1. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1 Khabinete yi lemukile xivikonhlamulo hi Holobye wa Timali eka Phuresidente, xa ku humelela ko tihlanganisa ka Mfumo na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo na mintirho hi timhaka ta ikhonomi. Phuresidente u lerisile Holobye ku rhangela mimbhurisano na vanakulobye va vayimeri va vanhu ku humelerisa kungu ni ku ta na tindlela to ndlandlamuxa ikhonomi ni ku hlayisa xiyimo xa hilaha tiko ri pimiwaka hakona eka xiyimo xa vulombi bya swikweleti.
Khabinete yi tsakisiwile hi leswaku ntirho lowu wu humelerisile mapfhumba yo khomeka lama nga ta antswisa xiyimo xa ikhonomi ya tiko. Phuresidente u tivisile hi swirhangana swa mapfhumba yo hlaya hi Musumbhunuko, leswi katsaka: (1) xinalulobyenhlangano xa nkwama wa sekithara ya mabindzu ya mfumo na yo ka ya nga ri ya mfumo ya Nseketelo wa Mabindzu Lamantsongo, (2) ku ololoxa na swirhalanganyi swo ndlandlamuxa vuvekisi hi xikhongomelo xo engetela rivilo ra ndlandlamuko wa ikhonomi wo katsakanya, (3) xinakulobye xa vuvekisimbirhi xa mfumo na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo bya switirhisiwa hi ku tirhisa ntokoto lowu humeleleke wa Phurogireme ya Vuhumelerisi bya Gezi yo Tiyimela hi Yoxe ni ku (4) tiyisa Mabindzu lawa N’winyi ku nga Mfumo ku tiyisisa timali ta wona ta nkarhi wo leha no tiyisisa tiyisa ntirho wa wona wo fambisa nhluvukiso.
Switiviso leswi i vumbhoni bya leswi tiko leri ri nga swi fikelelaka loko vanakulorhi hinkwavo lava tirhelaka vanhu va tshunelelana leswaku va tirha ku humelerisa xikongomelo xin’we.
1.2 Khabinete yi tshembha leswaku pfhumba ra mfumo ro hlengeleta xibalo hi nkani, ku nga R1 thiriliyoni leswi ku nga matimu eka Vukorhokeri bya Xibalo xa Afrika-Dzonga na swinghenelelo swa tlhanu swa nkarhinyana leswa ha ku boxiwaka, hinkwaswo ka swona swi engetela Kungu ra Tindlela ta Kaye ro tisa ku cinca eka rifumo ra ikhonomi ya hina. Ku tlakuka ka vuhlengeleti bya xibalo hi SARS swi ta tlhela swi endla leswaku Mfumo wu kota ku phakela vukorhokeri lebyi nga ta antswisa xiyimo xa vutomi bya vaakatiko hinkwavo.
1.3 Khabinete yi amukela xitiviso hi tiejensi ta vuhleri, Vukorhokeri bya Vavekisi bya Moody’s, lebyi eka vhiki leri hundzeke byi tiyisiseke nakambe vuhleri bya swikweleti eka tinocho timbirhi ehenhla ka Gireyidi ya vuvekisi bya le hansi. Hi ku tiyisisa vuhleri lebyi, Moody’s yi lemukile leswaku Afrika-Dzonga a ri ri na ku cinca ka swilo endhaku ka malembe ya ndlandlamuko lama tsaneke naswona tindlela ta matimba ta nkondletelo eka mpimanyeto wa 2016 ti ta tisa ntshamiseko eka swikweleti swa mfumo eka GDP nan’waka. Mitlawa hinkwawo ya pfumelelana leswaku matshalatshala hi ku hambanahambana ka wona ya fanele ku tiyisisiwa hi xikongomelo xo tisa khinkhi wo pfuxa ikhonomi. Hi tlhele hi lemuka leswaku ntirho wa Holobye wa Timali na vanakulorhi lava tirhelaka vanhu wu katsa vuhleri bya swikweleti lebyi nga ta humesela erivaleni vuhundzuluxi na vungheneleri lebyi nga ta hlayisa timakete ta timali leti tiyeke na vuhleri bya swikweleti bya gireyidi ya vuvekisi.
1.4 Phuresidente u amukela Tivhoti ta Mpimanyeto hi Vaholobye lava khumbhekaka leti vulavulaka hi swilaveko swa maAfrika-Dzonga hinkwavo. Swiviko swa magoza lama fambiweke na makungu lama humelerisiweke hi Tivhoti ta Mpimanyeto ta Tindzawulo swi komba leswaku Afrika-Dzonga i tiko leri nga ku tirheni, mfumo wu rhangile emahlweni, ku karhi ku akiwa vutomi byo antswa bya hinkwavo.
Tindlela to khomeka ti vekiwile ku hunguta switandzhaku swa ntshikelelo wo tsana ka ikhonomi ya misava eka ikhonomi ya hina, ni ku tilulamisela ku ndlandlamuka hi matimba loko xirhendzevutani xa ikhonomi xi sungula ku tlhariha. Hi tlhela hi tirha hi matimba ku susa swirhangalanyi swa laha kaya leswi sivelaka ndlandlamuko wa ikhonomi.
Tivhoti ta mpimanyeto ti tlhela ti komba leswaku mfumo, vatirhi na van’wamabindzu va le ku tirheni hi matimba, ku tlula mikarhi leyi hundzeke, ku kuma tindlela to lumeka ndlandlamuko nakambe ni ku aka vutomi byo antswa bya hinkwavo. Leswi swi katsa ku humelerisiwa hi matimba ka Kungu ra Tindlela ta Kaye, leri tivisiweke hi Phuresidente Jacob Zuma eka Mbulavulo wa yena hi Xiyimo xa Rixaka wa 2015 ku katsa na Operation Phakisa, leyi lulamisiweke ku hatlisisa vuhumelerisi bya swiboho swa tindhawu ta nhluvukiso ta nkoka. Tiphurogireme leti ti vulavula hi timhaka ta nkoka ta Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, ku fana ni ku hungutiwa ka vusweti na vupfumari bya mitirho.
1.5 Khabinete yi tshembhisa maAfrika-Dzonga leswaku xiyimo xa vupfumari bya mitirho etikweni xi le ku landzeleriweni hi ku humelerisiwa ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ra laha tikweni hi ku tirhisa Kungu ra Tindlela ta Kaye to nghenelela eka xiyimo xa ikhonomi leti nga ta lumeka ndlandlamuko ni ku engetela mitirho eswiyengeninkulu swa ikhonomi ya hina. Ntirhisano wa xiyenge xa xihundla wu na nkoka eka mbuyelo lowu humelelaka.
Mfumo wu le ku tirhiseni ka mapfhumba hinkwavo lama nga kona ku katsa na Kungu ra Magoza ya Pholisi ya Vumaki (IPAP) ku tumbuluxa vuhumelerisi lebyi lavaka vatirhi vo tala na swiyenge swa vukorhokeri hi xikongomelo xo lwa na ku pfumaleka ka mitirho leswi nyanyisiweke hi swiyimo swo tika swa ikhonomi ya laha kaya na ya misava. Holobye wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki, Rob Davies u simekile IPAP 2016/17 ku fikela hi 2018-19 hi ti 9 Dzivamisoko 2016 yo vuyelela ya vunhungu ya lembe na lembe eka feme ya vuhumelerisi leyi nga ni vun’wini bya vantima bya 100% eGauteng. Mfumo wu tshikelela nkoka wo tumbuluxa mabindzu lama pfalekeke lama fambisiwaka hi tikhamphani ta laha kaya ta vumaki bya xiyimo xa le henhla, lama tinghenisaka ku nga ri eka nhluvukiso wa switirhisiwa, vutleketli na tilogisitiki ntsena, kambe lama katsaka tithekinoji ta xiyimo xa le henhla, lama tiyimiseleke ku endla vuxavisi bya matikomambe, naswona lama nga ni swiyenge leswi tholaka vanhu vo tala swa ikhonomi ya Afrika-Dzonga hi ku angarhela.
Loko Ndzavisiso wa Swiyimo swa Vatirhi wa Kotara eka kotara yo sungula ya 2016 wu kombile ku engeteleka ka vupfumari bya mitirho ku ya eka 26.7% hi ku landzelela kotara yin’wana na yin’wana, xiyimo xa vuthori bya 2016 xi yile ehenhla hi 204 000 wa vanhu lava thoriweke loko ku fananisiwa na kotara yo sungula hi 2015.
1.6 Khabinete yi amukela ku hundzisiwa ka Habu ya Vantshwa ya Vupeladyambu ya Beaufort, eKapa Vupeladyambu hi Phuresidente Jacob Zuma, leswi nyikaka switirhisiwa eka vantshwa, laha va nga ta kota ku tinyika matimba kona. Habu leyi yi katsa switirhisiwa swo hambanahambana leswi nyikaka nhluvukiso wa vantshwa eka swiyenge hinkwaswo swa vona ku katsa ni miganga hi ku angarhela. Switirhisiwa leswi nga kona eka habu leya vantshwa swi ta nyika vantshwa ku suka emigangeni leyi sweleke tindhawu leswaku va kota ku tinghenelerisa hi ku antswa ni ku hoxa xandla hi ndlela leyi akaka emigangeni ya vona ni le tikweni.
Senthara ya Vuswikoti leyi nga lo mphaa, hi switirhisiwa yi le ku tirhisiweni hi Kholichi ya Kapa Dzonga naswona yi ta nyika vuleteri bya vufambisi bya mabindzu, bya matirhelo ya tikhomphyutara na nhluvuko wa vana lavantsongo eka 200 wa vangheneri va Ntlawa wa Vukorhokeri bya Vantshwa bya Rixaka bya Matikoxikaya (NARYSEC) hi lembe. NARYSEC i phurogireme leyi nga ta va kona nkarhi wo leha, leyi kongomisiweke eka vantshwa va le matikoxikaya, laha gangisiweke ni ku thoriwa nkarhi wa malembe mambirhi.
Vantshwa va le xikarhi ka malembe ya 18 na 25 hi vukhale va gangisiwile ni ku leteriwa eka vuswikoti byo hambanahambana lebyi nga ta va nyika vuswikoti na vutivi bya swianakanyiwa na bya masiku hinkwayo, leswaku va kota ku titumbuluxela mitirho ya vona vinyi na vanhu van’wana emigangeni. Habu leya Vantshwa i Phurojeke yo ringeta naswona i yo sungula eka rixaka ra yona, naswona yi ta andlariwa na le ka swin’wana swifundzhankulu.
1.7 Khabinete yi amukela Nhlengeletano ya Rhijini ya Afrika ya Xinakulorhi xa Mfumo leyi Pfulekeke ya 2016, leyi a yi rhurheriwile hi Afrika-Dzonga ehansi ka nhlokamhaka “Mfumo lowu Pfulekeke wa Nhluvukiso lowu Ya ka Emahlweni eAfrika” ku sukela hi ti 5 ku fikela ti 6 Mudyaxihi 2016.
Nhlengeletano leyi yi va kona nkombo wa tinhweti endhaku ka loko Afrika-Dzonga ri hundzukile Murhangeri Mutshamaxitulu wa Xinakulobye xa Mfumo lexi Pfulekeke. Milawu ya mfumo lowu pfulekeke i ya nkoka ni ku humelerisa xikongomelo leswi ya ka emahlweni ni ku ndlandlamuka, leswi hlanganisaka ku pfuleka na vufambisi bya antswiso wa vanhu vo nyenyela lava nga evuswetini ematikweni ya misava.
Xinakulorhi xa Mfumo lexi Pfulekeke na Mfumo lowu Pfulekeke swi tlhela swi va swilo swikulu leswi nga ta pfuna matiko ya misava ku fikelela Nongonoko wa 2030 wa Nhluvukiso lowu Ya ka Emahlweni.
Samiti leya Rhijini a ku ri Xinakulorhi Xikulu xa Mfumo lexi Pfulekeke (OGP) lexi nga tshama xi kondleteriwa hi OGP lexi nga na mimbuyelo ya xiyimo xa le henhla leyi humesiweke hi nkarhi ekhomfereseni liya.
Hi ku landzelela vutinyeketi bya mifumo eka xinakulobye na mafumelo lamanene, samiti leyi yi kokile mahlo ya vangheneri ku suka eka swiyenge swo hambanahambana swa Mihlangano ya Swiyenge swa Vaaki (CSO) va matiko ya misava leyi akeke emigangeni ya swiyenge swo hambanahambana ehandle ka tiCSO ta xinto leti veke xiphemu xa xinakulobye lexi.
1.8 Khabinete yi lemuka ku pasisiwa ka ku hlanganisiwa ka tifeme ta mabodhlela tinharhu ku endla feme yikulu ya mabodhlela etikweninkulu, Coca-Cola Beverages Africa. Khabinete yi amukela ntwanano wa swiyimo swo tekela vanhu enhlokweni swa nhlengelo wa mfumo na Coca-Cola Beverages Africa leswi nga swiyenge leswi endlaka nhlengelo naswona leswi nga ta seketela matshalatshala ya hina ya vumaki bya le henhla eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
Ntwanano lowu wu sirhelela swiyimo swa vuthori bya vatirhi ekhamphanini enkarhini wa malembe ya nharhu, wu hlayisa vatirhi etihlengeletanini ta mbhurisano wa swiyimo swa matirhelo mayelana na ku hlongoriwa ka vatirhi, leswi vangiwaka hi ku n’okelana ka tikhamphani, wu seketela matirhelo ya laha kaya ya nketani ya matirhelo naswona wu tinyiketa ku hluvukisa van’wamapurasi lava khirhiweke emikarhini ya matimu leyi hundzeke na vaphakeri va nhundzu etikhamphanini. Ku engetela, R400 miliyoni yi andlariwile ku tirha eka nhluvukiso wa mabindzu eka nketani ya mphakelo wa vurimi bya naswona R400 miliyoni yin’wana ya vuvekisi lebyi ndlandlamukaka yi tumbuluxa vuhangalasi bya switirhisiwa na vuxavisi eka mani na mani, ku katsa na nhluvukiso wa vuswikoti lebyi faneleke na vuleteri. Xinwiwa xa ndhuma xa Appletiser xi ta ya emahlweni xi endliwa eAfrika-Dzonga.
Ntwanano lowu wu pfula ndhawu ya swigwitwiritsi swa Coca-Cola kumbe leswi phakeriwaka hi khamphani leyi eka van’wamabindzu lavantsongo: 10% ya tindhawu ta swigwitsiritsi leswi ti ta pfulekela swimakiwa swa vaphikizani ku suka eka vahumelerisi lavantsongo va van’wamabindzu lava xaviselaka vaxavi thwii, laha ku kumekaka swigwitsiritsi swa Coca-Cola ntsena. Leswi swi pfula timakete eka van’wamabindzu vantshwa na van’wamabindzu va mabodhlela lavantsongo, leswi pfunaka ku papalata matirhelo ya vubindzu lama sivelaka ndlandlamuko naswona lama humeselaka van’wamabindzu lavantsongo na lava le xikarhi ehandle ka timakete.
Ku ngetelela, vuvekisi bya khamphani bya nkarhi wo leha eka nhluvukiso wa ikhonomi ya tiko na vanhu swi ta ndlandlamuxiwa hi ku simekiwa ka ntsindza wa bindzu lera nhlengelo eAfrika-Dzonga. Ntwanano lowu wu landzelela wun’wana wo fana na wona lowa ha ku endliwaka wa Annhauser Beush InBev mayelana ni ku xaviwa ka SAB Miller. Ku tshikelela ka vona eka vutumbuluxi bya mitirho, ku tirhela ekaya na nhluvukiso wa van’wamabindzu lavantsongo, mitwanano leyi yi komba nkoka wa nhlengelo wa mabindzu na timhaka leti kongomanaka na vanhu hi ku angarhela, naswona mhaka leyi yi veka ntshikelelo eka tikhamphani leti navelaka ku endla nhlengelo kumbe ku vutlana.
1.9 Khabinete yi lemukile ku simekiwa ka feme ya vuhumelerisi bya mabodhlela ya R350 miliyoni ya Mpact Polymers hi ku endla Xinakulorhi na Coca-Cola. Pfhumba leri ri landzela ndlela ya xinawu ya Mfumo leyi tirhaka hi ku landzelela xikongomelo xa Kungu ra Vufambisi bya Thyaka ra Rixaka ya Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango xo tlakusa mabindzu yo vuyelerisa. Feme leyi i yo sungula ya rixaka leri etikweninkulu ra Afrika leyi hundzusaka 29 000 wa tithani (pholithayilini therefethalate) ta mabodhlela ya thyaka ya PET leswi nga ta hunguta nxavo hi 186 000 wa timitara ta khubiki ta ndhawu, naswona feme leyi yi ta va na xiave eku hunguteni ka ku hangalaka ka moya wa thyaka (CO2) wa kwalomuya ka 53 000 wa tithani hi lembe. Khoporexini ya Nhluvukiso wa Swimakiwa (IDC) yi humesile mali yo lomba ya R210 miliyoni ku katsa na R30 miliyoni ya xiphemu xa mikavelo ya 21% naswona Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki yi nyikerile hi nkhutazo wa xibalo xa xiyenge xa 12 (1). Feme yo endla hi vuntshwa yi phakela mitirho eka 80 wa vatirhi na 1 000 wa mitirho eka vanhu lava rhwalelaka thyaka.
Vunakulorhi byo fana na lebyi i njhini ya nkoka ya ndlandlamuko wa ikhonomi, leswi tumbuluxaka magidi ya mitirho eka ikhonomi yo vuyelela leyi nga na nxavo wa R50 biliyoni. Sweswi ku vuyerisela ka pulasitiki ntsena swi nyika miholo eka vatirhi vo rhwalela thyaka vo tlula 60 000. Mpact Polymers, mbita ya xiyimo xa le henhla yo vuyelerisa yi landzelela swiletelo swa vuhlayiseki bya swakudya swa EU, naswona i khamphani yo sungula ya rixaka leri eAfrika leyi tlhelaka yi landzelela milawu ya Coca-Cola yo pasisiwa ya mabodhlela ya PET.
1.10 Khabinete yi amukela nhlamulo ya Kungu ra Vun’we bya Vulawuri bya Timhelembe leri nga komba leswaku Afrika-Dzonga yi fambile magoza eka timhaka ta ku hlotiwa ka timhelembe. Ku suka eku sunguleni ka lembe leri ntsena 206 wa makhamba ya khomiwile.
Kungu ra Vun’we bya Vulawuri ri amukeriwile hi Khabinete hi Mhawuri 2014, leswi nga endla leswaku Ntlawa wa Vusirheleri wu humelerisa tindlela ta tindyondzonyingi na swiyengenyingi swo nghenelela eku hlayiseni ka timhelembe eAfrika-Dzonga.
1.11 Khabinete yi hoyozela tiko ku va ri kotile ku humelela ku rhurhela Tourism Indaba ya 2016 eDurban Kwazulu-Natal, leyi gimetiweke hi Musumbhunuko ti 9 Mudyaxihi 2016 na mimbhurisano yo hlaya leyi humeleke exikarhi ka 1 047 wa vakombisi ku suka eka 18 wa matiko ya Afrika na 1 856 wa vaxavi ku suka emisaveni hinkwayo. Nan’waka INDABA yi rhurherile 3000 wa tihlengeletano to engetela ku tlula n’waxemu. Nhlayo hinkwayo ya 14 000 wa tihlengeletano ta van’wamabindzu ti vi le kona eka masiku ya nharhu ya INDABA, leswi nga tisa mbuyelo lowunene wa vuswikoti bya ikhonomi. Ntlangu lowu a wu tlhele wu ngheneriwa hi 575 wa van’wamahungu va laha kaya na matiko ya misava.
INDABA leyi a yi kongomisiwile eka mabindzu lamantsongo na le ma le xikarhi (tiSMME) lama a ya kombisa swimakiwa na vukorhokeri ku suka eka mabindzu lamantsongo lama tshembhisaka. 70 wa mabindzu ya vuyeriwile ku suka eka tiwekixopo leti a ti dyondzisa hi tindlela to fikelela timakete - no ndlandlamuxa. TiSMME ti na vuswikoti byo hundzuka mabindzu lamakulu. INDABA leyi yi nyikile matimba eka ntirho wa tiSMME yo tisa xiave eka nhluvukiso wa ikhonomi ematikweni lama hluvukeke ni lama ya ha hluvukaka, eka ndlandlamuko wa xiyenge xa vupfhumba. Ku pfula vuswikoti bya tiSMME i swin’wana swa swi susumeti swa mitirho ya xiyimo xa le henhla eka Kungu ra Tindlela ta Kaye leti nga ta tlakusa, hundzuluxa ikhonomi ni ku tumbuluxa mitirho.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi burisanile hi ku humelerisiwa ka swibumabumelo swa Khomixini ya Ntiyiso na Ndzivalelano (TRC) naswona yi pimanyetile tindlela to humelerisa Tiphurojeke to Vuyisela Mahanyelo Lamanene eMigangeni.
Ku lemuka Tiphurojeke to Vuyisela Mahanyelo Lamanene ya Miganga swi vuyisela ematshan’wini ku pfumaleka ka vululami loku humeleleke khale hi ku vuyisela ematshan’wini mahanyelo ya miganga ya 128 leyi a yi tshikeleriwile hi swiendlo swa madzolonga ni ku onhiwa hi nkarhi wa mpfilupfilu (1 Nyenyankulu 1960-10 Mudyaxihi 1994).
Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa yi ta kombela ku pfuniwa hi swirho leswi faneleke (swa mfumo na leswi nga ri ki swa mfumo) hi xikongomelo xo hlayisa switirhisiwa leswi ringaneleke ku tisa ku nghenelela ko angarhela emigangeni leya 128, leyi hlawuriweke hi TRC nandzu hi nandzu leyi nga hambanaka hi nxavo kambe leyi nga tluriki R30 miliyoni. Leswi swi ta tiyisisa leswaku Tiphurojeke ti tirheka no ya emahlweni leswaku ku ta fikeleriwa ku navela ka miganga.
Leswi swi hoxa xandla eku fikeleriweni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka hi ku ndlandlamuxa ku hanya swin’we na vun’we, ku lulamisa ku pfumaleka ka ndzingano ka khale ni ku fikelela nhluvuko, mfumo lowu kombaka vuswikoti lebyi amukelekaka ni ku khoma vaaki hi ndlela ya xindzhuti.
2.2 Khabinete yi hlamuseriwile hi mimbuyelo wa Khomferense ya Vuhlanganisi bya Rhadiyo ya Matiko ya Misava (WRC-15) leyi a yi khomiwile ku sukela hi ti2 ku fika hi ti 27 Hukuri 2015 eGeneva, Switzerland. Afrika-Dzonga ri rhangerile mbhurisano wa Ntlawa wa Afrika lowu nga endla leswaku rhijini yi fikelela mphakelo wa magandlati wo engetelela wa burodibende ya tiqingho, naswona Afrika ri kotile ku hlayisa mphakelo wa magandlati wa le hansi wa UHF ya thelevhixini ya theresitiyali ya xidijiti. Mimphakelo yo tala ya magandlati yi endliwile elwandle, swihahampfhuka na le ka vukorhokeri bya xibakabakandhawu wu endliwile.
Kungu ra Firikhwensi ya Radiyo ya Rixaka (NRFP) ri ta antswisiwa leswaku ri komba swiboho swa WRC-15, leswi nga ta humelerisiwa hi ti01 Sunguti 2017. Ku nyikiwa ka mphakelo wa magandlati eka NRFP swi ta kucetela makungu ya vukorhokeri byo hambana lebyi nga ni nkoka ku fikelela mbuyelo wa ikhonomi, ndhavuko na vanhu hi ku tirhisa mphakelo wa magandlati tanihi switirhisiwa swa ntumbuluko. Hi ku seketela swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, mphakelo wa magandlati wu ta tirhisiwa ku tumbuluxiwa ka burodibende ya rixaka, thelevhixini ya theresitiyali ya xidijiti, vuhlanganisi bya sathelayiti na vuhlayiseki bya mani na mani na mpfuneto loko ku ri na khombo, ku katsa na vukorhokeri byin’wana.
2.3 Khabinete yi hlamuseriwile hi Swiboho leswi tekiweke hi Nhlengeletano ya Tihloko ta Mifumo ya Nhlangano wa Afrika na Mfumo eJoni hi Khotavuxika 2015 ku languta hi vuntshwa swiave leswi hleriweke ni ku fambiwa ka lembe na lembe hi Mifumoswirho ku sukela hi 2016, hi xikongomelo xo ndlandlamuxa vuswikoti bya yona ku humelerisa tiphurogireme ta yona.
Khabinete yi pasisile ku humelerisiwa ka swiave swintshwa leswi hleriweke eka AU hi ku landzelela Xiboho xa Nhlengeletano ya Tindlela Tintshwa ta Vuhleri. Leswi swi landzelela nawu wa ntirhisano, tihakelo ta ndzingano ku katsa na vuswikoti byo hakela, hi ndlela leyi tiyisisaka leswaku ku nga vi na tiko na rin’we leri nga na mpimanyeto lowu pfumalaka ndzingano.
3. Mitlangu leyi taka
3.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta teka Rendzoximfumo ro ya eDoha, Qatar hi ti 19 Mudyaxihi 2016 ku tiyisa vuxaka bya tipolitiki na ikhonomi exikarhi ka matiko lamambirhi.
3.2. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa, tanihi Murhumiwa wo Hlawuleka wa Phuresidente Jacob Zuma eSudan-Dzonga, u ta endzela eJuba hi ti 16 Mudyaxihi 2016. Siku leri ri ni nkoka eka maSudan-Dzonga tanihilaha va tlangelaka Siku ra Ntshuxeko wa Vuthu ra Vanhu va Sudan.
Hi nkarhi wa rendzo leri Xandla xa Phuresidente u ta hoxa tihlo ra vuhumelerisi bya ntwanano wo rhula. Sudan-Dzonga ri fikelerile matimu eku heleni ka Dzivamisoko 2016 loko ku hlambanyiwa mfumo wa nkarhinyana wa vun’we bya rixaka.
3.3. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela ntlangu wa Nhlangano wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) wa dzana ra malembe ra Yunivhesithi ya Fort Hare hi ti 20 Mudyaxihi 2016. Xiave xa yunivhesithi xo humelerisa khale ka swichudeni swa xiyimo xa le henhla etikweni na le Dzongeni wa Afrika swi khutaza mitlangu ya Nhweti ya Afrika.
3.4. Khabinete yi khutaza vanhu ku tinghenisa eka phurogireme ya tindyondzonyingi ya Nhweti ya Afrika leyi katsaka vanhu va malembe yo hambanahambana na swiyenge swo hambanahambana ehansi ka nhlokamhaka “Ku aka Afrika ro Antswa na Misava yo Antswa”. Migingiriko hinkwayo yi tshikelela nkoka wa miganga ya laha kaya naswona yi katsa swiyenge swo hambana ku fana na: vuyimbeleri, swiphato, micino, tifilimi, vusweki, fexeni, vuvatli na vutumbuluxi, mbhurisano wa miehleketo na mitirhonyingi ku suka eka vatlangi va laha kaya na vamakwenu wa vona etikweninkulu na maAfrika ematikwenimambe.
3.5. Siku ra Misava ra Mindyangu ri ta tlangeriwa hi ti 15 Mudyaxihi 2016 ehansi ka nhlokamhaka “Mindyangu, Vutomi lebyi hanyaka na Vumundzuku lebyi ya ka Emahlweni” leyi yelanaka na Nongonoko wa 2030 wa Nhluvukiso lowu Ya ka Emahlweni (lowu amukelekeke hi 2015). Siku ra Misava ra Mindyangu ri bohiwile hi Nhlengeletano yo Angarhela ya Nhlangano wa Misava naswona ri kongomisiwile eka Mindyangu: Rihanyo ra vana na vantshwa na rihanyo lerinene; ntshamiseko wa mitirho ya ndyangu na mbuyelo wa Rihanyo; na vutomi byo antswa bya vanhu lavakulu.
3.6. Ku sukela hi ti 16 ku fikela ti 20 Mudyaxihi 2016 Ndzawulo ya Timhaka ta Mati na Nkululo yi ta rhangela Vhiki ra Mbhasiso na Nkululo ehansi ka nhlokamhaka: “A hi mhaka ya ku gwedla”. Pfhumba leri ri ta lemukisa hi nkoka wa nkululo ni ku tlakusa nkululo wa xiyimo xa le henhla.
Phurogiremenkulu i Phurogireme yo Herisa Mabakiti; magoza lama fikeleriweke ya katsa ku herisiwa ka swiyindlwani swa mabakiti eswidakanini eKwaZulu-Natal, N’walungu Vupeladyambu, Mpumalanga na Gauteng. Kapa Vupeladyambu yi herisile swiyindlwana leswi hi 99.8 %. Magoza lama fambiweke eswifundzheninkulu ya katsa ku herisiwa ka 20 560 wa swiyindlwana swa mabakiti: Free State (4 056), Kapa Vuxa (2 672); Kapa N’walungu (2 421) na N’walungu Vupeladyambu (398).
Holobye wa Mati na Nkululo, Nomvula Mokonyane u ta nghenela Komiti ya Misava ya vu 84 ya Madamu Lamakulu (ICOLD) eSenthareni ya Tihlengeletano ya Sandton ku sukela hi ti 15 ku fikela ti 20 Mudyaxihi 2016. Nkarhi lowu wu ta tirhisiwa ku avelana vutivi bya vutumbuluxi, vuaki, vuhlayisi na switandzhaku swa madamu lamakulu. Wu ta tlhela wu katsa vupfhumba eka madamu lamakulu eDzongeni wa Afrika naswona wu ta hoxa xandla eka matshalatshala ya hina yo hlayisa mati.
3.7. Tanihi xiphemu xa Kungu ro Hlanganisiwa ra Rixaka ro Dyondza ku Hlaya no Tsala na Tihlayo, Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi rhurhela Bee ya Mapeletelo ya 2016 ku antswisa matirhelo ya vadyondzi eka tindzimi.
Khabinete yi kombela swikolo hinkwaswo, vadyondzisi na vatswari ku khutaza vadyondzi va swikolo swa tipurayimari ku nghenela Bee ya Mapeletelo ya 2016 ku nga se fika siku ro pfula hi ti 31 Mudyaxihi 2016. Ku kuma vuxokoxoko byo tala endzela www.education.gov.za.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu embangwini
4.1. Khabinete yi sola hi matimba xihlawulambala xa mona lexi kombiweke hi vanhu vo karhi etikweni, ngopfungopfu etindhawini ta tinetiweke ta mani na mani. Mahanyelo lamo tano ya lwa na moya wa Vumbiwa ra hina, vutihlamuleri lebyi andlariweke na ndhavuko, naswona ya lwa na timfanelo ta vanhu va hina. A ya na ndhawu eka xidemokirasi xa vanhu va hina. Ku engetela, Khabinete yi sorile swinene Mbulavulo wa xihlawulambala lowu boxiweke tanihi lowu vuriweke hi xirhonkulu xa Vululami, Muavanyisi wa le Khoto ya le Henhla Mabel Jansen.
Mimbulavulo yo tani ngopfungopfu hi xirho xo hlonipheka xa vululami a ya landzeleli leswi vanhu va swi languteleke ku suka eka swirho swa vululami. Vululami byi fanele ku famba hi ndlela leyi nga yeki hi nghohe ni hi ndlela leyi nga soriseki.
Ku kondzelelana ni ku hloniphana i masungulo ya nyimpi ya hina ya ntshuxeko naswona swi tshama swi ri xiphemu xa nkoka xa ribye ra xidemokirasi xa Afrika-Dzonga. A hi veni xilo xin’we nakambe leswaku swin’we hi hlula ku avana ka xihlawumbala etikweni ra hina.
Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa yi kunguhata ku lwa na timhaka to fana na leti hi ku simeka nawu wo lwa na xihlawulambala ngopfungopfu mbulavulo wa rivengo. Khabinete yi ya emahlweni yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku hloniphana tanihilaha swi andlariweke hakona eka Nawumbisi wa Timfanelo.
4.2. Khabinete yi tshikelela xisolo xa Phuresidente Jacob Zuma xa ku onhiwa ka swikolo swa 24 hi vanhu lava tivonaka va ri vatshami va xifundzha xa Vhembe eLimpopo. Ku onhiwa ka switirhisiwa swa dyondzo swi ova vana va hina ni ku tlhela swi yisa ehansi matshalatshala ya tiko yo phamela dyondzo ya xiyimo xa le henhla.
Khabinete yi amukela nhlengeletano hi Phuresidente Jacob Zuma na Hosi ya Vhavenda, Khosikhulu Thovhele Toni Mphephu Ramabulana lowu a wu komberiwile hi muchaviseki hi ti 8 Mudyaxihi 2016 wo ololoxa timhaka ta le Vuwani.
Phuresidente Jacob Zuma u simekile xipano xo hlawuleka lexi rhangeleke hi Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu ku rhangela tindlela to tumbuluxa tiphurojeke ta switirhisiwa swa vanhu ta Masipala wa Miganga wa Makhado. Khabinete yi khensa Xipano xa Xileriso lexi rhangeriweke hi Holobye Desmond van Rooyen eka magoza lama fambiweke ku ololoxa mhaka leyi naswona yi amukela ntirho lowu endliweke hi Hofisi ya Phiremiya Stanley Mathabatha, na Meyarankulu wa Vhembe, Tshitereke Matibe; Meyarankulu wa Thulamela, Grace Mahosi na Meyarankulu wa Makhado, David Mutavhatsindi.
Hi nkarhi wa tihlengeletano ta Xipano xa Xileriso, varhangeri va xinto lava a va ri kona va tinyeketile ku tirha na mfumo ku ololoxa swiphiqo leswi nga kona naswona va sorile hi matimba ku onhiwa ka nhundzu na madzolonga ni ku tlhela va kombela ku ololoxiwa ka mhaka leyi nga kona hi xihatla. Etihlengeletanini leti varhangeri va xinto na Xipano xa Xileriso va tlhele va tiyisisa mimbuyelo ya nhlengeletano na Phuresidente ni ku tlhela va tiboha ku vika magoza lama va ma fambaka na Phuresidente. Enkarhini lowu hi nga ku vulavuleni, Xipano xa Xileriso xa vaholobye xi le ku tihlanganiseni na swiyenge hinkwaswo leswi khumbhekaka tanihi hi matshalatshala lama ya ka emahlweni ya mfumo yo vuyisela xiyimo ematshan’wini ya xona eVuwani ni le ka matikoxikaya ya le kusuhi.
Khabinete yi khensa swirho swa miganga na vurhangeri bya xinto lava ngheneleleke ku hlayisa swikolo leswi saleke ni ku tumbuluxa xiyimo xo ya emahlweni ni n’wangulano.
Ku hava xivangelo na xin’we xo khomeka lexi yimelelaka ku onhiwa loku nga twaleki ka switirhisiwa swa nkoka swa mani na mani swo fana na swikolo. Vaaki lava kumekaka va ri ni nandzu wu hisa switirhisiwa swa mani na mani va ta kongomana na matimba ya nawu.
Khabinete yi tsundzuxa maAfrika-Dzonga leswaku xidemokirasi xa hina xi nyika vaaki hinkwavo tindlela to boxa swiphiqo swa vona ni ku teka mbhurisano lowu akaka wo fikelela swintshuxo. Vaaki va xifundzha lexi va khutaziwa ku khirha vanhu lava rhangelaka ni ku onha vumundzuku bya vana va hina ni ku va vika eka tiejensi ta vuhlayisi bya nawu.
Eka mhangu yin’wana ya le tlhelo kambe leyi yelanaka na yona, Khabinete yi lemukile hi ku khumbheka swinene madzolonga lama ya ka emahlweni, ku kavanyetiwa ka swikolo ni ku hisiwa ka switirhisiwa swa ndzawulo ya vulawuri bya swifambo endhawini ya Grabouw eKapa Vuepladyambu. Khabinete yi engeta leswaku matimba ya nawu ya ta tirhisiwa eka lava kumekaka na nandzu wa migingiriko ya vugevenga.
4.3. Khabinete yi rhandza ku hundzisa marito yo chavelela eka mindyangu na vanghana va lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona hikokwalaho ka ndhambhi etindhawini ta KwaZulu-Natal. Mfumo wu le ku nyikeni ka vukorhokeri bya vufambisi bya ndzindzakhombo na ku olovisela vatswisiwakuvava.
4.4. Khabinete yi tsundzuxa maAfrika-Dzonga ku ya emahlweni va tirhisa mati hi vukheta leswaku ya ta va kona ni mundzuku, hikuva ka ha ri ni tindhawu etikweni leti hlaseriweke hi swiyimo swa dyandza.
Nseketelo wa mfumo wu ya emahlweni wu hunguta ntikelo wa switandzhaku swa dyandza hi ku tirhisa mpimanyeto wa nkarhinyana, wa le xikarhi ni wa nkarhi wo leha ku pfuna tiphurogireme ta tindzawulo leti tirhanaka na swilaveko swo hlawuleka etindhawini leti hlaseriweke hi dyandza na swilaveko swo lwa na ku pfumaleka ka mati hikokwalaho ka mitlhontlho ya tinetiweke ta mphakelo.
Mfumo wu tumbuluxile Xipano xo Xileriso xa Vaholobye xa Mphakelo wa Vukorhokeri, lexi nga ni vayimeri ku suka eka swiyenge swo hambanahambana. Tanihi xiphemu xa tindlela to olovisa leti tekiweke ku hunguta switandzhaku swa dyandza, milawu ya matirhelo ya damu yi le ku tirhisiweni eka 35 wa madamu na mune wa tindlela laha milawu yi nga ku tirhisiweni mayelana na switirhisiwa swa mati (milawu yo pfumelelana eka matirhiselo ya laha kaya na vurimi).
Ku vevukisa switandzhaku swa nhlaselo wa dyandza eka vatirhisi va mati, Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi tirhisile ku tlula R500 miliyoni eka vungheneleri bya khombo na bya nkarhinyana eKwaZulu-Natal, Free State, N’walungu Vupeladyambu, Kapa Vuxa, Mpumalanga, Limpopo, Kapa Vupeladyambu na Kapa N’walungu. Vungheneleri bya nkarhinyana ku ya eka bya nkarhi wo leha byi kongomisiwile ku tiyisisa leswaku hi kota ku sihalala eku hundzuluxiweni ka tinguva, leswi hungutaka nxungeto wa mundzuku wo vevukisa dyandza.
Tindlela leti tirhisiweke hi mfumo ku lwa na dyandza na ku onhiwa ka misava swi khulukisa nhlamulo ya mifumo leyi hlanganeke na vun’we, ku nga phurogireme ya Nhlayiso wa Misava, ku Tirhela Mati, ku Tirhela Ndzilo ni ku Tirhela Switsevetseve, leswi hoxaka xandla eku tumbuluxiweni ka mitirho, vusirheleri bya swakudya, nhluvukiso wa vuswikoti, vuhlayiseki, ku vuyisela misava eka xiyimo lexinene, ku tlherisela swilo ematshan’wini ya swona ya ntolovelo na nhluvukiso wa matikoxikaya. Ku fika ka dyandza leri nga kona sweswi swi hi boha ku tirhisa tithekinoloji to sihalala. Hi ndlela yaleyo hi 2015 Afrika-Dzonga ri pasisile ku tirhisiwa ka mavele lama swekiweke hi ndlela yo hlawuleka ku kondzelelala dyandza ku lwa na mhaka ya vuhlayiseki bya swakudya. Hi tlhela hi tlakusa xiyimo xa vutumbuluxi na tithekinoloji leti lavekaka ku vuyisela xiyimo xa tindhawu leti khumbhekaka to vuyisela ku onhiwa ka misava ni ku yisa emahlweni vuhumelerisi bya misava leyi.
Tanihi xiphemu xa tindlela leti hlanganeke Afrika-Dzonga ri ti yimiserile ku endla xinakulobye ni ku hundzuka muvuyeriwa wa Ntwanano wa Nhlangano wa Tinxaka wo Lwa na ku Ohiwa ka Misava (UNCCED) na phurogireme ya nseketelo wa nkongomiso wa Misava. Hi ku tirhisa vungheneleri lebyi, hi nghenelela hi ku titwela ka hina eku humeleriseni ka misava ka mikongomiso ya rixaka tanihi xiphemu xo fikelela Swikongomelo swa Nhluvukiso lowu Yaka Emahlweni. Nawunkulu wo Lwa ni ku Onhiwa ka Misava swi basisa ntirho wa vanhu va laha kaya wo tumbuluxa ni ku humelerisa tindlela to yimisa ni ku tlherisela ematshan’wini ku onhiwa ka misava. Kungu ro Cinca ku Hundzuluka ka Tinguva lera ha ku Fikeleriwaka ri hlawula swirhangana swa vungheneleri ni ku hlanganisa makungunkulu yo hundzuluxa swiyenge swa Mati, Vurimi, Bayodayivhesithi, Rihanyo, Vutshamo bya Vanhu na Vuhunguti bya Nxungeto wa Khombo leswaku swi va Kungu ro Hundzuluxa ra Rixaka leri ndlandlamukeke. Ku susuwa ka Swihanyi swa Vahlapfa hi ku tirhisa phurogireme ya Tirhela Mati ku suka edan’wini leri hlaseriweke na tidyondzo ta mati swi hoxa xandla eka mati lama tengeke ni ntalo.
4.5. Khabinete yi lemukile hi ku khumbheka magoza ya xitereka eHofisini ya Tiposo ta Afrika-Dzonga, mbuyelo wa kona lowu nga ni switandzhaku eka xiyimo xa yona ku phakela vukorhokeri eka maAfrika-Dzonga.
Mfumo hi ku tirhisa Ndzawulo ya Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Tiposo wu le ku tirheni ku lwa na timhaka ta le Hofisini ya Poso ku vuyisela ntshamiseko ni ku cinca xiyimo lexi. Hi Mhawuri n’waxemu, Ndzawulo yi thorile bodo yintshwa, CEO lontshwa ni ku tiyisa vufambisi byo letela matirhelo ni ku tisa ntshamiseko eka SAPO. Ntshamiseko wa swa timali wa SAPO wu ya emahlweni wu va xirhanganankulu xa SAPO.
Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga yi tshama yi ri xilo xa nkoka xo hundzisela vukorhokeri bya mfumo, mabindzu ya le moyeni na timali eka maAfrika-Dzonga hi ku tirhisa kwalomuya ka 2 448 wa miako. Ha khutazeka ku vona leswaku vufambisi na varhangeri va vatirhi lava khomaneke va tinyiketile ku tirhisa mbhurisano tanihi gondzo ro ololoxa ku hambana ka vona.
4.6. Khabinete yi hoyozela xipano xa vadyondzi va Afrika-Dzonga (Liam Baker, Dylan Nelson, SangEun Lee, Ralph McDougall, Timothy Schlesinger, Hannah Clayton, Rauseenah Upadhey, na Mpho Nkwana) ku humelela eka Olympiad ya Tinhlayo ya Angarhelo wa Afrika ya vu 24 eSenegal. Lee, 17, u tlhele a nyikiwa xidlodlo xa Nkosikazi wa Afrika wa Tinhlayo eka mphikizano wa vanhwanyana lembe ra vumbirhi hi ku landzelelana.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Bela riqingho eka: 082 901 0766
