MaAfrika-Dzonga ya rikwerhu,
Riperile, Dumelang, Sanibonani, Molweni, Ndi madekwana, Gooienaand, Good evening.
I mavhiki ya 10 kwatsa ku sukela loko hi hlambanye xiyimo xa mhangu xa rixaka eka ku angula eka ntungu wa khoronavhayirasi.
Ku sukela eka nkarhi wolowo, hi tirhise magoza yo tika no ka ma nga tolovelekanga – lawa ya katsaka ku pfaleriwa ka tiko hinkwaro – ku lawula ku hangalaka ka ka xitsongwatsongwana.
Ndzi kombela ku rivaleriwa hi mhaka ya leswaku magoza lama hi ma vekeke ma mi tikisele ngopfu – ma mi sivela mfanelo yo fambafamba mi ntshuxekile, ku tirha na ku tilavela swa ku tihanyisa.
Hikokwalaho ka magoza lama hi ma vekeke – na ku tinyiketela loku mi ku endleke – hi swi kotile ku nonokisa mpimo wa ntlulelo wa mavabyi na ku sivela switirhisiwakulu swa hina swa rihanyu eka ku va swi tikeriwa.
Hi tirhise nkarhi nkarhi wa lockdown ku tiyisisa ku angula ka rihanyu ra vaaki hi lakukulu na ku lulamisela sisiteme ya hina ya swa rihanyu eka ku tlakuka ka mitluleto ya mavabyi loku languteriweke.
Sweswi loko hi nghena eka xiyenge lexi landzelaka xa nkayakayo wa hina wo lwisana na xitsongwatsongwana xa corona virus, swi tlhela nakambe swi va migingiriko ya hina leyi nga ta boha vumundzuku bya rixaka ra hina.
Tanihi vanhu, tanihi mindyangu, tanihi vaakindhawu, hi hina hi nga ta boha loko hi ta tokota ku xaniseka loku matiko man’wana yotala ma nga xaniseka hayona, kumbe loko hi ta swi kota ku ponisa vanhu va ka hina, vaakitiko va ka hina na ikhonomi ya hina eka switandzhaku swo tika eka ntungu lowu.
Ha swi tiva leswaku ndlela yo tisirhelela leyi humaka emahlweni yo lwisana na khoronavhayirasileyi na yona ya olova swinene.
Ku hlamba swandla nkarhi na nkarhi, ku ambala xipfalaxikandza, ku siya mpfhuka wo ringanela exikarhi ka wena na vanhu van’wana wa kwalomu ka timitara ta 1.5, ku papalata ku tikhoma swikandza swa hina hi mavoko lama ma nga hlambhiwangiki na ku basisa tindhawu leti hi ti khomaka nkarhi na nkarhi.
Loko hi landzelela mitolovelo leyi ya masungulo hi ku tiyimisela na ku nga cincacinci swi ta endla leswaku hi hlula ntungu lowu.
Sweswi ku na ku tlula 22 583 wa timhangu ta xkhoronavhayirasi leti tivekaka eAfrika-Dzonga.
Kwalomu ka hafu wa vanhu lava va horile, ku nga va hikwalaho ka swikombeto swa vona i swa le xikarhi kumbe hikwalaho ka nhlayiso lowu va wu kumeke eka swibedhlele swa hina.
Swo vavisa mbilu, kwalomu ka vanhu va 429 va hundzile emisaveni.
Hi yisa ku chavelela loku humaka etimbilwini ta hina eka mindyangu, vanghana na vatirhikulobye va vona.
Ku lahlekeriwa ka vona i ku lahlekeriwa ka hina.
Sweswi ku na ku tlula 11 000 ya timhangu ta xitsongwatsongwana xa corona virus leti nga erivaleni etikweni.
Eka tona leti, vavabyi va 842 va le xibedhlele, naswona 128 ya vona va le ka vuhlayiseki bya xiyimo xa le henhla.
Nhlayo ya vanhu lava va tluleriweke hi mavabyi a yi ta va yi ri henhlanyana loko a hi nga tekanga goza loko hi ta va hi veke magoza yo tika yo ma lawula.
Se hi le ka xiyimo xo antswa swinene ku tlula matiko manwana yotala lawa a ma ri eka xiyimo lexi xa ku hangalaka ka vuvabyi.
Hikwalaho ka magoza yo tika yo ma lawula lawa hi ma tekeke, hi kote ku tiyisisa ku angula eka rihanyu ra hina.
Ku fikela namuntlha, hi endle ku tlula 580 000 wa swikambelo swa khoronavhayirasi, na ku tlula 12 wa timiliyoni ta mivalango.
Ku na kwalomu ka 60 000 wa vatirhi va swa rihanyu lava tirhelaka exikarhi ka vaaki lava a va famba muti hi muti etikweni hinkwaro ku kuma timhangu ta khoronavhayirasi leti nga tshukaka ti va kona.
Eka ku lulamisela ku tlakuka ka mitluleto ya mavabyi loku languteriweke, kwalomu ka 20 000 wa mibedo ya le swibedhlele yi vekeriwe na ku kongomisiwa eka timhangu ta COVID-19, naswona 27 wa swibedhlele swa nkarhinyana swa nhlayiso wa xilamulelamhangu swi le ku akiweni etikweni hinkwaro. Nhlayo ya swibedhlele leswi swi lulamerile ku amukela vavabyi va khoronavhayirasi.
Eka nkarhi lowu fanaka, hi tokote mintlhontlho yo tika swinene, ku katsa ku kayivela ka mphakelo wa mirhi yo tshungula hikwalaho ka ku laveka lokukulu ka mphakelo lowu emisaveni hinkwayo.
Leswi swi hoxe xandla eka nkarhi wo leha wa ku kambela khoronavhayirasi, leswi hi le tlhelo swi nga va na ntshikelelo eka ku humelela hi ndlela leyinene ya minongonoko ya hina.
Xikalu na ku hatlisisa ka ku angula ka swa rihanyu ra vaaki eka xilamulelamhangu lexi a xi ri lexi enerisaka, kambe ka ha ri na swotala leswi faneleke ku endliwa.
Hi swi tive ku ri khale leswaku ku pfaleriwa swi ta nonokisa ku hangalaka ka khoronavhayirasi, kambe na leswaku a yi nge swi koti ku xi yimisa.
Ku fikela loko ku ta va na murhi wa vanhu hinkwavo, khoronavhayirasi yi ta ya emahlweni yi hangalaka exikarhi ka vanhu va tiko ra hina. Leswi swi vula leswaku hi fanele hi tolovela ku hanya na khoronavhayirasi eka nkarhi wo karhi lowu taka.
Ku na tshalatshala lerikulu ra matiko ya misava ku kuma murhi wo tshungula, laha Afrika-Dzonga yi nga xiphemu xa rona.
Mfumo wu seketela na ku pfuneta tiphurojeke to hlaya ta ndzavisiso, ku katsa kungu ro endla murhi wo tshungula khoronavhayirasi wa laha ndzeni ka tiko loko vakamberiwa va kumeka hi xihatla. Hi ta tirhisa swikili, vuswikoti, switirhiswakulu na mihlangano eka feme yo endla no hangalasa murhi wo tshungula.
Hi kanerisanile leswaku loko murhi wo tshungula wo endliwa kun’wana ematikweni ya misava, wu fanele wu kumeka mahala na hi ku ringana eka vaakitiko va matiko hinkwawo.
Tanihilaha vativikulu va sayense va kumbeteleke hakona, mitluleto ya mavabyi etikweni ra hina sweswi yi sungule ku tlakuka hi xihatla.
Yin’we eka timhangu tinharhu leti tiyisisweke ta ku tlakuka ti rhekodiwile eka vhiki leri nga hundza ntsena.
Naswona hi fanele hi langutela leswaku tihlayo ti ta tlakuka ku ya emahlweni, naswona hi xihatla.
Timodlolo to hambanahambana ti endliwile ku vhumba gondzo ra xitsongwatsongwana na mpfuno ku pfuneta makunguhatelo na mapimanyetelo.
Timodlolo leti ti hi byela swilo swimbirhi swa nkoka.
Xosungula, hi leswaku ntungu wa khoronavhayirasi eAfrika-Dzonga wu ta tika swinene wu nga se antswa.
Xavumbirhi, na ku va xa nkoka swinene, ti hi byela leswaku nkarhi, xikalu na ntshikelelo wa ntungu wu ta ya hi migingiriko ya hina tanihi vaakitiko na matikhomelo ya hina tanihi vanhu.
Hi ku landzelela mitolovelo yo tisirhelela ya masungulo, hi nga hunguta nhlayo ya mitluleto ya mavabyi xikan’we na nhlayo ya mafu.
Loko ndzi ta va ndzi vulavule na rixaka ro hetelela, ndzi vule leswaku hi fanele hi tirhisa endlelo ra ku tihlanganisa ku letela migingiriko leyi hi faneleke ku yi endla sweswi.
Ku sukela eka nkarhi wolowo, hi hlangane na varhangeri va mavandla ya tipolitiki lawa mayimeriweke ePalamende na van’wamabindzu, tiyuniyoni to yimela vatirhi na vayimeri va vaakindhawu.
Hi hlangane na Tiphurimiya, timeyara, vayimeri va Nhlangano wa Mifumo ya Miganga ya Afrika-Dzonga, varhangeri va ndhavuko na vayimeri va vukhongeri byo hambanahambana.
Tanihilaha hi endleke hakona eku sunguleni ka mhangu leyi, hi tlhele hi lava switsundzuxo swo huma eka Komiti yo Tsundzuxa ya Vaholobye hi mayelana na COVID-19, leyi ku nga ntlawa wa vativikulu va sayense lava thwaseke swinene, vo xiximeka na ku va na ntokoto, madokodela lava tirhanaka hi ku kongoma na vavabyi, vativinkulu va timhangu, ku hangalaka na ku lawuriwa ka mavabyi na vativinkulu va swa rihanyo ra vaaki.
Hi ba mandla swinene eka ntirho lowu va wu endleke na ku ya emahlweni na ku wu endla ku vona leswaku ku angula ka hina ku seketeriwe hi vumbhoni bya xisayense lebyi humaka emahlweni lebyi nga kona.
Hi khensa mavonelo yo hambana na ku va nkarhi wun’wana ma ntlhontlhaka ya vativikulu va sayense na tiphurofexinali ta swa rihanyu etikweni ra hina lawa ma hlohlotelaka njhekanjhekisano wa vaaki na ku fuwisa ku angula ka hina.
Hi tlhele hi leteriwa hi switsundzuxo swo huma eka Nhlangano wa swa Rihanyu wa Misava na Tisenthara ta Afrika to Lawula no Sivela Mavabyi.
Tanihileswi hi tirhanaka hakona na ntungu lowu khumbaka vutomi bya vanhu na tindlela to tihanyisa ta MaAfrika-Dzonga hinkwawo, a swi ri swa nkoka leswaku hi tihlanganisa hi ku angarhela hilaha swi kotekaka hakona.
Ku tihlanganisa loku a ku laveka xikan’we na ku va ka nkoka hikuva hi hi kume swiringanyeto swo hlaya leswi akaka.
Swi fuwise maanakanyelo eka mfumo, swi nyika vonelo ro kongoma ra mintlhontlho leyi vanhu va ka hina va hlanganaka na yona eka tindhawu to vhotela to hambanahambana.
Mitlawa leyi hi tihlanganiseke na yona a yi fani, naswona ya hambanahambana tanihilaha vanhu va Afrika-Dzonga hi voxe, naswona hinkwayo ya pfumelelana leswaku hi tirhe hi ndlela leyi faneleke na ku va kahle ku nonokisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwana.
Hinkwavo va khomane va va nyandza yin’we eka ku tiyisisa ka vona leswaku xikongomelokulu xa hina xi fanele xi va ku ponisa vutomi na ku sirhelela tindlela to tihanyisa.
Hambileswi ku nga na tindhawu to hlaya leti ku nga na ku hambana, mitlawa leyi hinkwayo ka yona ya twanana hi ku angarhela hi mayelana na endlelo leri hi faneleke ku ri tirhisa ku aka ehenhla ka ku humelela loku hi ku fikeleleke ku fikela sweswi.
Hambileswi ku pfaleriwa ka tiko hinkwaro ku nga tirha kahle, ku nga ka ku nga yi emahlweni hi laha ku nga heriki.
Hi te na sisiteme yo lemukisa ya COVID-19 ya tilevhele ta ntlhanu ku lawula ku olovisiwa ka ku pfaleriwa hi katsongotsongo.
Endlelo leri ra nxungeto leri antswisiweke ri leteriwa hi swipimelo swo hlaya, ku katsa levhele ya mitluleto ya mavabyi na mpimo wa mahangalakelo, vuswikoti bya switirhisiwakulu swa rihanyu, lomu matirhiselo ya ku nghenelela ka swa rihanyu ra vaaki ku fikeke kona na ntshikelelo wa swa ikhonomi na xisoxiyali wa leswi arisiwaka ku yisa emahlweni.
Lawa i masungulo ya swipimelo leswi – naswona ku tihlanganisa loku landzelaka – loku Khabinete yi ku boheke leswaku levhele yo lemukisa ya tiko hinkwaro yi fanele yi ehlisiwa ku suka eka levhele ya 4 yi ya eka levhele ya 3 ku sukela hi 1 Khotavuxika 2020.
Ku yiwa eka levhele yo lemukisa ya 3 swi komba ku cinca lokukulu eka endlelo ra hina eka ntungu.
Leswi swi ta endla leswaku ku va na ku pfuriwa ka ikhonomi na ku susiwa ka leswi arisiwaka swo hlaya hi mayelana na mafambafambelo ya vanhu, loko hi le tlhelo ku ndlandlamuxa na ku tiyisisa ku nghenelela ka swa rihanyu ra vaaki hi lakukulu.
Hambiloko hi ya eka levhele yo lemukisa ya 3, i swa nkoka leswaku hi fanele hi lemuka leswaku hi na swiphemu swi nga ri swingani etikweni laha mavabyi ma kumekaka hi xitalo na laha mitlulelo ya mavabyi yi ya ka emahlweni yi tlakuka.
Hi ta va na endlelo ro hambana ro tirhana na tindhawu leti ti nga na tilevhele ta le henhla swinene ta ntluleto wa mavabyi na ku hangalasiwa.
Tindhawu leti ti ta hlambanyisiwa tanihi le swivindzini swa khoronavhayirasi.
Exivindzini ku hlamuseriwa tanihi ndhawu leyi nga na ku tlula ntlhanu wa vanhu lava tluleriweke hi mavabyi eka vanhu va 100 000 van’wana na van’wana kumbe laha mitlulelo ya mavabyi leyintshwa yi tlakukaka hi rivilo lerikulu.
Madorobakulu lama landzelaka ma kumiwe ma ri exivindzini xa khoronavhayirasi: Tshwane, Johannesburg, Ekurhuleni, Ethekwini, Nelson Mandela Bay, Buffalo City na Cape Town.
Tindhawu tin’wana leti nga exivindzini i timasipala ta xifundza ta West Coast, Overberg na Cape Winelands eKapaVupeladyambu, xifundza xa Chris Hani EkapaVuxa na xifundza xa iLembe eKwaZulu-Natal.
Hi khumbeka swinene hi mayelana na xiyimo edorobeni ra Cape Town na le KapaVupeladyambu hi ku angarhela, leri sweswi ri nga na ku tlula hafu ya ntsengo wa mitluleto ya mavabyi etikweni.
Hi le ku swi langutisiseni tanihi mhaka ya xihatla.
Nongoloko wa tindhawu leti ti nga exivindzini ti ta langutisiwa eka mavhiki mambirhi man’wana na man’wana hi ku ya hi ku hangalaka ka xitsongwatsongwana.
Eka ku lwisana na xitsongwatsongwana eka tindhawu leti, hi ta tirhisa ku nghenelela loku tirhaka kahle loku kongomisiweke eka ku hunguta nhlayo ya mitlutelo ya mavabyi leyintshwa.
Hi le ku tirhiseni ka magoza lama antswisiweke ya ku valanga, ku lawula ntlutelo wa mavabyi na vulawuri.
Hi ta tirhisa ntlawa wa vatirhi lava tokoteke va nkarhi hinkwawo eka ndhawu yihi kumbe yihi ya le xivindzini.
Ntlawa lowu wu ta katsa vativikulu na vativikulu va timhangu, ku hangalaka na ku lawuriwa ka mavabyi, vatirhi va le mindyangwini, vaongori, vatirhi va swa rihanyu lava tirhelaka exikarhi ka vaakindhawu, vativikulu va swa rihanyu ra vaaki na vukorhokeri bya swa vutshunguri bya xilamulelamhangu lava nga ta seketeriwa hi vativikulu va le Cuba.
Hi ta hlanganisa exivindzini xihi kumbe xihi eka vukorhokeri byo kambela, switirhisiwakulu swo hambanisa na vanhu van’wana, switirhisiwakulu swa nhlambulo, vutshunguri, mibedo ya le xibedhlele na ku landzelerisa lava va hlanganeke na vona.
Loko swo va swi fanerile, xiphemu xihi kumbe xihi xa tiko xi nga tlhelerisiwa eka levhele yo lemukisa ya 4 kumbe 5 loko ku hangalaka ka ntluleto wa mavabyi ku nga lawuleki hambiloko ku ri na ku nghenelela ka hina, naswona ku na nxungeto wa ku va switirhisiwakulu swa hina swa rihanyu swi tikeriwa.
Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, hi ku tirhisa matshalatshala ya hina, swi ta koteka ku veka tindhawu laha mitlulelo ya mavabyi yi nga le hansi eka tilevhele ta 2 kumbe 1.
Matirhiselo ya levhele yo lemukisa ya 3 ku sukela eku sunguleni ka Khotavuxika ma ta katsa ku vuyeriwa eka matirhelo ya tisekithara to tala ta ikhonomi, hi ku lawuriwa hi ku landzeleriwa ka swiletelo swa rihanyu leswi bohaka na milawu yo siya mpfhula wo ringanela exikarhi ka wena na vanhu van’wana.
Ku pfuriwa ka ikhonomi na migingiriko yin’wana swi vula leswaku vatirhelamfumo votala va ta tlhelela entirhweni.
Leswi swi ta endliwa hi ku ya hi swilaveko swa Nawu wa swa Rihanyu na Vuhlayiseki bya le Ntirhweni na hi ku leteriwa hi Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Mfumo na Mafambiselo hi ku tirhisana na tindzawulo tin’wana hinkwato eka mfumo.
Hi hoyozela ntirho lowu yaka emahlweni wu endliwa hi vatirhelamfumo, ngopfungopfu lava va rhangeke emahlweni eka ku lwisana na COVID-19.
Vuhlayiseki bya vatirhi hinkwavo, ku katsa vatirhelamfumo i mhaka ya xihatla eka hina. Hi ta ya emahlweni hi endla matshalatshala leswaku ku ta va na ku nyikiwa ka switirho swo tisirhelela swo ringanela ku endlela vuhlayiseki bya wun’wana na wun’wana loko a ri entirhweni.
Xirhangana xa hina i ku hunguta swivandlanene swa ku hangalasiwa ka xitsongwatsongwana na ku tumbuluxa mbangu wo hlayiseka wa munhu wun’wana na wun’wana.
Hikwalaho hi kombela leswaku vanhu lava swi nga lavekeki leswaku va ya emitirhweni kumbe eka tindhawu to dyondzela eka tona va ya emahlweni va tshama emakaya.
Vanhu va ta tlhela va kota ku suka emakaya ya vona ku ya xava tinhundzu kumbe ku ya kuma vukorhokeri lebyi katsaka vutshunguri.
Vanhu va ta tlhela va kota ku endla vutiolori eka nkarhi wihi kumbe wihi wa siku, ntsena loko va nga endli tano hi mitlawa.
Nawu lowu bohaka leswaku vanhu va tshama emakaya wa mafambafambelo ya vona wu ta susiwa.
Byalwa byi nga xavisiwa leswaku byi nwiwa emakaya ntsena ehansi ka swipimelo swo tika swinene eka masiku lawa ma vekiweke na tiawara ti nga ri tingani.
Switiviso hi mayelana na mhaka leyi swi ta endliwa loko hi ta va hi fike emakumu na mikanerisano na sekithara hi mayelana na swipimelo swo hambanahambana.
Ku xavisiwa ka swimakiwa swa fole ku ta tshama ka ha yirisiwile eka levhele yo lemukisa ya 3 hikwalaho ka mixungeto ya swa rihanyu leyi fambelanaka na ku dzaha.
Tihlengeletano hinkwato ti ta tshama ta ha yirisiwile, handle ka minkosi leyi nga riki na ku tlula vanhu va 50 kumbe tihlengeletano emitirhweni hi swikongomelo swo tirha.
Ndhawu yin’wana na yin’wana leyi nga pfuleriwa mani na mani ku nga va swa migingiriko ya swa ndhavuko, ya swa mintlangu, ya swa vuhungasi, ya swo titoloveta, ya swa nkombiso, ya swo kondletela kumbe yin’wana yi ta tshama ya ha pfariwile.
Hi ve na mikanerisano leyi vuyerisaka na varhangeri va mihlangano ya swa vukhongeri byo hambanahambana hi mayelana na ku pfuriwanyana ka tindhawu to khongelela na vukorhokeri byo tsundzuxa ehansi ka swipimelo swo karhi.
Hinkwerhu hi twanane ku va na mikanerisano yo yisa emahlweni hi mayelana na mhaka leyi, naswona ha tshemba leswaku hi ta kuma xintshuxo lexi tirhisekaka.
Hi navelela varikwerhu va hina va maMuslim Eid leyinene. Hinkwavo va hundze eka nkarhi wo tinyikela lowu hi ntolovelo a wu fanele wu landzeriwa hi ku tlangela.
Hi lava ku va khensa eka ku va va endle ku cinca loku faneleke eka ku tlangela loku loko hi ya emahlweni na ku lwisana na ntungu lowu swin’we.
Loko ku pfuriwa ikhonomi, hi ta tshembela eka mitshikelelo ya vaaki laha vatekaxiave va nkoka hinkwavo va nga ta ololoxa mixungeto ya nkoka emintirhweni na le ka ku hlangana exikarhi ka vatirhi na vaaki.
Hikwalaho hi ta hetisisa ntsengo wa swiletelo swa sekithara, naswona swi ta lava leswaku khampani yin’wana na yin’wana yi tumbuluxa kungu ra le ntirhweni yi nga se tlhela yi pfula.
Hi ku ya hi makungu lawa, tikhampani ti ta laveka leswaku ti ta na magoza ya mbhasiso na ku siya mpfhuka wo ringanela exikarhi ka wena na vanhu van’wana na switirhisiwakulu, swi ta lava ti valanga vatirhi loko va fika siku rin’wana na rin’wana, ti hlambula lava va tluleriweke hi mavabyi na ku va lulamisela leswaku va kamberiwa.
Ti tlhela ti laveka leswaku ti pfuneta eka ku landzelerisa vanhu lava va hlanganeke na vona loko vatirhi va kumeka va ri na xitsongwatsongwana.
Hikokwalaho ko ka va nga sirhelelekanga, vatirhi hinkwavo lava nga na vukhale bya le henhla ka malembe ya 60 na lava va vabyaka hi mavabyi yo godzombela yo fana na vuvabyi bya mbilu, mavabyi ya chukele, vuvabyi byo hefemula bya godzombela na mfukuzana kahlekahle va fanele va tshama emakaya.
Vatirhi lava nga swi kotaka ku tirha va ri emakaya va fanele va pfumeleriwa ku endla tano.
Hi ku leteriwa hi magoza lawa, vumaki hinkwabyo, ku ceriwa ka migodi, ku aka, vukorhokeri bya swa timali, vukorhokeri bya xiphurofexinali na mabindzu, thekinoloji ya swa mahungu, vuhlanganisi, vukorhokeri bya mfumo na vukorhokeri bya vuhangalasamahungu byi ta sungula ku tlhela byi pfula hi ku hetiseka ku sukela hi ti 1 Khotavuxika.
Ku sungula nakambe na malunghiselelo ya ku sungula lama faneleke ma va kona eka ndhawu yo tirha yin’wana na yin’wana.
Nxaviselano wa tiholiseli na mavhengele lamakulu wu ta pfula hi ku hetiseka, ku katsa switolo, swiphaza na vaxavisi lava titirhaka. Ku xavisa hi ku tirhisa inthanete swi ta tshama swa ha pfurile.
Tisekithara tin’wana leti a ti pfurile khale to fana na ta vurimi na swihlahla, mihlangano leyi phamelaka vaakindhawu gezi, mati, gasi kumbe mbhasiso, vukorhokeri bya swa vutshunguri, ku endliwa ka swakudya na ku endliwa ka swimakiwa swa nsivelamavabyi ti ta tshama ta ha pfurile hi ku hetiseka.
Ku vona leswaku ku tshama ka ha ri na ku siyiwa ka mpfhuka wo ringanela exikarhi ka wena na vanhu van’wana, migingiriko yin’wana ya swa ikhonomi leyi yi nga na nxungeto wa le henhla yi ta tshama ya ha yirisiwile. Leyi yi katsa:
- Mavhengele yo dyela, tibarha na tithavhene, handle ka ku dilivhariwa kumbe ku tekiwa ka swakudya.
- Byetlelo na ku haha ka le ndzeni ka tiko, handle ka ku haha ka ximfumo loku nga ta nghenisiwa hi masiku lawa ma nga ta tivisiwa.
- Tikhomfarense, swiendleko, migingiriko ya swa vuhungasi na mitlangu.
- Vukorhokeri byo tiendla u languteka lebyi katsaka vukorhokeri bya ku endla misisi na ku tisasekisa.
Ku tlhelela emintirhweni ku ta sunguriwa hi ku siyerisana ku endlela leswaku tindhawu ta le mintirhweni ti lulamela khoronavhayirasi. Swi fanele swi endliwa hi ndlela leyi yi nga ta papalata na ku hunguta nxungeto wa ntluleto wa mavabyi.
Hi ve na mikanerisano na indhasitiri ya swa vupfhumba, tihodela na mavhengele yo dyela hi mayelana na mintlhontlho na ku tikeriwa loku tisekithara leti ti hlanganaka na kona.
Ti te na swiringanyeto swo hlaya hi mayelana na magoza lawa ti lavaka ku ma veka loko tisekithara ta vona ti pfula. Hi le ku tekeleni enhlokweni swiringanyeto swa vona
Ku na tikhampani to tala leti nga hundza leswi swi lavekaka hi nawu ku seketela ku angula eka khoronavhayirasi, ku katsa leti ti nyikaka ku valanga, ku kambela xikan’we na vukorhokeri byo hambanisa munhu na vanhu van’wana eka vatirhi va vona.
Hi ta va hi kanerisana na vatholi lavakulu hilaha va nga endlaka hakona switirhiswakulu swa nhlambulo swi va kona eka vatirhi va vona.
Hi bela tikhampani toleto mavoko leti nga hoxa xandla eka nkwama wa Mphalalo na hi tindlela tin’wana eka ku angula ka hina. Leswi swi katsa tikhampani to fana na Volkswagen leyi nga eku akeni ka xibedhlele xa nkarhinyana xa nhlayiso wa xilamulelamhangu eka feme leyi nga tirhisiweki eNelson Mandela Bay lexi nga tekaka mibedo ya 4 000.
Yin’wana ya mintlhotlho leyikulukumba leyi hi nga ta hlangana na yona loko hi ya eka levhele ya 3 – leyi nga ta olovisa ku tlhelela emintirhweni ka kwalomu ka vanhu va timiliyoni ta nhungu – ku ta va ku tlakuka ka nxungeto wa ku hangalaka eka vutleketli bya mani na mani.
Hi fanele hi va na ku tirhisana na vakhandziyi, vini va mathekisi na mabazi, van’wamabindzu na mfumo ku hlayisa vanhu va ka hina.
Vakhandziyi swi ta laveka leswaku va ambala swipfalaxikandza mikarhi hinkwayo, ku hlamba swandla va nga se khandziya naloko va fike lomu va yaka kona na ku papalata ku khoma swikandza swa vona hi swandla leswi nga hlambhiwangiki.
Vakhandziyi va ta tlhela va boheka ku siya mpfhuka wo ringanela exikarhi ka vona.
Vini va mathekisi na mabazi va boheka ku landzelela milawu leyi nga ta tivisiwa hi Holobye wa swa Vutleketli, ku katsa na ku vona leswaku mimovha ya vona ya basisiwa ku dlaya switsongwatsongwana nkarhi na nkarhi.
Mabindzu yo hlaya ma hi tsundzuxe leswaku ma le ku languteni hilaha ma nga hungutaka ntlimbano eka vutleketli bya mani na mani, ku katsa na ku tirhisa tiawara to tirha leti hangalasiweke na ku ku nyika vutleketli eka vatirhi.
Mindelekano ya hina ya rixaka yi ta tshama ya ha pfariwile, handle ka ku rhwaliwa ka tinhundzu na ku tlheriseiriwa ka vanhu va matiko mambe eka rikwavo.
Yin’wana ya mintlhontlho yo tika leyi hi hlanganeke na yona i ku pfuriwa ka swikolo nakambe.
Xirhangana xa hina i rihanyu lerinene na ntshamiseko wa vadyondzi, swichudeni, mathicara na vatirhi eka mihlangano leyi.
Hi tlhela hi khumbheka hi mayelana na ku kula ka vana va hina, naswona lokuya ka rixaka ra vadyondzi hinkwaro a ku fanelnga ku tsandzekisiwa hi leswi.
Hikwalaho hi teka endlelo leri nga na vukheta na ku pfula ka swikolo hi ku siyerisana hi ku leteriwa hi switsundzuxo swa vutshunguri na hi ku tirhisana na vatekaxiave hinkwavo.
Hi ta sungula titlilasi ta vadyondzi va tigiredi ta 7 na 12 ku sukela hi ti 1 Khotavuxika.
Magoza yo lawula ntluleto wa mavabyi yo tika na switirhisiwakulu swo tatisela swa mati na mbhasiso swi va kona ku pfuneta ku siyiwa ka mpfhuka wo ringanela exikarhi ka wena na vanhu van’wana, ku hlambha swandla nkarhi na nkarhi na vuhlayiseki bya vadyondzi laha swi faneleke.
Magoza ma le ku vekiweni ku vona vuhlayiseki tanihilaha vana va fikelelaka hakona nongonoko wa swakudya eswikolweni na vutleketli bya vadyondzi.
Khalendara ya xikolo yi langutisisiwile nakambe, naswona kharikhulamu yi ta hungutiwa ku endlela leswaku hi ta kota ku hetisa lembedyondzo ra 2020 kahle.
Swa twisiseka leswaku hi na swivilelo swo karhi hi mayelana na ku pfuriwa ka swikolo nakambe, naswona ndzi lava ku tshikelela leswaku a ku na mutswari loyi a nga ta sindzisiwa ku rhumela n’wana wa yena exikolweni loko a vilerisiwa hi vuhlayiseki bya yena.
Kambe loko hi tirhisana, loko hi landzelela switsundzuxo na swileriso hinkwaswo, hi ta swi kota ku endla swikolo swa hina swi va leswi hlayisekeke.
Hi tlhela hi tirhisa endlelo ro pfula hi ku siyerisana ka ku dyondza eka mihlangano ya dyondzo ya le henhla.
Ku sukela hi ti 1 Khotavuxika, tiyunivhesiti ta mani na mani hinkwato ti ta tirhisa maqhinga yo dyondzisa no dyondza hi ku tirhisa inthanete ku endlela leswaku swichudeni hinkwaswo swi nyikiwa xivandlanene xa ku hetisa lembedyondzo ra 2020.
Loko ku sunguriwa levhele yo lemukisa ya 3, ku nga vi na ku tlula xinharhu xa swichudeni hinkwaswo leswi nga ta pfumeleriwa ku tlhelela etikhampasini ntsena loko swi ta rhurheriwa hi ku hlayiseka.
Mihlangano yi ta pfuleka nakambe loko levhele yo lemukisa khoronavhayirasiyi cinca.
Loko hi lulamisa swipfuno swa hina swa rihanyu ku fikelela ku tlakuka ka timhangu ta khoronavhayirasi loku languteriweke, hi fanele hi vona leswaku a hi tumbuluxi xivandla xa ku tumbuluka ka timhangu tin’wana ta swa rihanyu.
Hikwalaho vukorhokeri bya swa rihanyu bya nkarhi na nkarhi byi fanele byi pfuriwa hi ku hetiseka na ku ya emahlweni na ku nyika vukorhokeri lebyi rhangisaka emahlweni ntlhavelo wa vana, vukorhokeri bya nkunguhato wa ndyangu, nhlayiso wa vantswedyana, mafembelo na matshungulelo ya mavabyi ya rifuva na HIV, malawulelo ya mavabyi yo godzombela na ku seketela lava Poneke eka madzolonga lama simekiweke eka rimbewu.
Hi fanele hi tiyisisa nkarhi na nkarhi leswaku timfanelo ta vanhu hinkwavo ta ku hanya na ndzhuti swi le xivindzini xa hina xa ku angula ka khoronavhayirasi, na leswaku hi fanele hi yima hi tiyile eka ku lwisana na migingiriko yihi kumbe yihi leyi tlulaka timfanelo leti na timfanelo ta ximunhu ta masungulo tin’wana.
MaAfrika-Dzonga ya rikwerhu,
Hi vonile vunhenha bya vanhu lava nga ya emahlweni va tirha hi nkarhi wa ku pfaleriwa ka tiko hinkwaro, va hlayisa lava va vabyaka, va nyika swakudya na vukorhokeri bya masungulo, va tirha ku endla leswaku tiko ra hina ri ya emahlweni eka swiyimo leswo tika swonghasi.
Ndzwalo wa ku pfaleriwa wu tike swinene eka lava va tsandzekeke ku wu rhwala.
Sweswi i nkarhi wa votala va hina hi faneleke ku tlhelela emintirhweni na ku sungula swiphemu swa vutomi bya hina lebyi a byi yimile ku sukela loko ku pfaleriwa swi sungurile.
Hambiswiritano, ndzi lava ku tshikelela leswaku ku olovisiwa ka leswi arisiwaka swin’wana a swi vuli leswaku nxungeto lowu tisiwaka hi khoronavhayirasi wu hundzile kumbe leswaku nyimpi ya hina yo lwisana na mavabyi yi herile.
Hi ntiyiso, nxungeto wa ku tlakuka lokukulu eka mitlutelo ya mavabyi sweswi i yikulu ku tlula leswi a wu ri xiswona eku sunguleni ka ku tu tumbuluka etikweni ra hina.
Sweswi i nkarhi lowu hi faneleke ku tiyisisa matshalatshala ya hina na ku kurisa ku tirhisana ka hina.
Sweswi, hi languta nakambe eka n’wina, eka migingiriko ya n’wina na vutihlamuleri bya n’wina.
Hi mi langutele leswaku mi hlayisa nkoka wa vutomi na ndzhuti wa vanhu hinkwavo.
Hi langute eka n’wina ku sirhelela lava tsaneke swinene na lava va nga sirhelekangiki swinene exikarhi ka hina.
Hi langutele eka n’wina ku kombisa vun’we na ku twela vusiwana leswi nga va swihlawulekisi swa ku angula ka vanhu va MaAfrika-Dzonga eka mhangu leyi.
Ku fikelela mintlhotlho leyi yo tika swinene, hi ta ya emahlweni tanihi vanhu van’we, hi ri na xikongomelo xin’we na ku tiboha leswaku hi ntiyiso hi ta hlula.
Eka nkarhi wa sweswi, ku tlula nkarhi wun’wana wihi kumbe wihi, hi tsundzuxiwa hi marito ya Madiba loko a te: “Sweswi swi le mavokweni ya hina”.
Xikwembi a Xi katekise Afrika na ku sirhelela vanhu va rona.
Ndza mi khensa.
