Nene u nyikile rimba ra matirhiselo ya Timali ta tiko eka malembe manharhu lawa ya taka. Rimba ra matirhiselo ya Timali ri ta tiyisisa leswaku mfumo wu ya emahlweni na ku simeka tiphurogireme ta mfumo tanihilaha ti nga vuriwa hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Swikongomisonkulu swi ta tshama swi ri swa xirhangana eka makungu ya matirhiselo ya mali eka nkarhi wa le xikarhi.
Khabinete yi seketela tindlela ta vuhlayiselo ta tihakelo eka mfumo leti ti nga ta tiyisisa leswaku swikongomelo swa mfumo a swi saleli endzhaku na nyana.
Khabinete yi amukela mbuyelo wa rendzo ra ntirho hi Phuresidente Jacob Zuma eDemocratic Republic of Congo (DRC) ku sukela hi ti 16 ku fika hi ti 17 Nhlangula 2015. Eka malembe ya khume lawa ya taka Tikhomixini ta Matikohavumbirhi ti ta tiyisisa ku simekiwa ka tiphurojeke ta ikhonomi, ngopfu ngopfu Phurojeke ya Grand Inga Hydropower. Phurojeke yi na mbuyelo wa ngetelelo eka switumbuluxi swa eneji eka giridi ya eneji ya tiko na le ka Rhijini ya le Dzongeni wa Afrika.
1.2. Khabinete yi amukela ku gimetiwa loku humeleleke eka rendzo ra ntirho hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa eStockholm, eSweden ku sukela hi ti 18 ku fika hi ti 20 Nhlangula 2015, laha a ri xandla xa mutshamaxitulu eka ntshamo wa vunkaye eka Khomixini ya Matikohavumbirhi ya Afrika-Dzonga – Sweden, laha hi nga vona ku simekiwa ka Komitintsongo ya mbango na eneji.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pasisile ku nyikiwa mpfumelelo eka Matiko ya G20 eka Milawu ya Xiyimo xa le Henhla eka ku va Erivaleni ka Vun’winyi bya ku Vuyeriwa. Milawu leyi yi veka tindlela leti swirho swa matiko swi faneleke ku ti teka eku sivela ku tirhisiwa hi ndlela yo homboloka vanhu va nawu na maendlelo ya xinawu ya vun’winyi.
Khabinete yi tlhele yi pasisa ku vumbiwa ka Komiti ya nhlanganelo ya tindzawulo leyi nga ta vona ku simekiwa no vikiwa ka Kungu ra Nghinghiriko ra Tiko. Komiti yi ta hlanganisiwa hi Ndzawulo ya Vatirhelamfumo na Vulawuri.
Milawu ya xiyimo xa le henhla yi ta antswisa ku va erivaleni eka vanhu va xinawu na maendlelo, i swa nkoka ku sirhelela xichavo na ku va erivaleni eka sisiteme ya Timali ta misava.
Ku sivela ku tirhisiwa hi ndlela yo homboloka ka minhlangano leyi hi swikongomelo leswi nga ri ki enawini swo fana ni vukungundwana, vumbabva bya xibalo na vuxisi bya timali swi seketela swikongomelo swa G20 swo engetela ku kula eka vuvekisi bya sekithara ya mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo.
2.2. Khabinete yi pasisile leswaku Afrika-Dzonga ri teka xitulu xa ku va Mutshamaxitulu eka Komiti ya Vufambisi ya Xinakulobye xo Pfuleka xa Mfumo (OGP) hi 2015-2016. Khabinete yi tlhele yi pasisa mpfapfarhuto wa Afrika-Dzonga wa Vunharhu wa Kungu ra Nghinghiriko wa Rixaka wa OGP.
OGP i tshalatshala ra misava hinkwayo leri katsaka vun’we bya mifumo leyi rhangelaka na minhlangano ya vaakatiko leyi tirhanaka na ku yisa emahlweni ku va erivaleni na vutihlamuleri eka mfumo – swikongomelo ku ri ku engetela ku angula ka mfumo eka vaaki, ku lwisana ni vukungundwana, ku seketela ku tirha kahle ka ikhonomi, ku hlohlotela vutumbuluxi bya swilo swintshwa, na ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri.
Ku sukela ku tumbuluxiwile OGP, Afrika-Dzonga ri vile xirho lexi nghenelelaka eka Komiti ya Vufambisi, leyi ku nga Komiti ya le henhla leyi tekaka swiboho.
2.3. Khabinete yi pasisile Nhlengeletano ya Matiko ya Misava ya ku Onhakeriwa ka Vaaki hi ku Thyakisiwa hi Oyili ya Swekepe, 2001 ku ya yi yisiwa ePalamende ku ri yi pasisiwa ximfumo.
Ntwanano wa Oyili ya Swikepe wu tiyisisa leswaku lava nghenelelaka va vuyeriwa eka ku lunghisiwa ka ku onhakeriwa loku humelelaka endzhaku ka nghozi emihlalukweni. Ntwanano lowu wu ta tirha ntsena eka tinghozi ta le swikepeni ntsena leyi nga khumbhiweki hi mintwanano yin’wana ya matiko ya misava.
Afrika-Dzonga ri nge teki vutihlamuleri eka ku lahlekeriwa ka ikhonomi kumbe ku tihakelo ta ku basisa loku va ka kona hikwalaho ka tinghozi ta oyili ya swikepe endzeni, mindzilekano na tindzhawu ta mati to hlawuleka ta ikhonomi kambe vutihlamuleri byi ta va eka n’winyi wa xikepe kumbe va ndzindzakhombo.
Ntwanano wu tlhela wu tiyisisa leswaku ndziriso lowu ringanelaka, wa nkarhi wolowo na swona lowu hetisekeke wu va kona eka munhu loyi a xanisekaka hikwalaho ka ku halaka ka oyili, lowu rhwariweke tanihi hi mafurha eka swikepe swa oyili.
2.4. Khabinete yi pasisile swimakiwa swa mali ya nsimbhi swa Khamphani ya Mint ya Afrika-Dzonga eka 2015 na 2016 ku endla mali ya nsimbi ya switsundzuxo na ku tlhela va yi hangalasa. Tinhlokomhaka ti kombisa ndzhaka ya Afrika-Dzonga (ya swa khale na swa sweswi), swimilana na swiharhi na swin’wana leswi nga fikeleriwa eka hi vaaki na swin’wana leswi welaka ehansi ka matiko hinkwawo ya misava swa manguva lawa.
a) Serisi ya 2015 ya Mali ya Nsimbhi yo Tsundzuka – Anivhesari ya 200 wa Malembe ya ku Tlangela ku Thyiwa ka Dorobantsongo ra Griqua
b) Ku Tlangela Mali ya Nsimbhi ya Afrika-Dzonga 2015 – Xinyenyana xa Matsalani
c) Serisi ya 2016 ya Phurothyiya – Vutomi bya Nghwazi: NR Mandela
d) Serisi ya 2016 ya swa Ntumbuluko – Vahloti va Nivusiku (Mhisi ya Mavalavala)
e) Serisi ya 2016 ya Swikokovi swa Afrika-Dzonga (Rimpfani ro Koma ra Kapa)
f) Serisi ya 2016 ya Ndzhawu ya Laha ku Hlayiseriwaka kona swilo leswi Hanyaka (Kapa-Vupeladyambu Etlhelo ka Lwandle laha ku nga Vuhlayiseri bya leswi Hanyaka)
g) Serisi ya 2016 ya Silivhere – Tindzhawu leti Sirheleriweke ta le Lwandle ta Afrika-Dzonga.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa ku Averiwa ko Hlawuleka ka Bangi Yintshwa ya Nhluvukiso leswaku wu tivisiwa ePalamende. Leswi swi ta pfumelela Afrika-Dzonga ku hakela xikweleti xo sungula xa R2 biliyoni eka Bangi ya Nhluvukiso leyintshwa ya BRICS eka lembe ximali ra 2015/2016.
Bangi Leyintshwa ya Nhluvukiso i bangi ya nhluvukiso ya matiko lawa ya nga ni ntwanano na ku fambisiwa hi matiko ya BRICS (Brazil, Russia, China na Afrika-Dzonga) ku hlohlotela ku tirhisana lokukulu eka timali na nhluvukiso eka timakete leti ta ha hluvukaka.
3.2. Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Nawumbisi wa ku Cinca Vukorhokeri bya Laborethari ya Rihanyo ya Rixaka, 2015 eka Gazete ya Mfumo, leswaku vaaki va nyika mavonelo. Ku cinciwa ku tiyisisa mafumelo na tindlela ta nkwama wa Vukorhokeri bya Laborethari ya Rihanyo ya Tiko ku kota ku yisa emahlweni mfikelelo eka vuhlayiseki bya rihanyo.
Nawumbisi wu tlhela wu tiyisisa leswaku swikongomelo swa nkoka swa Laborethari ya Rihanyo ya Rixaka i ku fikelerisa vukorhokeri bya vunhlori eka laborethari ya rihanyo eka vaaki.
3.3. Khabinete yi pasisile swibumabumelo swa Nawumbisi wa Timali, 2015 ePalamende. Nawumbisi wu fikelerisa ku pasisiwa hi mfumo eka matirhiselo ya mali lawa ya nga pfumeleriwangiki, ku ri ku hehliwa hi ku kongoma hi Nkwama wa Xibalo wa Tiko. Leswi swi landza Xiyenge xa 34 xa Nawu wa Vufambisi bya Timali ta Tiko, 1999 na ku khumba swibumabumelo swa Komiti ya Huvo ya Rixaka ya Akhawuti ya Vaaki. Nawumbisi wu tiyisisa leswaku vufambisi lebyi nga tiya na ku twisiseka bya Timhaka ta Timali ta tiko ta mfumo wa tiko na leswaku matirhiselo ya mali ya pfumeleriwile hi nxaxamelo na rimba ra nawu.
4. Mintlangu leyi taka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta nghenelela Samiti ya Vunharhu ya Foramu ya India-Afrika exikarhi ka ti 26 na 29 ta Nhlangula 2015 eNew Delhi, India. Samiti yi ndlandlamuxiwile ku katsa 54 wa Matiko ya Afrika naswona ya ta engetela ku xaviselana na ku ololoxa mintlhotlho leyi fanaka.
4.2. Phuresidente Jacob Zuma u rhurerile Phuresidente wa Mozambiki Filipe Nyusi eUnion Buildings eTshwane tolo. Matiko ha vumbirhi va xinakulobye lexi tiyeke xa ikhonomi lexi kombisiweke hi tlula kwalomu ka 60 wa mintwanano exikarhi ka matiko ha vumbirhi na mintwanano ya ku tirhisana lawa ya katsaka tisekithara to hamabana.
4.3. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa eka rendzo rakwe ra ntirho ro ya eHavana, Cuba ku sukela hi ti 22 ku fika hi ti 26 Nhlangula 2015, leswi swi ta ya emahlweni na ku tiyisisa vuxaka bya xipolitiki na ikhonomi exikarhi ka matiko lawa ya mbirhi.
4.4. Matiko ya Nhlangano wa Afrika ya ta va ya ri karhi ya tirha eka AMANI AFRIKA (Ku rhula eAfrika) II Vutiolori bya Vuleteri bya Ntirho eSenthareni ya Vuleteri bya Vuleteri ka Vusocha eAfrika-Dzonga eLohatla eKapa-N’walungu ku sukela hi ti 19 ta Nhlangula ku fika hi ti 7 ta Hukuri 2015. Kwalomuya ka 5 400 wa mavuthu, maphorisa na xiyenge xa vaaki lava yimelaka ntlhanu wa Tinxaka ta Ikhonomi ya Muganga ya AU ya ta nghenelela eka vutiolori lebyi.
Xikongomelo ku ri ku kambela ku lulamela Vusirheleri bya Ndzindzakhombo bya Afrika na Vuswikoti bya ku Rhumela hi ku Hatlisa ku tisa ku rhula ku ya eka ku fikelela Vuswikoti bya ku Tirha hi ku Hetiseka hi N’wendzamhala 2015.
4.5. Khabinete yi navelela swichudeni naswona ngopfungopfu Tlilasi ya 2015 ku humelela eka swikambelo swa Xitifikheti xa le Henhla xa Rixaka, leswi sungulaka hi ti 26 ta Nhlangula 2015 ku ya fika hi ti 27 ta Hukuri 2015. Lembe leri ku na 801 688 wa vadyondzi lava nga tsarisela ku tshama va tsala swikambelo laha 674 232 wa dyondzi lava ya ka exikolweni na 127 456 wa vadyondzi lava dyondzaka va ri ekaya. Ku engeteleleka ka vadyondzi van’wana lava nga hetisisa malembe ya vona ya ku dyondza.
Vatswari hinkwavo na vahlayisi va hlohloteriwa ku seketela vana va vona eka ku ti lulamisela.
4.6. Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi ta fungha Nhweti ya Lemukiso wa Rixaka hi Timfanelo ta Vatsoniwa ku sukela hi ti 3 ta N’wendzamhala 2015, laha ku tlhelaka ku tlangeriwa Siku ra Misava ra Vanhu lava Tsoniweke. N’hweti leyi yi nyika mfumo xivandla, na vaaki, van’wamabindzu na vatirhi ku languta ku humelela loku nga endliwa eka ku seketela na ku sirhelela timfanelo ta vanhu lava tsoniweke. Khabinete yi hlohlotela vaaki va Afrika-Dzonga ku ya emahlweni na ku lwa ni mindzilekano leyi tsandzekisaka vanhu lava tsoniweke ku nghenelela eka vaaki na le ka ikhonomi.
4.7. Ejensi ya Thekinoloji ya Vuxokoxoko bya Mfumo (SITA) lembe leri yi rhurhela Khoferense ya Thekinoloji ya Vukhume ya Mfumo, leyi xikongomelo xa yona ku nga vuphakeri bya vukorhokeri bya ICT eka sekithara ya vaaki. GovTech 2015 yi ta khomiwa ku sukela hi ti 25 ku fika hi ti 28 ta Nhlangula 2015 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Eka ntirhisano wa Mphakelo wa Vukorhokeri”, laha nhlokomhakantsongo ku nga ‘Ku hlanganisa Vaaki ku tisa Nhluvukiso na ku Kula’.
Laha hi nga ta vona na ku simekiwa ka Masagwati ya Mphakelo wa Vukorhokeri bya ICT eka Vaaki. Ku seketeriwa ‘Vuhlanganisi bya Afrika-Dzonga’, lebyi tivisiweke hi Phuresidente Jacob Zuma hi 2014 eka Mbulavulo wa Phuresidente na Rixaka, hi ku nyika xivandla xa ku kuma swintshuxo leswi kotekaka na ku yisa tiko emahlweni eka tiko leri ra ha Hluvukaka hi ku tirhisa switirhisiwa swa ICT.
4.8. Khabinete yi pasisile ku rhurheriwa ka Vhiki ra Imbizo ya Tiko ku sukela hi ti 30 Hukuri ku fikela hi ti 6 N’wandzamhala 2015 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Swin’we hi Yisa Afrika-Dzonga Emahlweni”. Nkarhi lowu wa vuhlanganisi byo kongoma wu ta komba ku humelela eka ku fikelerisa matshalatshala ya Nkaye ya Makungu ya ku kurisa ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
Ri tlhela ri nyika vaaki xivandla eka ku nghenelela ka vaaki na mbhurisano wo vuyerisa eka ku vuyelerisa ka ikhonomi. Swirho swa Vurhangeri swi hlohloteriwa ku nyikela nkarhi wa swona eka ku yisa pfhumba leri emahlweni eka tindzhawu ta tiko hinkwaro. Ntshikelelo wu fanele wu va kona eka ku anamisa xinakulobye na mintsheketo ya lava nga ta vuyeriwa. GCIS yi na vutihlamuleri eka ku hlanganisa mapfhumba naswona yi ta va yi ri karhi yi hangalasa switirhisiwa leswi heleleke, leswi katsaka mahungu ya nkoka na makungu ya vuhangasamahungunyingi.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka embangwini
5.1. Maxelo yo hisa swinene eka tindzhawu to tala laha tikweni ya hlohlotela leswaku ku va ni matirhiselo ya vutihlamuleri ya mati eka hina hinkwerhu. Khabinete yi hlohlotela vaaki va Afrika-Dzonga ku tirhisa mati hi ndlela ya kahle na ku hlayisa xitirhisiwa lexi xa nkoka.
Vaaki eKwazulu-Natal va hlohloteriwa ku landzelela swisivelo swa mati hikwalaho ka leswi xifundzhankulu xi hlanganaka ni dyandza lerikulu leri nga vangiki kona eka malembe lawa ya hundzeke. Vaaki va Afrika-Dzonga va fanele ku hlayisa mati hi ku ka va nga hlantswi mimovha hi hosiphayiphi, va cheleta swirhapa swa vona ni vusiku, ku langutisisa timitara ta mati ku vona leswaku a va tirhisa mati ku tlula mpimo na ku lunghisa ku pfuta ka mati.
5.2. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka vandyangu na vanghana va lava nga lahlekeriwa hi vutomi loko switepisi eBulohweni ra Great Walk eGrayston Drive eSandton swi hodloka.
Khabinete yi tlhela yi navelela lava vavisekeke ku hatla va hola. Khabinete yi bela mandla hinkwavo vakorhokeri bya vutshunguri bya xihatla, Doroba ra Joni na Mfumo wa Xifundzhankulu xa Gauteng ku hatlisa ku hlamula ku katsa na vachayeri eGauteng lava nga nghenelela ku pfuna vatirhisi va gondzo.
Khabinete yi rhumela marito yo khensa eka vatirhisi va gondzo ku tiyisela ka vona loko ka ha basisiwa. Khabinete yi hlohlotela vulavisisi lebyi nga ku endliweni ku va byi endliwa byi helela naswona hi ku hatlisa ku kota ku fika eka swivangelo swa khombo leri na ku sivela ku ri ri nga humeleli nakambe. Khabinete yi kombela ku lehisa mbilu loko vulavisisi byi ri karhi byiya emahlweni.
5.3. Khabinete yi amukela mbuyelo wa 2015/16 wa lembe wa Foramu ya Ikhonomi ya Misava eka Swikombo swa Mphikizano wa Matiko ya misava, leswi kombaka Afrika-Dzonga ri ya ehenhla hi ka nkombo ku suka eka 56 ku ya eka 49 eka matiko ya 140.
Ku antswa lokukulu ka Afrika-Dzonga ku le ka: rihanyo na dyondzo ya hansi (ehenhla hi tindzhawu ta 6), ku tirha kahle ka timakete ta vatirhi (ehenhla hi tindzhawu ta 6), ku lulamela thekinoloji (ehenhla hi tindzhawu ta 16), na ku ndlandlamuka (ehenhla hi tindzhawu ta 5).
Leswi swikomba leswaku loko hi tirha swin’we hi nga endla swo tala. Khabinete yi rhamba van’wamabindzu na vaakatiko ku ya emahlweni na ku tirhisana na mfumo ku yisa ikhonomi ya hina emalembelembeni.
5.4. Khabinete yi hoyozela Nhlangano wa Nhluvukiso wa Vumaki (IDC) lowu tlangelaka 75 wa malembe eka n’hweti leyi. IDC i ximakiwa xa tiko lexi eka malembe lawa ya nga hundza ya 21 ya xidemokirasi, xi hoxile xandla swinene eka ku engetela vuvekisi, ku landzelerisa swivandlanene swo endla vumaki na ku cinca ikhonomi.
Ku sukela hi 1994, IDC yi vekisile R150 biliyoni eAfrika-Dzonga na le ka matiko ya Afrika. Eka mali leyi R60 biliyoni yi vekisiwile laha vaaki va Afrika-Dzonga va vantima va nga ni 25% wa nxavo wa tixere.
R20 biliyoni yi vekisiwile eka nkarhi lowu eka matiko hinkwawo ya Afrika, laha yi pfunaka ku kurisa Afrika na Nhluvuko na ku hoxa xandla ku endla swivandlanene eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya hundzeke, yi kotile ku koka rinoko ka R103 biliyoni yo engetelela ku suka eka vavekisi lava va tirhisanaka lava nga ri ki va mfumo, leswi nga endla ku ri vuvekisi byi kula ku fika ka R163 biliyoni.
Hi nkarhi lowu ikhonomi yi hlanganaka na mintlhotlho yintshwa na swidzedze, IDC yi languteriwa ku ya emahlweni ku hoxa xandla eka ikhonomi na ku ya emahlweni na ku khumbha swinene eka ku tisa ku cinca, loku seketelaka vantima eka tifeme na ku nyika matimba eka vantshwa.
5.5. Khabinete yi hoyozela Springboks ku va va fikelerile tisemifayinali eka Khapi ya Misava ya Rugby England na ku hlohlotela vaaki va Afrika-Dzonga ku seketela xipano xa rixaka xa rugby loko va ri karhi va lwa na ku vuyisa Khapi ya Misava ra vunharhu kwala kaya.
Khabinete yi navelela Amajimbos ku humelela loko va ya phikizana eka Khapu ya Misava ya FIFA U-17 eChile ku sukela hi ti 17 ta Nhlangula ku fikela hi ti 8 ta Hukuri 2015.
Khabinete yi hoyozela Orlando Pirates ku va yi fikelerile tifayinali ta Khapi ya Matiko ya Afrika ya CAF Orange 2015 na Banyana Banyana ku va va fikelerile ku nghenelela eka Mintlangu ya Tiolimpiki ya 2016.
5.6 Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va khale ka CEO ya Xirho xa Komiti ya ku Lulamisela xa laha Tikweni wa Tinghwazi ta Matiko ya Afrika (CAF) na Khapu ya Matiko ya Afrika (Afcon) na xirho xa Vurhangeri bya SABC, Mvuzo Mbebe loyi a nga hundza emisaveni hi Musumbhunuko ni vusiku.
5.7 Khabinete yi khumbhekile swinene hi ku hundza emisaveni ka Mlungisi Sisulu, jaha ra vumbirhi wa Walter na Albertina Sisulu, na ku yisa marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana.
Tatana Sisulu u tirhile tirho wukulu exihundleni eka swiyimo swiyenge swa ANC hi 1980, laha a nga rhurhela tiyuniti ta Umkhonto weSizwe eka xivhengelani xa yena eSoweto, lexi tivekaka tanihi Shop 7, laha a nga tiveka ekhombyeni yena.
Khabinete yi yima na Phuresidente hi ku yisa marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va mutlangi wa mintlango wa vuswikoti lebyikulu wa Afrika-Dzonga, Sammy Moeti loyi a nga hundza emisaveni hi Musumbhunuku, 13 Nhlangula 2015, endzhaku ka ku vabya nkarhi wo leha.
5.8 Khabinete yi kanerile swinene hi ku kombisa ku vilela ka swichudeni hikwalaho ka ku tlakusiwa ka tihakelo ta tidyondzo ta lembe-dyondzo ra 2016. Khabinete yi rila xikan’we na swichudeni lava va vonaka tihakelo ta tidyondzo ta xikolo xa le henhla ti ri karhi ti durha swinene na ku nga fikeleleki eka swichudeni leswi humaka eka mindyangu leyi sweleke.
Dyondzo i nchumu wun’wana wa nkoka wa ku hunguta mintlhotlho leyi nga kona ya vusweti, ku pfumaleka ku ringana na ku pfumaleka ka mintirho loku tiko ri hlanganaka na kona. Vumbiwa ra hina ri nyika mani na mani mfanelo ya dyondzo ya nkoka na ku yisa emahlweni tidyondzo, leswi Tiko hi tindlela leti fikelelekaka ri faneleke ku endla leswaku tifikeleleka.
Mfumo wa sweswi ku sukela hi 1994, wu endlile leswaku mfikelelo wa tidyondzo wu va xirhangana. Xikimi xa Nkwama wa Mpfuno wa Swichudeni swa Tiko (NSFAS) lexi nga hoxa xandla ku pfuna swichudeni leswi sweleke xi engetelekile ku suka eka R300m ku fika eka R9.5 bn. Eka lembe leri ra tidyondzo, mfumo wu seketela 45 000 wa swichudeni leswi nga fanela hikuya hi tidyondzo ta vona na ku swela.
Khabinete yi lumiwe ndleve hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri eka mimbhurisano leyi a nga va na yona na lava khumbhekaka ku kuma swintshuxo eka ku engeteleriwa ka timali. Khabinete yi chumbuteriwile hi ntirho lowu nga ku endliweni ku antswisa vufambisi bya NSFAS. Swibumabumelo swi ta andlariwa eka ntshamo lowu ta ka wa Khabinete.
Khabinete yi tlhela yi tekela enhlokweni ku tumbuluxiwa ka Xipano xa Migingiriko ya Phuresidente lexi nga nyikiwa ntirho wa ku languta ku tlakuka ka tihakelo ta tiyunivhesiti. Xipano xi katsa vayimeri va swichudeni, Tikhansele ta Tiyunivhesiti na Ndzawulo. Xipano xi fanele ku va xihetile ntirho wa xona na ku nyika xiviko loko xi gimetile ntirho wa xona.
Khabinete yi tshemba leswaku ku tinyikela ka Phuresidente na Holobye wa Dyondzo ya le Henhla swi ta kota ku tisa swintshuxo eka swivilelo swa swichudeni.
Leswi mfumo wu tekelaka hakona enhlokweni swirilo swa swichudeni, swi endlile leswaku Phuresidente a kombela varhangeri va swichudeni na tiyunivhesiti namutlha ku kuma vundzeni bya swiphiqo xikongomelo xa kona ku ri ku kuma swintshuxo.
Phuresidente u ta rungulela tiko endzhaku ka nkarhi hikuva mhaka leyi i ya nkoka eka tiko.
5.9 Khabinete yi runguleriwile hi ku humelela ka Komiti ya Vaholobye eka (IMC) Milawu ya Vahlapfa leyi a yi rhangeriwile hi Xandla xa Phuresidente.
Phuresidente u tumbuluxile IMC leyi ku endla vulavisisi switandzhaku leswi nga languteriwangiki leswi tisiweke hi lava khumbhekaka eka sekithara ya vapfhumba.
Endzhaku vulavisisi na ku languta tindlela tin’wana ta ku tirhana na vuhlayiseki na switandzhaku leswi nga languteriwangiki IMC yi endlile swibumabumelo leswi landzelaka.
Xikombelo lexi endliwaka hi munhu:
Mimpfumelelo leyi nga ta endliwa exikarhi ka tin’hweti tinharhu.
- Matiko lawa Afrika-Dzonga ri nga ri ki na varhumiwa, Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya (DHA) yi ta amukela swikombelo leswi rhumeriwaka hi poso.
Endzhaku ka sweswo, minkandziyiso ya vuxokoxoko na swinepe swa mupfhumba swi ta tekiwa eka ndzhawu ya ku nghena. Mpfumelelo wu ta amukeleka ntsena eka vaendzi/Vhisa ya rihanyo.
- DHA yi ta simeka vukandziyisi bya vuxokoxoko (leswi katsaka tintiho na swinepe) eka tindzhawu to nghena ha tona. Tindzhawu ta vuhahisi ti ta va Rivala ra Swihahampfhuka ra OR Tambo, Rivala ra Swihahampfhuka ra King Shaka na Rivala ra Swihahampfhuka ra Cape Town.
- DHA yi ta tumbuluxa Khamphani ya ku Kambisisa Vapfhumba (ATC) ya Phurogireme ya China, India na Russia loko swi koteka ku nga engeteleriwa matiko lawa ya lavaka vhisa.
- DHA yi ta ya emahlweni na ku humesa Tivhisa ta Matiko yo Hlaya ta nkarhi wo leha eka lava tshamelaka ro famba. Leyi yi va yi ri ni mpfumelelo wa tin’hweti tinharhu kambe yi nga hundzisi malembe manharhu.
Mimpfumelelo leyi nga ta endliwa exikarhi ka tin’hweti tinharhu ku fika ka lembe rin’we.
- DHA yi ta engetela Tisenthara ta ku Fambisisa Tivhisa (VHC) eChina, India, United Kingdom, Nigeria, Democratic Republic of Congo, Angola, Ghana, Kenya na Uganda. DHA yi ta hatlisisa ku pfuriwa ka VFC eZimbabwe, UAE na le Botswana.
Mimpfumelelo leyi nga ta endliwa eka ku tlula lembe rin’we.
- DHA yi ta simeka tisisiteme ta ku kamberiwa loko u nga se khandziya xihahampfhuka (ku katsa tisenthara ta vukorhokeri) eka timbala ta swihahampfhuka ta matiko ya misava.
- DHA yi ta kurisa sisiteme ya ku yisa emahlweni ku phurosesiwa ka vakhandziyi na ku simekiwa ka nongonoko wa Mavito ya Vakhandziyi ku kota ku antswisa ku kambela makhombo.
- DHA yi ta hetisisa ku endla tivhisa hi muchini na sisiteme ya ku nyika mpfumelelo.
Swilaveko swa n’wana loyi a humaka laha tikweni: N’wana wa laha Afrika Dzonga:
Loko swi ta ka vana va laha Afrika-Dzonga (lava ya ka ematikweni mambe) IMC yi amukele ku simekiwa ka swilaveko leswi nga kona swa n’wana loyi a humaka laha tikweni, leswi katsaka afidavhiti ya mpfumelelo ya vatswari ha vumbirhi tanihi leswi swi endliwaka ku sirhelela vana.
Mimpfumelelo leyi nga ta endliwa exikarhi ka tin’hweti tinharhu
- Tinhloko ta swikolo ti ta nyika mpfumelelo eka vana ku huma tendzo ta swikolo. Mpfumelelo lowu wu ta ndlandlamuxiwa ku katsa na minhlangano ya mintlangu leyi tsarisiweke.
- Afidavhiti ya Mpfumelelo wa Vatswari yi ta engeteleriwa ku ringana tin’hweti leti nga tluleki ntsevu.
Mimpfumelelo leyi nga ta endliwa exikarhi ka tin’hweti tinharhu ku fika eka lembe.
- Marito lawa “Xitifikheti xo Velekiwa xo Helela” ya ta cinciwa leswaku ya va “Xitifikheti xo Velekiwa” na ku katsa mavito ya vatswari.
- Vuxokoxoko bya vatswari byi ta tsariwa eka phasipoto, leswaku vatswari lava vuxokoxoko bya vona byi nga kandziyisiwa va nga khomi switifiketi swa ku velekiwa.
Swilaveko swa n’wana loyi a humaka laha tikweni: Vana va Matikomambe.
Vana lava taka laha tikweni, IMC yi tekile xiboho xa leswaku tivhisa ta laveka, ku humesiwa ka switiketi swa ntiyiso swa ku velekiwa kumbe tikhopi leti nga tiyisisiwa swi fanele swi ya emahlweni loko ku phurosesiwa xikombelo xa vhisa tanihilaha swi nga mukhuva eka matiko ya n’wana.
Loko swi ta eka matiko lawa vhisa yi nga lavekiki, IMC yi nyikile swibumabumelo leswi landzelaka:
- Lava fambaka va tsundzuxiwa swinene leswaku va fanele ku ta ni vumbhoni bya ku i maxaka na mpfumelelo wa vatswari/mutswari kumbe vahlayisi/muhlayisi.
Swiphiqo hinkwaswo swa vufambisi leswi khumbhaka tindzawulo swi ta lulamisiwa hi ku burisana ka tindzawulo leti khumbhekaka.
Khabinete yi pasisile swibumabumelo na ku tshemba leswaku leswi swi ta lulamisa switandzhaku leswi nga languteriwangiki leswi nga humesiwa naswona vuhlayiseki bya vana byi nga tekeriwi ehansi.
Khabinete yi tlhela yi pasisa leswaku DHA yi fanele yi fambisisa switirhisiwa swa nawu eka ku simeka swibumabumelo leswi. Yi tlhele yi nyika swileriso eka ndzawulo ku tihlanganisa na lava khumbhekaka ku nyika va nyika swipbumabumelo leswi swi pasisiweke.
Khabinete yi engetela vutomi bya IMC ku kota ku tirhana na timhaka leti tshukaka ti va kona loko ku ri karhi ku simekiwa swiboho swa Khabinete.
Vuxokoxoko:
Manana Phumla Williams (Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete)
Riqingho: 083 501 0139
