1. Ikhonomi
1.1. Khabinete yi hlanganile ku burisana hi xiyimo xa ikhonomi ya mfumo na timhaka leti yelanaka na mpimanyeto. Khabinete yi tekele enhlokweni swivangelo swo hlaya leswi hoxaka xandla eka ikhonomi ya tiko.
Xiyimo xa misava xi yile ehansi eka tinhweti tingari tingani. Nkulo wo nonoka wa misava wu kombisa, ngopfungopfu, matirhelo yo vevuka na swixungeto swa le henhla eka matiko lawa ya ha hluvukaka ya nkoka yo hlayanyana, ku katsa na China.
Ku pfuka loku amukeriweke loku nga languteriwa eUSA ku nga endla leswaku ku tlakuka ntswalo wa timali to lombisiwa eka misava hinkwayo. Mimpimo ya mabindzu lawa ya tsaneke na mpfilupfilu eka timakete ta misava ta timali swi kombisile xilaveko xa tinxaka ku aka hi matimba no tirha hi vukheta eka nkarhi lowu taka.
Khabinete yi tsundzukile nakambe leswaku a ku ri na mimbuyelo yin’wana ku suka eka nxavo wa le hansi wa oyili yimbisi. Tanihi hi mufambisinkulu wa nhundzu ku ya ematikweni mambe, Afrika-Dzonga ri vilerisa hi ku vevuka loku ya ka emahlweni ka minxavo ya nhundzu.
Mfumo wu ya emahlweni wu aka xiyimo xa ikhonomi ya tinxaka ya tiko, na mimbuyelo ya swa timali yo suka eka nhundzu leyi yisiwaka eka matiko mambe yi ya emahlweni yi tiseketela swinene eka tinsimbhi na switirhisiwa swimbisi leswi nga phurosesiwa swintsongo.
Ku wa ka minxavo ya nhundzu swi nge hundzuluki hi rivilo. Leswi swi ta va na swi ta ndzhaku swa nkarhi wo leha eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga na le ka vanakulorhi va hina eka tikonkulu Afrika.
Ku ya ehansi ka Rhandi eka malembe mantsongo lawa ya nga hundza swi nyika ku humelela ko antswa eka nkulo wo yisa nhundzu ematikweni mambe no, katsiwa eka nxavo wa misava hinkwayo wa oyili, swi pfunile ku hunguta ntshikelelo eka nkota ya sweswi. Hambiswiritano, nkulo wo vevuka eka vanakulorhinkulu va Afrika-Dzonga eka swa mabindzu wu kombisile laveko lowu nga hunguteka eka switirhisiwa swa Afrika-Dzonga emisaveni hinkwayo.
Mbango wa misava hinkwayo wu tekiwa wu ri na ntlhotlho ngopfu eka timakete leti ta ha ku sungulaka, lowu nga na minxavo ya le hansi ya nhundzu no tiyisa pholisi ya timali eUSA ku vekela ntshikelelo eka timali na milangutelo eka nkulo. Leswi swi hundzuluxiwile ku ya eka mpfumaleko wa ntshamiseko wukulu eka timakete ta timali.
Rhandi ya Afrika-Dzonga, leyi nga exikarhi ka timali ta timakete leti xaveriwaka swinene leti ta ha ku tumbulukaka, yi vi le na ku tikeriwa ngopfungopfu eka mavhiki lawa ya ha ku hundzaka.
Eka xiyimo lexi xo tika xa misava hinkwayo, laha tiikhonomi hinkwato ta misava ti hlanganaka na mintlhotlho yo tika, Khabinete yi tiyisisile xilaveko xa mfumo xo nghenelela hi ndlela ya kungu no hetiseka ku vuyisela matimba ya nkulo wa ikhonomi.
1.2. Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) ri nyika minghenelelo leyi. Mfumo wu ta fikelela vanakulorhi va hina, ngopfungopfu mabindzu na minhlangano, ku aka ntwanano eka swiendlo swa nhlengelo leswi lavekaka ku tshamisekisa ikhonomi, ku aka vutitshembhi, ku tlakusa xiyimo xa vuvekisi no vuyisela Afrika-Dzonga eka ndlela ya nkulo wa ikhonomi wo katsakanya. Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) hi ti 11 Nyenyenyani wu ta humesela ehandle ntirho lowu.
1.3. Khabinete yi amukerile matshalatshala ya matimba ku pfuxa ndlela ya swa timali ya nkarhi wo leha, ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni languteko lowu nga vevuka wa ikhonomi ya misava na swi ta ndzhaku swa laha kaya. Holobye wa swa Timali Pravin Gordhan u ta funungula matshalatshala loko a nyika mpimanyeto wa rixaka hi ti 24 Nyenyenyani 2016.
2. Timali ta Dyondzo ya le Henhla
Khabinete yi amukerile mihundzuluxo eka maavele ya mpimanyeto wa rixaka lawa ya nga ta fambisa switirhisiwa ku nyika timali eka tiyunivhesiti handle ko tshova swipimelo leswi nga tivisiwa khale swa maxavele.
Phuresidente Jacob Zuma na Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri Blade Nzimande va kombisile sweswinyana leswaku miavo leyi yi ta angarhela ku engeteriwa ka timali hi ziro loku nga pfumelelaniwa kona eka lembe dyondzo leri, xikweleti lexi vonakaka lexi nga kumiwa lexi kolotiwaka hi swichudeni swa Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali eka Swichudeni swa Rixaka (NSFAS) no sivela ku kumiwa ka swikweleti sweswo ku ya eka kotara ya le xikarhi.
Matshalatshala lawa ya minghenelelo i nhlamulo eka mimbhurisano yo hlaya leyi sunguleke hi Nhlangula 2015 naswona ya ha ya emahlweni. Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri na xipano xa yena xa vurhangeri va khomile tinhlengeletano to hlaya na vurhangeri bya SASCO, Tihuvo ta Vuyimeri bya Swichudeni hinkwato, Foramu ya Tiyunivhesiti ta Afrika-Dzonga, Nhlangano wa Swichudeni swa laha Afrika-Dzonga, tiCEO ta tiSETA, Netiweke yo Cinca Dyondzo ya le Henhla na Komiti ya le Palamende leyi tirhanaka na dyondzo ya le henhla.
Phuresidente u tlhele a hlangana na vurhangeri bya swichudeni naswona u tivisile hi ku simekiwa ka Khomixini leyi nga ta langutana na timhaka leti nga boxiwa eka Dyondzo ya le Henhla. Minghenelelo leyi ya ha ya emahlweni tanihileswi hi tshembhaka tanihi mfumo leswaku hi lava ku tirha ku ya kuma xintshuxo xa nkarhi wo leha. Swikoxo swa swichudeni swi fambisana na swikongomelo swa phurogireme ya mfumo hi ku ya hi dyondzo.
2.1.1. Tanihi tshalatshala ra xihatla, R2.33 biliyoni yi vekiwile ku lulamisa mali leyi xotaka eka timali leti tirhisiwaka etiyunivhesiti tanihi ntwanano wa ku engeteriwa ka mali ka 0% hi 2016.
2.1.2. Hi lembe ximali ra 2016/17, mfumo wu vekile nakambe R2.543 biliyoni ya mali ya Mfumo leyi nga ta yisiwa eka NSFAS ku nyika tiloni ku pfuna 71 753 wa swichudeni leswi nga boxiwa leswi nga ringanela ku kuma mali ya NSFAS leswi a swi kuma mali hi xiphemu kumbe leswi a swi nga kumi mali eka malembe manharhu ya dyondzo lawa ya nga hundza. Leswi swi vula leswaku swichudeni leswi swi pfumalaka swi nge aleriwi ku ya emahlweni na tidyondzo ta swona hikuva swi kolota timali ta le yunivhesiti.
2.1.3. Mali yin’wana ya R2.039 biliyoni yi ta yisiwa eka NSFAS eka lembe ximali ra 2016/17 ku seketela swichudeni leswi nga kumeki mali kumbe leswi kumaka mali ya le hansi leswi swa ha ri ki eka sisiteme ya le yunivhesiti hi 2016 ku hetisa tidyondzo ta swona.
Timali leti i to engetelela eka R10 biliyoni leyi NSFAS yi nga ta yi fambisa eka lembe dyondzo ra 2016.
Mfumo wu tinyiketerile ku nyika dyondzo yo yisa emahlweni ya le swikolweni swa le henhla eka swichudeni leswi nga ringanela dyondzo leyi nga ya mahala eka xiyimo xa mphakelo eka lava nga swela na lava nga eka xiyimo xo tirha, eka swipimelo swa timali swa nkarhi wo leha. Khabinete yi kombela swichudeni, vatirhi, swidyondzeki na valawuri va tiyunivhesiti ku tirhisana swin’we na mfumo ku humelerisa xikongomelo lexi.
Swiendlo leswi kavanyetaka ku dyondza kumbe ku tumbuluxa ku langutela loku nga twariki no ka ku nga endleki swi onha mbuyelo wa swikongomelo leswi lavekaka. Madzolonga na minchaviselo a swi amukeleki.
2.2. Khabinete yi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku tsundzuka leswaku ku na swiyimo swo ntlhotlha eka nkarhi lowu taka. Swiyimo swa ikhonomi swa misava hinkwayo swi tsanile. Switandzhaku swa minxavo ya le hansi ya nhundzu swi le ku twiweni eAfrika-Dzonga. Swiphiqo swa laha kaya swo fana na mphakelo wa gezi lowu nga ringanelangiki swa ha ri na hina. Dyandza ra matimba ri vanga ku tikeriwa eka swifundzhankulu swo hlaya.
Khabinete yi tshemba leswaku vaakatiko va Afrika-Dzonga va ta tshama va ri rixaka leri nga tiya leri tivaka nkoka wo tirha swin’we hi ku rhula na ntwanano. Ku humeseriwa ehandle ka vanhu sweswinyana lava nga na mavonelo ya xihlawulambala swi tiyisile ku tinyiketela ka hina ko tsombana ku aka vaaki lava pfumalaka xihlawulambala, lava pfumalaka xihlawularimbewu no humelela.
3. Ku thoriwa
Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka:
3.1. Tatana Shonisani Mathews Munzhedzi tanihi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo (DDG): Vutomi bya Swimilana na Swiharhi na Nhlayiso eka Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango.
3.2. Manana Siphokazi Ndudane tanihi DDG: Vufambisi bya swa Tinhlampfi eka Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na Tinhlampfi.
Swivutiso:
Phumla Williams (Muvulavuleri Khabinete wo Khomela)
Riqingho: 083 501 0139
