1. U shumiswa ha Mbekanyamushumo Khulwane dza Muvhuso
Khabinethe i fhululedza u vuliwa ha iṅwe Khothe ya Milandu ya zwa Vhudzekani ngei Bethlehem, Free State nga Minisiṱa Vho Michael Masuṱha. Hezwi ndi tshipiḓa tsha zwine muvhuso wa khou dzhenelela kha u lwa na khakhathi dza u tzhipa dzine dza itelwa vhafumakadzi, vhana na zwigwada zwa vhathu vha sa koni u ḓilwela.
Hedzi khothe dzo ṋekedzelwaho izwi dzi na tshomedzo dzo fhelelaho u itela u ṋea tshumelo ya thikhedzo yo fhelelaho kha mutambudzwa zwine nga murahu zwa ṱavhanyisa u gwevha. Muvhuso u ḓo dzula wo ḓivhofha kha u khwaṱhisa sisiṱeme ya zwa vhulamukanyi ha vhugevhenga hu u itela u lwa wo khwaṱhisa na maitele a u kandeledza pfanelo dza vhafumakadzi na vhana.
Khabinethe i ṱanganedza u thomiwa ha Tshikolo tsha zwa Mveledziso ya Mabindu nga Minisiṱa Vho Lindiwe Zulu tshine tsha vha fhasi ha Gordon Institute of Business Science.
Tshikolo tshi khou lavhelesa kha pfunzo ṋetshedzwa ya sikoḽashipu na thikhedzo kha vhoramabindu vha kha ḓi aluwaho na vhaṱuku nga u vha thusa uri vhaaluwe lune vha kona u ḓiimisa u itela uri vha kone u sika mishumo zwenezwi zwifhinga zwi tshi khou ḓi ya. Tshikolo itshi ndi tshipiḓa tsha thandululo ya vhaswa vha sa shumi na u itela u fhaṱa lushaka lwa vhoramabindu. Tshi khou sedza kha u ṋetshedza pfunzo ya mabindu ine vhoramabindu vha vha vha tshi khou guda kushumele kwo teaho, ya dovha hafhu ya vha pfumbudza vhurangaphanḓa, zwa tevhelwa nga thikhedzo yo fhelelaho ya tshumelo. Hezwi ndi u itela u vha na vhuṱanzi ha uri ngudo ya zwa pfunzo i khou shumisiwa kha vhupo ha mabindu na uri hu vhonale zwine ya khou vhuedza na u swikelwa.
Afurika Tshipembe ḽi khou ṱoḓa mvutshelo ya zwa vhubindudzi u itela mvelaphanḓa ya zwa vhubindudzi na Mabindu Maṱuku na a Vhukati(SMEs) zwine zwa ḓo takulela shango phanḓa. Muvhuso, mabindu mahulwane na zwiimiswa zwa pfunzo zwi khou tea u farisana musi zwi tshi ḓa kha thikhedzo ya u sika mishumo nga mveledziso ya mabindu. U itela uri zwi kone u bvelela, zwa u thoma mabindu zwi ṱoḓa vhupo vhu konisaho hune vhoramabindu vha a kona u swikela ndambedzo, zwishumiswa zwa nṱhesa zwa u guda ngazwo na mveledziso ya zwikili.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
Khabinethe yo tendela thendelano yo sainiwaho nga Grand Inga vhukati ha Afurika Tshipembe na Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo (DRC) uri i ḓivhadzwe Phalamenndeni.
Thendelano ya Mulanga iyi i ṋetshedza mutheo wa u ṱavhanyedzisa zwa u bveledza muḓagasi u bva kha Thandela ya Grand Inga na nḓisedzo yayo vhukati ha DRC na Zambia. Thendelano ya Mulanga i konisa mveledziso ya Luṱa lwa u thoma lwa Thandela ine ya ḓo ṋetshedza Megawatsi dza 2 500 dza muḓagasi Afurika Tshipembe na u thusa kha ṱhanganelano ya dzingu, vhutsireledzi ha fulufulu, tswikelo ya fulufulu na nyaluwo ya ikonomi nga nḓila ine ya ḓo londola mupo lwa tshoṱhe.
Thandela i na khonadzeo ya nḓisedzo ya muḓagasi wo kunaho une wa bveledzwa maḓini nahone u sa ḓuri wo ṱunḓiwa u bva nnḓa u itela u swikela ṱhoḓea dza DRC, Afurika Tshipembe na mashango a tsini. Zwi katela mveledziso ya u ṱoḓa u swika kha Megawatsi dza 40 000 dza muḓagasi u bveledzwaho maḓini u bva Mulamboni wa Congo, kha nṱha dzi fhiraho sumbe. Thandela yo fara khonadzeo ya u kona u bveledza hu u itela u ṱavhanyisa mveledziso ya SADC; u fhungudza vhushai ha fulufulu, ṱhuṱhuwedzo ya nyaluwo ya ikonomi na u ṱavhanyisa mveledziso ya themamveledziso.
Thandela ya Grand Inga i ḓo lwisa khonadzeo ya u kuvhanganya fulufulu Mulamboni wa Congo, nḓila khulwanesa ya maḓi Afurika, kha sub-Saharan. Hezwi zwi ṋetshedza iṅwe ya thandela dzi re na pfulufhedziso dze dza vhuya dza vha hone kha dzhango ḽa Afurika, na uri i ḓo vha tshiga tsha u vuwa ha Afurika na vhathu vhaḽo lwa tshifhinga tshilapfu u mona naḽo.
Khabinethe yo gavhelwa nga ha Khonfarentse ya Dzitshaka iḓaho ya Mbeu, Maḓi na Mveledziso. Khonfarentse i ḓo tshimbidzwa nga Muhasho wa zwa Maḓi na Vhuthathatshili, Vhutoḓisisi ha zwa Maḓi na vhafarisani navho kha hei sekithara. Khonfarentse i ḓo farwa u bva nga dzi 03 u swika dzi 07 Ḽara ngei East London fhasi ha thero “Vhuṱumani vhu saathu Tshikafhadzwaho”.
Khonfarentse i khou tevhela nyambedzano dzo vhalaho dzine dza khou vha hone dze dza thoma nga murahu ha Khonfarentse ya Dzitshaka dza Vhuvhusi ha Maḓi o Kunaho ye ya farwa nga Ḽara nga 2012. Khonfarentse i ḓo ṋetshedza luvhanḓe lwa u fhaṱa vhufarisani vhune ha ḓo tandulula khaedu dzine iyi sekhithara yo livhana nadzo. I ḓo dovha ya thusa kha u tandulula u phaḓaladzwa ha Khantsele ya Minisiṱa dza Afurika nga ha Siṱirathedzhi tsha Mbeu kha zwa Maḓi
3. Vhuimo ha khabinethe nga ha Mafhungo a Zwino
Khabinethe yo gavhelwa nga Minisiṱa wa Mutakalo Vho Aaron Motsoaledi, nga ha tshiimo tsha Ebola na u ṱhaḓula hu khou itwaho nga Afurika Tshipembe. Khabinethe na yone i khou dovha ya amba uri a huna muthu o wanalaho a na uvho vhulwadze. U ḓilugisela ha shango kha u lwa na Ebola zwi ṱoḓa vhukoni ho khwaṱhaho kha dzingu ḽa SADC na dzhango ḽoṱhe hune Afurika Tshipembe ḽi nga vhu ṋekedza. Afurika Tshipembe ḽi khou dzula ḽo ḓivhofha u ṋetshedza thikhedzo nga u ḓo ṱhaṱhuvha vhathu, u pfumbudza na tshumelo dza ḽaborathari kha dzhango ḽa SADC. Minisiṱa Vho Motsoaledi vha ḓo ṋetshedza aya mafhungo nga vhuḓalo ṋamusi nga 14h30.
Khabinethe i ṱanganedza pulane nga Bannga ya Mbulungelo ya Afurika Tshipembe na khonsothiamu ya vhabindudzi u bva kha sekithara ya masheleni a u fhaṱulula African Bank Limited (ABL). Hezwi zwi ḓo thusa ngauri zwo tea u linda vhalongeli vha tshelede vha mavhengele na u fhungudza ndozwo ya vhabindudzi kha ABL.
Hezwi zwi ḓo ita uri sekhithara ya masheleni fhano hayani i khwaṱhe na u dovha ya dzia.
Khabinethe yo khwaṱhisedza ndeme ya tshumelo dza sekithara ya masheleni kha nyaluwo ya ikonomi na uri yo kwama uri muvhuso, nga kha Vhufaragwama ha Lushaka u ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisedza sekithara, vhulavhelesi, khathihi na u khwiṋisa vhulanguli ha matshimbidzele.
Khabinethe i khou vhiledziswa nga mafhungo a sa khou ambiswaho zwone nga ha khwiṋiso dzo fhambanaho zwi tshi tshimbilelana na masheleni a musi vha tshi yo awela (masheleni a phensheni na a vhetshelwaho ḽa matshelo). Hu na vhuṱanzi vhu songo tou khwaṱhisedzwaho ha uri vhaṅwe vhashumi vha khou litsha mushumo vha tshi shavha uri muvhuso, u bva ṅwaha u ḓaho u ḓo thoma u vha thivhela uri vha songo bvisa tshelede ye vha i vhulungela vha tshi yo awela. Naho muvhuso u tshi ṱuṱuwedza vhashumi uri vha vhulunge masheleni avho u swika vha tshi yo awela, a huna mulayo une wa ḓo vha hanisa u dzhia masheleni arali vha tshi khou tshintsha mushumo, na uri a si uri muvhuso u khou ṱoḓou dzhia ndango ya tshikwama tsha masheleni a musi vha tshi yo awela. Naho muvhuso u tshi ṱuṱuwedza vhashumi uri vha vhulunge masheleni avho u swika vha tshi yo awela, a hu na milayo yo shandukaho u thivhela vhone u dzhia masheleni arali vha tshi khou tshintsha mushumo. Zwi hanedzanaho na hezwo, ndi uri muvhuso wo dzinginya khwiṋiso dzo fhambanaho hu u itela:
a) U ṱuṱuwedza nnyi na nnyi uri vha ḓivhulungele zwo linganaho u itela musi vha tshi yo awela na ṱhoḓea dza vhaunḓiwa vhavho khathihi na u vhulungela kha tshikwama tsha u vhulungela sa tshipiḓa tsha khonṱhirakha ya muholo;
b) U ita uri ndugiselo dza tshikwama tsha masheleni a musi muthu a tshi yo awela tshi sa ḓure, tshi langiwe nga u ṱhogomela, zwi vhe khagala nahone zwi tshi fusha; na
c) U khwiṋisa tshikalo tsha kulangele kwa tshikwama, ho katelwa tshikalo tsha tshikwama tsha kulangele, nḓivho na vhuḓifari ha vhane vha farela vhashumi masheleni, tsireledzo ya dzangalelo ḽa miraḓo, vhuḓifhinduleli na u dzumbulula mafhungo are ngomu kha maṅwalo kha miraḓo na vhabvisi vha masheleni.
Khabinethe i khou ṱoḓa u fulufhedzisa lushaka uri masheleni avho ane vha khou a vhulungela vha tshi yo awela o tsireledzea. A hu na ṱhoḓea ya uri mushumi kana a ufhio (hoṱhe kha sekithara ya phuraivethe kana ya nnyi na nnyi) uri a litshe mushumo u itela uri a kone u dzhia masheleni o vhulungelwaho a tshi yo awela. Zwi tea u dovha zwa dzhielwa nṱha uri avho vhane vha khou dzhia masheleni avho a phensheni kana ane a ḓo vha thusa kha ḽa matshelo a vha nga tou wana fhedzi masheleni maṱuku u fhirisa musi vho lindela u swika tshifhinga tshi tshi swika, vha nga kha ḓi badeliswa na muthelo nge vha dzhia masheleni avho u ṱavhanya na uri a vha tsha ḓo ḓiphina nga zwivhuya zwi ḓaho na zwa muthelo.
4. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
Minisiṱa Vho Nathi Mthethwa vha ḓo ḓivhadza Ṅwedzi wa Vhufa ngei Gauteng nga dzi 31 Ṱhangule nga fhasi ha thero: “U Pembelela Miṅwaha ya 20 ya Demokirasi: Kha vha Ṱalutshedze Tshiṱori Tshavho tshine tsha Takulela Afurika Tshipembe Phanḓa”.
Kha dziṅwe dza thandela dzo topoliwaho u isa phanḓa fulo ḽa “Kha vha Ṱalutshedze Tshiṱori Tshavho ” hu ḓo vha na u dovha u vhulunga Vho Nat Nakasa na Vho Moses Kotane. Avha vhahali vhe vha sa pfale vha khou vhuiswa hayani zwine zwi ṋea maAfrika Tshipembe tshikhala tsha u guda nga nndwa yavho sa muthu ene mune, nyimele dze dza itisa uri vha pfuke mukano vha yo fhalala nnḓa na zwe vha shuma zwa vhuedza kha mbofholowo ya shango.
Miṅwe mishumo i katela: Vhege ya Bugu ya Lushaka u bva nga dzi 1 u swika dzi 7 Khubvumedzi fhasi ha thero: “U ya Fhethu Hunzhi” ho sedzwa kha tshileme tshine bugu dza vha natsho na uri dzi nga kona hani u dzhia maAfurika Tshipembe dza vha isa fhethu hunzhi zwi khou ambiwa sa “ḽiambele” kana “ḽi si ḽiambele”. Mishumo yo dzudzanyiwa kha mavunḓu oṱhe na uri i ḓo katela u vhala na nga nyambo dzapo, u anetshela zwiṱori na u amba na vhathu vha tshi khou ṱuṱuwedziwa, mutambo wa maipfi, zwifhinga zwa vhurendi na khanedzano dza bugu.
Na uri nga dzi 3 Khubvumedzi, Afurika Tshipembe ḽi ḓo pembelela Anivesari ya vhu 30 ya Mvutshelo ya Vaal he nga itsho tshifhinga vhadzulapo vha Vaal Triangle vha lwela u engedziwa ha rennde, tshumelo isa nyauli na muvhuso wapo we wa vha u si wavho nahone u sa shumi. Mvutshelo ya Vaal yo ḓisa zwifhinga zwiswa zwa tshiṱereke tshe tsha phaḓalala u ya kha zwipiḓa zwihulwane zwa shango, zwe zwa kombetshedza muvhuso wa tshiṱalula uri hu na tshiimo tsha shishi.
Minisiṱa Vho Derek Hanekom vha ḓo ḓivhadza Ṅwedzi wa Vhuendelamashango nga dzi 26 Ṱhangule ngei Maboneng Precinct, Johannesburg, fhasi ha thero: “Vhuendelamashango vhu khou Shandukisa Matshilo”, ine i bva kha Ḓuvha ḽa Vhuendelamashango ḽa Ḽifhasi (27 Khubvumedzi) na uri ḽi khou sedza kha ndeme ya vhuendelamashango kha zwa matshilisano, mvelele, polotiki na ikonomi kha shango.
MaAfrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa u enda na shango ḽashu nga Ṅwedzi wa Vhuendelamashango, na uri vha ḓivhe ndeme ya vhuendelamashango kha ikonomi.
Vhege ya Lushaka ya u Ṱavha Miri i ḓo pembelelwa u bva nga dzi 1 u swika nga dzi 7 Khubvumedzi fhasi ha thero: “Maḓaka na vhathu: U bindudzela kha vhumatshelo ha tshoṱhe”. MaAfurika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedziwa u ṱavha miri ye ya topolwa nga 2014, i nga vha Vepris lanceolata (ine ya ḓivhiwa sa: Muruvula) kana Heteropyxis Natalensis Harvey (ine ya ḓivhiwa sa: Lavender Tree).
Muhasho wa zwa Vhulimi, Vhusimamiri na Vhufuwakhovhe (DAFF), u tshi khou farisana na Tshiimiswa tsha Vhulangi ha Mupo na Vhumvumvusi na Total ya Afurika Tshipembe, u ḓo vha u tshi khou tshimbidza muṱaṱisano wa Tshiphuga tsha Lushaka tsha Ḓorobo ya u Ṱavha Miri. Tshipikwa ndi u ṱuṱuwedza Masipala Yapo u dalafhadza vhupo vhune ha vha fhasi havho.
Vhege ya Lushaka ya u Ṱavha Miri na Tshiphuga tsha Lushaka tsha Ḓorobo ya u Ṱavha Miri zwi tshimbidziwa zwi tshi tshimbilelana na tshiṱirathedzhi tsha DAFF tsha vhudala tshine tsha ṱanḓavhudza vhudala sa maitele o ṱanganelanaho kha u ṱavha, u ṱhogomela na u langa zwimela vhuponi ha dziḓoroboni na mahayani.
5. U tholiwa
Khabinethe yo tendela u tholiwa ha vha tevhelaho:
Vho Themba Stanley Kojana sa Mufarisa Mulangi Muhulwane: Vhadededzi, Mveledziso ya zwa Vhashumi na Tshiimiswa, kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo.
Vho Clifford Abraham Appel sa Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni kha Muhasho wa Mveledziso ya zwa Matshilisano.
Khabinethe yo tendelana na u tholiwa ha vha tevhelaho sa miraḓo ine ya ḓo shuma kha Vhulangi ha Lushaka ha Vhuendi ha Nnyi na Nnyi:
a) Vho Lesedi Dinte, na
b) Vho Ḓivhani Edzisani Tshivhase.
c) Phurofesa Vho Dyani-Mhango
Khabinethe yo tendela u tholiwa ha Vho Semira Mohammed sa Muraḓo a sa Shumiho hone kha Bodo ya Zhendedzi ḽa Vhuendi ha Badani ḽa zwa u Pfuka Mikano.
Khabinethe yo dzhiela nṱha u tholiwa ha Vho Tshediso Matona sa Mulangi Muhulwane wa Eskom SOC Ltd vha dovha vha vha muraḓo wa Bodo ya Vhalangi ya Eskom ngauri vha fara poswo kha ofisi iyi.
Mbudziso: Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
