Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) hi Presidente Cyril Ramaphosa, EHolweni ya Dorobankulu ra Cape Town, Ravumune, 9 Nyenyenyana 2023
Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Manana Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu, Tatana Amos Masondo,
Xandla xa Phuresidente David Mabuza,
Meyarankulu wa Dorobankulu ra Kapa, Tatana Geordin Hill-Lewis,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Khale ka Xandla xa Phuresidente Baleka Mbete,
Phuresidente wa Palamende ya Pan Afrika, Ndhuna yo Hlonipheka leyi Faneleke Fortune Charumbira,
Muavanyisinkulu Raymond Zondo na Swirho swa Vuavanyisi,
Varhangeri va Swiyimisiwa leswi Seketelaka Xidemokirasi,
Xandla xa Phuresidente wa vandla leri fumaka, Tatana Paul Mashatile na varhangeri va mavandla hinkwawo,
Swirho swa Palamende,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
I ku xiximeka lokukulu ku yima emahlweni ka n’wina madyambu lawa ku andlala Xiyimo xa Rixaka.
Hikuva hi rixaka leri hlamuseriwaka ku nga ri hi malwandle ni milambu leyi vumbeke mindzilakano ya tiko ra hina.
A hi hlamuseriwi hi swicelwa leswi nga ehansi ka misava ya hina kumbe ndhawu yo hlamarisa leyi nga ehenhla ka yona. A hi hlamuseriwi hambi ku ri hi tindzimi leti hi ti vulavulaka kumbe tinsimu leti hi ti yimbelelaka kumbe ntirho lowu hi wu tirhaka.
Xa nkoka swinene hi hina, hi rixaka leri hlamuseriwaka hi ntshembo na ku tiyisela.
Ntshembo hi wona wu hi tiyiseke leswaku hi tama hi lwela ntshunxeko, naswona i ntshembo lowu susumeteke hi matimba vutluti bya hina loko hi ri karhi hi tsavula tiko ra hina ematini lama nga rhulangiki hi ya emalwandle lama rhuleke.
Hambi ku ri emikarhini leyi yo tika, i ntshembo lowu hi tiyisaka ni ku pfurhetela ku tiyimisela ka hina ku hlula hambi ku ri swiphiqo leswikulu.
Malembe manharhu ntsena lama hundzeke, tiko ra hina ri onhiwile hi ntungu wo biha swinene wa misava hinkwayo lowu ha ha wu tsundzukaka. Vutomi bya magidigidi byi lahlekile, tikhamphani ti pfariwile, mitirho yi lahlekile.
COVID-19 a yi hi chavisangi lerova hi yi chava kumbe hi heleriwa hi ntshembo.
Hi ku tirha swin’we, hi hlule xiphiqo xexo, naswona hi sungule ku hlakarhela.
Namuntlha ikhonomi ya hina yi kurile ku tlula leswi a yi ri xiswona ku nga si va ni ntungu lowu.
Exikarhi ka tikotara ta vunharhu ta 2021 na 2022, kwalomu ka miliyoni yin’we na hafu ya mitirho leyintshwa yi tumbuluxiwile eka ikhonomi ya hina.
Xihlohloteri xa Vuthori xa Phuresidente xi nyikile mikateko ya ntirho na ku tihanyisa eka vanhu vo tlula miliyoni.
Lembe leri nga hundza, vadyondzi va hina va matiriki va lwisanile na switandzhaku swa ntungu ku fikelela mpimo wa ku pasa wa 80% naswona ha va hoyozela eka ku humelela koloko lokukulu.
Hi vona moya lowu wa ku tiyimisela eka van’wavutshila va hina, vayimbeleri, vatlangi, vatsari na vatlangi va vavanuna na vavasati, lava tiseke ku cinca ekaya, eka tikonkulu na le handle ka matiko ya hina.
Banyana Banyana va endlile leswaku hi tinyungubyisa loko va hlula eka Khapu ya Matiko ya Vavasati ya Afrika ku va tinhenha ta Afrika.
Zakes Bantwini, Nomcebo Zikode na Wouter Kellerman va hi endlile hi tinyungubyisa eka Masagwadi ya Grammy eka ntirhisano wa vona, wa Bayethe.
Leswi hi swi fikeleleke tanihi rixaka eka lembe leri nga hundza, hambileswi hi nga na mitlhontlho, swi hi tsundzuxa leswaku xitshembiso xa Afrika-Dzonga xa hanya.
Nhluvuko lowu hi wu voneke wu fanele wu hi nyika xivindzi loko hi langutele vumundzuku lebyinene.
Nakona, ndzi vulavula na n’wina madyambu lawa, emakaya etikweni hinkwaro, vanhu votala va xaniseka, votala va vilela, votala a va tiyiseki naswona votala a va na ntshembo.
Kambe ndza tiyisisa leswaku, ku nga khathaleki ku i swiphiqo swa sweswi, kumbe i swiphiqo swihi leswi hi langutaneke na swona, hi ta yima hi langutana na swona hi ri swin’we, naswona, hi ta swi hlula hi ri swin’we.
Leswi, hi ta kota ku swi endla loko hi tirha swin’we naswona hi nga siyi munhu.
Hi hlengeletanile laha hi nkarhi wa xiphiqo.
Tiko ra hina, ku ringana tin’hweti to tala, ri tiyiserile ku pfumaleka ka gezi loku hetaka matimba loku vangeke ku onhaka lokukulu eka ikhonomi ya hina.
Naswona eka malembe mambirhi ku nga si va na sweswo, vutomi bya vaaki va hina byi onhiwile hi ntungu wa COVID-19 lowu nga vanga ku lahlekeriwa lokukulu ka vutomi na ku tika lokukulu.
Ntungu lowu wu nyanyise xiyimo xa ku pfumaleka lokukulu ka mitirho, tanihi leswi tiko ri lahlekeriweke hi mitirho ya timiliyoni timbirhi. Ntungu lowu wu khumbe vutomi hi ndlela yo biha naswona wu engetele vusweti.
Hi Mawuwani 2021, hi vile na madzolonga yo biha swinene ya vaaki na ku onhaka eka matimu ya xidemokirasi xa hina, leswi vangeke mafu yo tlula 300.
Lembe leri nga hundza, swiphemu swa Kapa-Vuxa, KwaZulu-Natal na N’walungu-Vupeladyambu swi hlaseriwile hi ndhambi ya khombo leyi vangeke ku lahlekeriwa lokukulu ka vutomi, ku onhiwa ka makaya na ku onhaka ka switirhisiwa.
Naswona sweswi, mphakelo wa gezi hi ku siyerisana wu nonokisa ku hlakarhela ka hina eka switandzhaku swa swiendlakalo leswi.
Ha swi tiva leswaku handle ka mphakelo wa gezi lowu tshembekaka, mabindzu a ma nge kuli, swivandla swo hlanganisela eka swona switirhisiwa, a swi nge yi emahlweni, swibyariwa a swi nge cheletiwi naswona vukorhokeri bya nkoka bya kavanyetiwa.
Mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu swi vula leswaku mindyangu na switolo leswikulu a swi koti ku hlayisa swakudya swi tshama swi ri swintshwa, mphakelo wa mati wu tala ku kavanyeteka, mavoni ya le magondzweni a ma tirhi naswona switarata a swi voningi nivusiku.
Handle ka mphakelo wo tshembheka wa gezi, matshalatshala ya hina yo kurisa ikhonomi leyi katsaka hinkwavo leyi tumbuluxaka mitirho swin’we na ku hunguta vusweti a ma nge humeleli.
Hikwalaho, loko hi ri karhi hi andlala ajenda ya hina ya lembe ku ya emahlweni, ntirho wa hina wa xihatla ngopfu i ku hunguta swinene ku tinyika matimba ka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu eka tin’hweti leti taka naswona eku heteleleni hi herisa mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu hi ku hetiseka.
Ehansi ka swiyimo leswi, a hi nge swi koti ku ya emahlweni hilaha a hi tolovele ku endla hakona.
Vanhu va Afrika-Dzonga va lava ku tekiwa goza, va lava swintshuxo naswona va lava leswaku mfumo wu va tirhela.
Va lava ntsena ku tiva leswaku xiphiqo xo fana ni mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu xi ta hela rini.
Hikokwalaho, hi langutisise eka magoza wolawo lama nga ta tisa ku cinca loku twisisekaka sweswi, leswi nga ta endla leswaku ku va na nhluvuko wa xiviri eka lembe leri taka kun’we ni ku veka masungulo ya ku vuyelela loku yaka emahlweni ku fikela enkarhini lowu taka.
A hi le ku nyikeli ka makungu lamantshwa, naswona laha a hi boxi nongonoko lowu heleleke wa mfumo.
Ematshan'wini ya sweswo hi kongomisa eka timhaka toleto leti khumbaka ngopfu MaAfrika-Dzonga:
Mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu.
Ku pfumaleka ka mitirho.
Vusweti ni ku tlakuka ka ku durha ka vutomi.
Vugevenga ni vukungundzwana.
A ku na swintshuxo swo olova eka xin’wana ni xin’wana xa swiphiqo leswi.
Hambi swi ri tano hi na matimba, tindlela na switirhisiwa swo swi hlula.
Loko hi tirha swin’we hi endla hi xivindzi ni hi ku tiyimisela, hi nga siyi munhu, hi ta kota ku lulamisa swiphiqo swa hina.
Mbulavulo lowu hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) wu vulavula hi mayelano ni ku vona ntshembo laha ku nga na ku heleriwa hi ntshembo.
Wu mayelani ni ku kombisa ndlela yo huma eka swiphiqo leswi.
Madyambu lawa, hi ta nyika xiviko xa nhluvuko wa hina mayelaka ni leswi se hi swi hetisiseke eka swiboho swa SoNA ya lembe leri nga hundza.
Eka lembe leri nga hundza, hi vekile masungulo lama tiyeke lama simekiweke eka ku tinyiketela loku hi ku endleke eka ku kula hi xihatla hi ku tirhisa pfhumba ra hina ra vuvekisi, ku cinca ka ikhonomi, minongonoko ya mitirho ya mfumo na phurogireme ya switirhisiwa leswi ndlandlamukaka.
Lexi nga erivaleni eka ntokoto wa hina wa malembe ma nga ri mangani lama hundzeke – hakunene ku suka eka matimu ya hina tanihi xidemokirasi – hileswaku a hi vanhu lava tshikaka ntirho hi ku olova eka vuyelo bya hina.
Loko hi langutane ni ntlhontlho lowukulu wa xihlawuhlawu, a hi tivekangi ehansi ka ntshikilelo lowu mfumo wa xihlawuhlawu wu wu vekeleke vanhu va hina.
Hi yime hi tiyile naswona hi nghenelerile eku lweleni, hi ri ni ntshembo wa leswaku xikongomelo xa hina xi ta hlula. Naswona swi ve tano. Eka ku lwisana na swiphiqo hinkwaswo hi swi kotile ku hlula fambiselo ra xihlawuhlawu.
Hi nga swi kota, naswona hi ta cinca swiyimo leswi hi tikumaka hi ri eka swona namuntlha.
Hinkwerhu ka hina ha swi kota no tiyimisela ku hlula swiphiqo leswi na ku veka ikhonomi ya hina eka ndlela yo tiya yo vuyelela.
Nchumu wa nkoka wa hina wa xihatla swinene i ku vuyisela vuhlayiseki bya eneji.
Hi le ku khomiweni hi xiphiqo lexikulu xa eneji, lexi mbewu ya xona yi byariweke malembe yo tala lama hundzeke.
A hi nge swi koti ku tlherisela endzhaku swihoxo leswi endliweke enkarhini lowu hundzeke, vuswikoti lebyi nga akiwangiki, ku onhaka loku endliweke eka tipulani ta hina ta gezi hikwalaho ka ku pfumaleka ka nhlayiso, kumbe vuyelo bya ku vutliwa ka mfumo eka swiyimisiwa swa hina.
Leswi hi nga swi endlaka i ku lulamisa xiphiqo namuntlha, ku tshama hi ri karhi hi voninga mundzuku ni le ka tinxaka leti taka.
Hi Mawuwani lembe leri nga hundza, ndzi tivise pulani ya maendlelo leyi nga erivaleni ku lulamisa xiphiqo xa eneji.
Leswi a swi ri ku lulamisa ku pfumaleka ka gezi ka 4 000 ku ya eka 6 000 wa timegawatsi (MW).
Pulani yi andlarile ku nghenelela ka nkoka ka ntlhanu:
Xo sungula, ku lunghisa switichi swa gezi swa malahla swa Eskom na ku antswisa vukona bya mphakelo lowu nga kona.
Xa vumbirhi, ku endla leswaku ku koteka na ku hatlisisa vuvekisi bya phurayivhete eka vuswikoti byo tumbuluxa.
Xa vunharhu, ku hatlisisa ku xaviwa ka vuswikoti byintshwa ku suka eka switirhisiwa leswi pfuxetiwaka, vuhlayiselo bya gasi na tibetiri.
Mune, ku ntshunxa mabindzu na mindyangu ku vekisa eka sola ya le henhla ka lwangu.
Ntlhanu, ku hundzula sekithara ya gezi hi ku hetiseka ku fikelela vuhlayiseki bya eneji bya nkarhi wo leha.
Vativi va pfumela leswaku pulani leyi i ndlela ya xiviri swinene yo herisa mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu.
Eka tinhweti ta tsevu leti hundzeke, hi endlile nhluvuko wa nkoka eku tirhiseni ka pulani.
Hi tekile magoza yo antswisa matirhelo ya switichi swa gezi swa Eskom leswi nga kona leswaku switichi swa gezi leswi tirhisaka malahla leswi nyikaka 80% wa gezi ra hina swi humesa mpimo wa gezi leri swi endleriweke rona.
Ehansi ka bodo ya yona leyintshwa, Eskom yi tirhisa vanhu na switirhisiwa ku antswisa ku tshembheka ka switichi swa gezi swa tsevu leswi hoxeke xandla swinene eka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu.
Eskom yi hatlisisa ku akiwa ka xitshunxo xa nkarhinyana ku vuyisa tiyuniti tinharhu eka xitichi xa gezi xa Kusile endzhaku ka ku wa ka ndhundhuma ya tichimele lembe leri nga hundza, loko hi nkarhi wun’we yi ri karhi yi lunghisa xivumbeko xa nkarhi hinkwawo.
Hi le ku pfuxeteni ka vuswikoti lebyi lahlekeke naswona se hi thorile vatirhi lava nga na vuswikoti eka swiyimo swa le henhla ku tirhisiwa eka switichi swa gezi leswi nga tirhiki kahle.
Huvo ya Vuinjhiniyere ya Afrika-Dzonga yi tinyiketerile ku nyika mpfuneto wo tala hilaha swi lavekaka hakona hi ku rhumela vanjhiniyara ku tirha na swipano swa vufambisi eka switichi swa gezi.
Hi na vuswikoti byo enta na vutshila kwala Afrika-Dzonga – hi lava ntsena ku swi tirhisa.
Nkwama wa Timali wa Rixaka wu le ku hetisiseni ka xitshunxo eka ndzhwalo wa swikweleti swa Eskom wa R400 wa tibiliyoni hi ndlela leyi ringanaka na ku lulama eka vakhomaxiave hinkwavo, leswi nga ta endla leswaku vukorhokeri byi endla vuvekisi lebyi lavekaka eka ku hlayisa na ku hundzisela.
Mfumo wu ta seketela Eskom ku kuma mali yo engetela yo xava dizele eka lembe ximali hinkwaro. Leswi swi fanele ku hunguta ku tika ka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu tanihileswi Eskom yi nga ta kota ku tirhisa switirhisiwa swa yona leswi tirhisaka dizele loko sisiteme yi ri ehansi ka ntshikelelo.
Eskom yi sungurile nongonoko wo xava gezi leri tlulaka mpimo eka tijeneretara ta phurayivhete naswona se yi kumile 300 MW eka matiko ya vaakelani va hina.
Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) byi simekile xipanu lexi tinyiketeleke na vurhangeri bya le henhla ku tirhana na vukungundzwana lebyi hangalakeke na vukhamba eka switichi swo hlaya swa gezi leswi hoxeke xandla eka matirhelo yo biha ya switichi leswi. Matirhelo lama fambiwaka hi vuhlori eka tindhawu leti fambelanaka na Eskom ku fikela sweswi ya endle leswaku ku khomiwa 43.
Tanihi xiphemu xa phurosese yo anama ya mpfuxeto, ku lulamisiwa hi vuntshwa ka Eskom loku hi nga tivisa khale ka ha ya emahlweni naswona Khamphani ya Vufambisi ya Rixaka yi ta sungula ku tirha ku nga ri khale na huvo leyi tiyimeleke.
Eku heleni ka lembe leri, hi ta andlala Nawumbisi wa Ndzulamiso wa Milawu ya Gezi ku hundzula sekithara ya eneji na ku simeka makete wa gezi lowu phikizanaka.
Tanihilaha swi kombisiweke hakona hi Mawuwani lembe leri nga hundza, naswona hi xikongomelo xo lulamisa xiphiqo xa mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu, hi ta ya emahlweni na ku humesiwa ka tiphanele ta sola ta le henhla ka lwangu.
Eka Mbulavulo wa yena wa Mpimanyeto wa swa Timali, Holobye wa Timali u ta hlamusela hilaha mindyangu yi nga ta pfuniwa hakona na hilaha mabindzu ya nga ta kota ku vuyeriwa hakona eka nsusumeto wa xibalo.
Nkwama wa Timali wa Rixaka wu le ku tirheni eka mindzulamiso eka xikimi xa xikweleti xa ku tlhelela endzhaku ku pfuna mabindzu lamatsongo ku vekisa eka switirhisiwa swa dyambu, na ku pfumelela tibangi na swivandla swa timali swa nhluvukiso ku lomba hi ku kongoma eka xikimi ku olovisa ku hirhisa tiphanele ta sola eka tikhasimende ta tona.
Yin’wana ya mindzulamiso ya matimba leyi hi yi sunguleke i ku pfumelela vatumbuluxi va phurayivhete ku humelerisa gezi. Sweswi ku na tiphurojeke to tlula 100, leti languteriweke ku nyika ku tlula 9 000 MW ya vuswikoti byintshwa hi ku famba ka nkarhi.
Tikhamphani to hlaya leti ngheneleke eka nongonoko wa eneji leyi pfuxetiwaka ku nga ri khale ti ta nghena eka ku aka na ku tisa ntsengo wa 2 800 MW ya vuswikoti lebyintshwa.
Eskom yi ta xava gezi ra xihatla leri nga tirhisiwaka ku nga si hela tin’hweti ta tsevu ku pfala xivandla xa xihatla.
Hi vekisa eka tilayini letintshwa to hundzisela na switichi leswitsongo, ngopfungopfu eka tindhawu to fana na Kapa-Vuxa, Kapa-N’walungu na Kapa-Vupeladyambu.
Magoza lawa hinkwawo ya ta endla leswaku ku va na ku tlakuka lokukulu ka gezi eka giridi eka tin’hweti ta 12 ku ya eka 18 leti taka, na ku tlula.
Matimba lawa ya ta fambisana na ku hlanganisiwa ka hina ko hambana ka swihlovo swa eneji, ku katsa na switichi swa hina swa gezi swa sweswi leswi tirhisaka malahla, vuhlayiselo bya dyambu, moya, gasi, nyutliya, hayidiro na tibetiri.
Ku tirhisa pulani leyi hi ku hetiseka, hi lava nhlanganiso wa le xikarhi lowu tiyeke na magoza ya xiboho.
Hi nkarhi wa xiphiqo, hi lava ndhawu yin’we ya swileriso na layini yin’we yo famba.
Tanihi leswi hi lulamisaka xivangelo xa xiphiqo, hi fanele ku tlhela hi lulamisa nkucetelo wa xona.
Xiphiqo lexi xi hundzukile hakatsongotsongo xi khumba xiphemu xin’wana ni xin’wana xa vaaki.
Hi fanele ku teka goza ro hunguta nkucetelo wa xiphiqo eka van’wamapurasi, eka mabindzu lamatsongo, eka switirhisiwa swa hina swa mati na netiweke ya hina ya vutleketli.
Senthara ya Vulawuri bya Makhombo ya Rixaka hikwalaho yi hlawule xiphiqo xa eneji na nkucetelo wa xona tanihi khombo.
Hikwalaho, hi le ku tiviseni xiyimo xa rixaka xa khombo ku hlamula eka xiphiqo xa gezi na vuyelo bya xona.
Holobye wa Mafumele ya Miganga na Timhaka ta Ndhavuko wa ha ku gazeta xitiviso xa xiyimo xa khombo, lexi nga ta sungula ku tirha hi xihatla.
Xiyimo xa khombo xi ta endla leswaku hi kota ku nyika magoza lama tirhaka lawa hi faneleke ku ma teka ku seketela mabindzu eka vuhumelerisi bya swakudya, vuhlayiselo na mphakelo wa vuxavisi, ku katsa na ku humesiwa ka tijeneretara, tiphanele ta sola na mphakelo wa gezi lowu nga kavanyetiwiki.
Laha swi kotekaka hi tlhelo ra xithekiniki, swi ta endla leswaku hi kota ku ntshunxa switirhisiwa swa nkoka swo fana na swibedlhele na tipulani to basisa mati eka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu.
Naswona swi ta endla leswaku hi kota ku hatlisisa tiphurojeke ta eneji na ku hunguta swilaveko swa milawu loko hi ri karhi hi hlayisa nsirhelelo wa mbango lowu tiyeke, milawu ya ku xava na swiyimo swa xithekiniki.
Oditara-Jenerala u ta tisiwa ku tiyisisa ku vekiwa tihlo loku yaka emahlweni ka matirhiselo ya mali, leswaku ku ta sirhelela eka ku tirhisiwa loko biha kwihi kumbe kwihi ka mali leyi lavekaka ku langutana na khombo leri.
Ku tirhana hi ndlela leyinene na hi xihatla na mitlhontlho leyi hi langutaneke na yona, ndzi ta thola Holobye wa Gezi eka Hofisi ya Phuresidente ku teka vutihlamuleri lebyi heleleke byo langutela swiyenge hinkwaswo swa nhlamulo ya xiphiqo xa gezi, ku katsa na ntirho wa Komiti ya Xiphiqo xa Eneji ya Rixaka.
Holobye u ta kongomisa nkarhi hinkwawo na ku tirha na bodo ya Eskom na vufambisi eka ku herisa ka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu na ku tiyisisa leswaku Kungu ra Matirhelo ra Eneji ri tirhisiwa handle ko hlwela.
Leswaku ku susiwa mpfilumpfilu wihi na wihi, Holobye wa Mabindzu ya Mfumo u ta tshama a ri muyimeri loyi a nga ni nkavelo eka Eskom na ku kongomisa ku lulamisiwa hi vuntshwa ka Eskom, ku tiyisisa ku simekiwa ka khamphani ya vuhundzisi, ku langutela ku tirhisiwa ka phurogireme ya ku cinca ka eneji leyi lulameke, na ku langutela ku simekiwa ka Khamphani yo Khoma Mabindzu ya Mfumo (SOEs).
Endlelo ro lulamisa mfumo hi vuntshwa ri ta hi nyika nkarhi wo kumisisa xiyimo xa tindhawu to hambana ta vutihlamuleri na ndlela leyi vukorhokeri byo hambana na tindzawulo ti nga tirhelaka kahle swikongomelo swa hina swa rixaka hi ndlela leyinene. Hi kongomisa ku yingisa ka hina eka xiphiqo xa eneji sweswi naswona hi ta langutana na ku lulamisiwa hi vuntshwa ka mfumo hi nkarhi lowu faneleke.
Leswi swi na nkoka hikuva nhlamulo leyi tirhaka eka xiphiqo lexi yi katsa tindzawulo to hlayanyana to hambana na swiyenge leswi lavaka nhlanganiso ku suka exikarhi ka mfumo.
Hi ta va hi katsa vatirhisani van’wana va vaaki eka xivumbeko lexi tirhaka lexi fanaka na lexi hi xi vekeke ku fambisa ku humesiwa ka murhi wo tshungula.
Swiyimo leswi nga tolovelekangiki swi lava magoza lama nga tolovelekangiki.
Xiphiqo xa eneji i nxungeto wa vukona eka ikhonomi ya hina na xivumbeko xa ntshamiseko.
A hi fanelanga ku tshika matshalatshala, naswona a hi fanelanga ku pfumelela ku hlwela, eku tirhiseni ka magoza lawa.
Loko hi ri karhi hi teka magoza lawa ku lulamisa xiphiqo xa eneji, hi le ku tekeleni enhlokweni makhombo lawa ku cinca ka maxelo ku ma tisaka eka vaaki va hina.
Swiendlakalo swa maxelo yo biha swinene hi xivumbeko xa dyandza, ndhambi na ndzilo wa nhova swiya swiva na khombo eka rihanyo, rihanyo lerinene na vuhlayiseki bya vanhu.
Hi ta yisa emahlweni ku cinca ka hina loku faneleke eka ikhonomi ya khaboni ya le hansi hi rivilo leri tiko ra hina ri nga ri kotaka na hi ndlela leyi tiyisisaka vuhlayiseki bya eneji.
Hi ta endla ku cinca ka hina loku lulameke hi ndlela leyi pfulaka ku koteka ka vuvekisi lebyintshwa, vumaki lebyintshwa na lebyi, ehenhla ka hinkwaswo, byi tumbuluxaka mitirho leyintshwa.
Khomixini ya Maxelo ya Phuresidente yi kongomisa ngopfu ntirho lowu, naswona, hi ku endla tano, yi aka modele wuntshwa wa ku teka swiboho leswi katsaka hinkwavo na leswi hlanganeke, ku katsa vanhu, vatirhi, na miganga leyi khumbekaka ngopfu eka ku cinca.
Hi ku tirhisa Kungu ra Vuvekisi bya Ncinco wa Eneji ya Vululami, R1.5 wa tithiriliyoni ti ta vekisiwa eka ikhonomi ya hina eka malembe ya ntlhanu lama taka eka mindzilakano leyintshwa yo fana na eneji leyi pfuxetiwaka, hayidirojeni ya rihlaza na mimovha ya gezi.
Tisekithara to hlaya letintshwa ta humelela eka ikhonomi, ku fana na hayidirojeni leyikulu ya rihlaza, mimovha ya gezi na tisele ta mafurha.
Tiphurojeke to hlaya se ti le ku endliweni, ku katsa na nhluvukiso wa ndhawu leyintshwa hi Sasol eBoegoebaai eKapa-N’walungu, Prieska Power Reserve eFree State, na kungu ra Hydrogen Valley eLimpopo, Gauteng na KwaZulu-Natal.
Kapa-N’walungu se ri kokile ku tlula R100 wa tibiliyoni eka vuvekisi eka tiphurojeke ta eneji leyi pfuxetiwaka.
Vuvekisi lebyi na byin’wana lebyikulu eka eneji leyi pfuxetiwaka byi ta tumbuluxa mitirho na ku hlohlotela ikhonomi ya laha kaya ku nga ri eKapa-N’walungu ntsena, kambe na le Kapa-Vuxa, Kapa-Vupeladyambu na Mpumalanga, ku hundzula hambi ku ri mananga lama omeke swinene ku va xihlovo xa eneji lexikulu.
Ehenhla ka hinkwaswo, ku cinca ka hina loku lulameke ku ta rhangisa vatirhi na miganga eka tiindasitiri leti nga sirhelelekangiki ku tiyisisa leswaku a ku na munhu loyi a salaka endzhaku.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ikhonomi ya hina yi lava ku kula hi ku hatlisa swinene loko hi ta hunguta hi ndlela leyi twalaka ku pfumaleka ka mitirho.
Eka SoNA lembe leri nga hundza, hi vulavule hi xikongomelo xa hina xo vumba ntwanano wa vaaki lowu heleleke lowu nga ta hlanganisa vatirhisani hinkwavo va vaaki eka nongonoko lowu fanaka ku pfuxeta ikhonomi ya hina na ku endla leswaku ku va na ku kula ka le henhla.
A hi swi kotanga ku hetisisa ntwanano wa swa ntshamiseko eka nkarhi lowu a hi wu languterile hikuva swiyimo swo hlaya leswintshwa swi humelerile leswi endleke leswaku swi tika eka vatirhisani va vaaki ku endla ntwanano.
Vatirhisani va vaaki va kombisile xikongomelo xa vona xo hetisisa ntwanano wa vaaki naswona va ye emahlweni va tirha eka rimba ro endla leswaku ku va na magoza yo hlanganela eka tindhawu ta nkoka to fana na eneji, swifambo na vutleketli bya swilo, ku tumbuluxiwa ka mitirho na nhluvukiso wa vuswikoti, vuvekisi na ku vekiwa ka ndhawu, nsirhelelo wa vaaki, vugevenga na vukungundzwana.
Loko hi ri karhi hi tinyiketela ku tumbuluxa ntwanano wuntshwa exikarhi ka swiyenge hinkwaswo swa vaaki va hina, hi tlhele hi endla ntirhisano lowu tirhaka eka tindhawu to karhi. Nhlayo ya mintwanano yin’wana yi endliwile exikarhi ka vatirhisani va vaaki.
Hi vona ku tinyiketela ka vatirhisani hinkwavo va swa rihanyu eka mintwanano leyi nga vumbiwa ku lwisana na ntungu wa COVID-19 na ku endla nongonoko lowukulu wo tshungula eka matimu ya hina.
Hi swi vonile eka migingiriko yo fana na Nkwama wa Vun’we lowu hlengeleteke vaaki, vukorhokeri bya vaaki na ku nyikiwa ka timali ku fikelela swikongomelo leswi fanaka, na le ka vutirhisani ku herisa madzolonga lama simekiweke eka rimbewu na ku dlaya ka vavasati (GBVF), na ku hlamula eka vuyelo bya ku cinca ka maxelo.
Hi vonile mimpfuno ya endlelo leri ku tlakusa vuvekisi na ku tumbuluxa tipulani letikulu eka swiyenge swa ikhonomi swo fana na mimovha, swiambalo na swo endla swiambalo, tihuku, chukele, vurimi na vukorhokeri bya mabindzu ya misava hinkwayo.
Tipulaninkulu leti nga hetisisiwa ti seketela ku pfuxetiwa ka tisekithara leti faneleke, ku nghenisiwa ka vuvekisi hi sekithara ya phurayivhete na ku tumbuluxiwa ka mitirho leyintshwa na vutomi.
Hi tsakile leswaku vatirhisani va vaaki, ngopfungopfu mabindzu, va vile va nyika nseketelo ku tirhisa Kungu ra Matirhelo ya Eneji hi moya wa ku hlangana ka vaaki. Hi ku fanana, hi tumbuluxile ntirhisano wa le kusuhi na vatirhi na vaaki eku seketeleni ka swiyenge swin’wana swa nhlamulo ya xiphiqo xa eneji.
Tanihi leswi eneji yi nga ya nkoka eka ku kula ka ikhonomi, ku fana na mphakelo wa mati lowu tshembekaka na sisiteme ya vutleketli na switirhisiwa swa magondzo leswi tirhaka kahle.
Netiweke ya hina ya swiporo yi xanisekile hi malembe yo tala ya vuvekisi lebyi nga nyawuriki, ku pfumaleka ka nhlayiso, migingiriko ya vugevenga na ku pfumaleka ka vukorhokeri.
Ku lulamisa leswi, lembe leri nga hundza, hi amukerile Pholisi ya Rixaka ya Swiporo ku kongomisa ku endliwa ka manguva lawa na ku pfuxetiwa ka sekithara ya swiporo, ku nyika, exikarhi ka swin’wana, mfikelelo wa vanhu va vunharhu eka netiweke ya hina ya swiporo.
Hi tirha eka mfumo hinkwawo ku tumbuluxa Mepe wa Ndlela wa Transnet lowu nga ta hundzuluxa ku tinyiketela ka pholisi ya hina ku va ntiyiso, ku katsa na ku lulamisiwa hi vuntshwa ka Transnet Freight Rail ku tumbuluxa Mufambisi wa Switirhisiwa wo hambana eka netiweke ya swiporo hi Nhlangula 2023.
Tikhamphani ta Transnet na sekithara ya phurayivhete ti ta hetisisa vutirhisani eka titheminali ta tikhontheyina ta Durban na Ngqura, ku endlela leswaku ku va na vuvekisi lebyintshwa eka swikepe swa hina na ku antswisa vukorhokeri bya tona.
Leswi swi ta pfuna swikepe swa hina ku tlhela swi kuma xiyimo xa swona xa misava hinkwayo tanihi swin’wana swa swikepe leswi tirhaka kahle swinene nakambe.
Ku vile na ku humelela lokukulu eku vekeni nakambe ka Theminali ya Mimovha ya Port Elizabeth, leyi nga tlula kambirhi vuswikoti bya yona naswona se yi vone ku tlakuka ka ku rhumeriwa ka swilo ematikweni mambe.
Mimovha yin’wana yo tala leyi kongomisiweke eka timakete ta le matikweni ya le handle yi le ku rhendzelekeni ku suka eXitichini xa Mimovha xa Port Elizabeth.
Transnet yi tlhela yi pfuxeta switimela swa yona leswi nga tirhiki na ku ndlandlamuxa switimela swa yona.
Hi langutane na mitlhontlho eka vutleketli bya vafambi eka vatirhisi va swiporo.
Endzhaku ka ku lulamisiwa loku nga eku endliweni eka Ejensi yay a Vatirhisi va ya Afrika-Dzonga, 13 wa tilayeni ta swiporo swa vafambi yi pfuriwile nakambe, leswi hunguteke swinene ntsengo wa maendzo eka vatirhi votala.
Mphakelo wo tshembheka wa mati i wa nkoka eka vuhlayiseki bya vanhu na ku kula ka ikhonomi ya hina.
Ku tiyisisa nsirhelelo wa mati sweswi na le ka nkarhi lowu taka, Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi le ku rhangeleni ka phurosese yo vekisa eka tiphurojeke letikulu ta switirhisiwa etikweni hinkwaro.
Endzhaku ko hlwela ku ringana malembe yo hlaya, mitirho yo aka hi matimba lamakulu ya phurojeke ya Xiyenge xa Vumbirhi xa Lesotho Highlands yi ta sungula lembe leri.
Phurojeke ya Lesotho Highlands i ya nkoka swinene eka ku tiyisisa vuhlayiseki bya mphakelo wa mati eGauteng, Free State, Mpumalanga, N’walungu-Vupeladyambu na Kapa-N’walungu.
Endzhaku ka makume yo hlaya ya malembe endzhaku ka loko yi ringanyetiwile ro sungula na malembe ya nhungu endzhaku ka nkhuvo wa masungulo wa projeke wu khomiwile, xiyenge xo sungula xa Phurojeke ya Mati ya Umzimvubu xi ta sungula eka lembe ximali leri taka.
Xiyenge lexi, lexi katsaka ku akiwa ka Damu ra Ntabelanga, switirhisiwa swo cheleta na ku hangalasiwa ka mati eka miganga, swi ta seketeriwa hi timali hi mfumo.
Xiyenge lexi landzelaka ku ta va ku akiwa ka Damu ra Lilane, leri nga ta katsa xitichi xa gezi ra mati.
Tiphurojeke letikulu to engetela vuswikoti bya Damu ra Clanwilliam, Damu ra Hazelmere na Damu ra Tzaneen ti ta antswisa mphakelo wa mati eRibuweni ra Vupeladyambu, eThekwini na le vuxeni bya Limpopo.
Lembe leri nga hundza, hi tivise pulani yo hundzula leyi heleleke ku olovisa phurosese ya swikombelo swa layisense ya matirhiselo ya mati, leswi nga swa nkoka ku endlela leswaku ku va na vuvekisi lebyikulu.
Ku sukela kwalaho, hi basisile leswi saleke endzhaku ka tilayisense ta matirhiselo ya mati naswona hi hungute nkarhi wo cinca swikombelo ku ya eka masiku ya 90.
Nongonoko wa hina wo aka switirhisiwa wu le ku kumeni ka rivilo hi ntirho wa Nkwama wa Switirhisiwa na Switirhisiwa swa Afrika-Dzonga, leswi simekiweke ku seketela tiphurojeke ta maqhinga ya switirhisiwa.
Xin’wana xa swihingakanyo leswikulu eka vuvekisi bya switirhisiwa i ku pfumaleka ka vuswikoti bya xithekiniki na vuswikoti bya vufambisi bya phurojeke.
Ku lulamisa leswi, Switirhisiwa swa Afrika-Dzonga swi nyikiwile R600 wa timiliyoni ku lulamisela phurojeke, ngopfungopfu eka tindhawu ta le makaya na leti nga riki na switirhisiwa.
Maendlelo ya nseketelo na vupulani lawa hi ma vekeke eka malembe yo hlaya sweswi ya sungula ku veka mihandzu eka ku engeteleriwa ka vuvekisi bya mfumo eka switirhisiwa.
Hi Sunguti lembe leri, tiphurojeke ta ntsengo wa R232 wa tibiliyoni a ti ri eku akiweni naswona tiphurojeke leti durhaka kwalomu ka R4 wa tibiliyoni ti hetiwile.
Tiphurojeke leti hetiweke ti katsa vutshamo byintshwa bya vanhu eGauteng, ku ndlandlamuxiwa ka magondzo na nhluvukiso wa mihlaluko leyitsongo.
Eka nhluvukiso lowukulu, Ejensi ya Magondzo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga – SANRAL – yi nyikile tikontiraka to aka magondzo ya ntsengo wa R18 wa tibiliyoni eka tinhweti tinharhu leti hundzeke.
Ku akiwa ka Buloho ra Msikaba na Buloho ra Mtentu ku ta hela naswona ku ta endla leswaku ku famba eKapa-Vuxa, ku antswa swinene.
Vuvekisi lebyi byi ta vuyerisa swinene indasitiri yo aka na ku endla leswaku ku va na ku tumbuluxiwa ka mitirho hi xiyimo xa le henhla, nhluvukiso wa vuswikoti na ku hunguta vusweti, ngopfungopfu eka miganga ya le makaya ya le kusuhi.
Lembe leri nga hundza, hi vule leswaku hi ta engetela ku akiwa ka mabuloho ya le makaya tanihi xiphemu xa nongonoko wa Welisizwe, ku endlela leswaku vaaki va kota ku fikelela swikolo, tindhawu to tirhela eka tona na switirhisiwa hi ku olova no hlayiseka.
Mabuloho ya makumembirhimune eKwaZulu-Natal sweswi ya le ku akiweni naswona ku lunghisiwa ka ndhawu ku le ku endliweni ka mabuloho man’wana ya 24.
Eka sekithara ya vuhlanganisi bya riqingho, ku hetisisiwa ka fambiselo ra xipekitiramu swi pfule vuvekisi lebyintshwa na ku hoxa xandla eka R14 wa tibiliyoni eka nkwama.
Hi ku famba ka lembe leri, hi ta rhurhela mindyangu leyi saleke eka netiweke ya thelevhixini ya xidijitali na ku hetisisa ku tima ka vuhaxi bya analogo.
Leswi swi ta humesa xipekitiramu xa nkoka eka ku humesiwa ka tinetiweke ta tiselifoni ta 5G naswona swi ta hunguta ntsengo wa datha.
Migingiriko leyi yi ta hi tshineta ekusuhi na xivono xa hina xa mfikelelo wa inthanete lowu nga durhiki, wa rivilo lerikulu eka hinkwavo.
Eka SoNA lembe leri nga hundza, hi vule leswaku hi ta kongomisa matshalatshala ya hina eka ku hlengeleta swiyimo leswikulu swa vuvekisi, leswi nga swa nkoka ku kurisa ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho.
Hi vule leswaku hi ta nyika nsusumeto eka pfhumba leri hi ri sunguleke kwalomu ka ntlhanu wa malembe lama hundzeke ku hlengeleta R1.2 wa tithiriliyoni eka vuvekisi lebyintshwa.
Lembe leri nga hundza, Khonferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vumune (SAIC) yi hlengeletile R367 wa tibiliyoni eka ku tinyiketela ka vuvekisi, leswi tisaka xikongomelo xa hina xa vuvekisi xa malembe ya ntlhanu hi ku tiya eku vonakaleni.
Eka lembe leri nga hundza, swo tala swa ku tinyiketela loku ku endle leswaku tikhamphani leti endleke ku tinyiketela koloko ti vekisa eka tifeme letintshwa, tisenthara ta riqingho, switichi swa gezi ra dyambu, tikhebulu ta opitiki ta faiyiba ta le hansi ka lwandle, ku ndlandlamuxiwa ka tilayini ta vuhumelerisi na ku amukeriwa ka thekinoloji leyintshwa.
Xa nkoka, vuvekisi lebyi byi endle leswaku ku va na mitirho leyintshwa na mikateko leyintshwa eka mabindzu lamatsongo lama ha ku sungulaka.
Hi ti 13 Dzivamisoko lembe leri, hi ta khoma SAIC ya hina ya vu5.
Eka nhlengeletano leyi, hi ta veka xikongomelo lexintshwa xo hlengeleta ku tlula R2 wa tithiriiliyoni eka vuvekisi lebyintshwa hi 2028.
Vuvekisi lebyi khulukeke eka ikhonomi kufikela sweswi byi hoxe xandla eka ku tlakuka lokukulu eka vuhumelerisi bya laha kaya.
Vuvekisi lebyi byi khutazile matshalatshala ya hina yo xava swa laha kaya.
Lembe leri nga hundza, ndzi andlarile SoNA ndzi ambale sudu na tintanghu leti endliweke hi ku tinyungubyisa eAfrika-Dzonga.
Madyambu lawa, ndzi nwa mati eka nghilazi leyi endliweke eWadeville vhiki leri nga hundza hi vatirhi vo huma eKatlehong, Vosloorus na Germiston.
Ku ringana malembe yo tala, Afrika-Dzonga ri ri karhi ri xavisela matiko mambe tinghilazi ta rona to nwa.
Sweswi hi ya eamhlweni hi ti endla laha tikweni.
Kambe a hi tinghilazi ntsena.
Loko u ya exibedlhele ku ya endla vuhandzuri, mikarhi yo tala u ta kuma murhi wo titivata lowu endliweke eka ndhawu ya vumaki ya xiyimo xa misava hinkwayo eKapa-Vuxa.
Hi nkarhi wa Riendzo ra mina ra Mfumo eUnited Kingdom lembe leri nga hundza, feme ya Afrika-Dzonga yi kumile layisense yo humelerisa murhi wo tshungula kholera wa nomu rosungula laha Afrika-Dzonga.
Mintwanano ya ku hlanganisiwa ka mphikizano yi nyikile mafurha yotala lawa yanga antswisiwa laha tikweni na swakudya swotala leswinga xaviwa eka van’wamapurasi va laha kaya.
Lembe leri nga hundza, hi tinyiketerile ku pfula vuvekisi eka sekithara ya swimilana swa swidzidzirisi.
Hi ya emahlweni ni ku tumbuluxa swiyimo leswi pfunaka leswaku sekithara yi kula.
Ndzawulo ya Vurimi, Mpfuxeto wa Misava na Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Ndzawulo ya Rihanyo va ta lulamisa swiyimo leswi nga kona swa ku byariwa ka swimilana swa swidzidzirisi ku pfumelela ku byariwa ehandle na ku hlengeletiwa ka ntshovelo ku suka eka van’wamapurasi va ndhavuko.
Leswi swi ta pfula eneji ya ikhonomi leyikulu swinene etindhawini ta le makaya ta tiko, ngopfungopfu eKapa-Vuxa, KwaZulu-Natal na Mpumalanga.
Ntirho wa xihatla wu hetisisiwa hi mfumo ku tumbuluxa rimba ra milawu leri pfunaka eka ximilani hinkwaxo, maendlelo ya swikongomelo hinkwaswo leswi nga enawini ya mirhi ya mahala, swakudya, switolwa, na swikumiwa swa tiindasitiri, leswi fambelanaka na mintwanano ya matiko ya misava na maendlelo lamanene.
Leswi swi katsa ku rhangisa nakambe mipimanyeto ya tindzawulo eka nhluvukiso wa sekithara na nseketelo eka van’wamapurasi va ndhavuko, va vantima, na ku ringanisiwa ka ku sindzisiwa ka SAPS na ku cinca ka milawu.
Ikhonomi leyi kulaka yi fanele ku tlhela yi va ikhonomi leyi katsaka hinkwavo.
Khonferense yo sungula ya Vantima va Tiindasitiri hi Mawuwani lembe leri nga hundza yi kombisile ku humelela ka vantima va Afrika-Dzonga eka ku humelerisa swakudya, tiphati ta mimovha, fanichara, swiambalo, nsimbi, tikhemikhali na switirhisiwa swa migodi, ku tumbuluxa magidigidi yo tala ya mitirho na ku engetela eka vuhumelerisi bya hina hinkwabyo bya rifuwo ra tiko.
Sweswi hi na kwalomu ka 1 000 wa vantima va tiindasitiri lava nghenelaka eka nongonoko wa vantima va tiindasitiri.
Tanihi xikombiso xa vutshila bya thekinoloji bya van’wamabindzu lava, un’wana wa vahluri va masagwadi eka nhlengeletano leyi a ku ri Astrofica Technologies, khamphani leyi simekiweke swin’we hi wansati wa muntima, Jessie Ndaba, leyi nyikaka swintshuxo swa data eka matirhelo ya tisathelayiti.
Hi endlile nhluvuko eka lembe leri nga hundza eku fikeleleni ka swiyimo leswikulu swa vun’wini bya vatirhi eka ikhonomi.
Sweswi ku na vatirhi vo tlula 400 000 lava nga na swiave etifemeni leti va ti tirhelaka.
Ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho eka ikhonomi ya hina swi ta fambisiwa hi mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi, swibindzwana na mabindzu lama nga riki ya ximfumo.
Lembe leri nga hundza, hi simekile xikimi xa xikweleti xo tlhelela endzhaku lexi fambisiwaka hi tibangi na swivandla swin’wana swa timali, na ku tiyisisiwa hi mfumo, eka tikhamphani leti lavaka timali ku vuyelela eka switandzhaku swa ntungu.
Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo yi ta tirhisana na Nkwama wa Timali wa Rixaka eka ndlela leyi xikimi xi nga tiyisiwaka hayona ku pfuna mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi na mabindzu eka sekithara leyi nga riki ya ximfumo.
Ku lulamisa ntlhontlho wa ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa, Nsusumeto wa Xibalo xa Ntirho wu ndlandlamuxiwile ku hlohlotela mabindzu ku thola vantshwa votala hi nhlayo leyikulu.
Lembe leri nga hundza, ndzi tivise leswaku hi ta lava ku hunguta ntshikelelo wa milawu leswaku hi ta kota ku susa tiko ra hina eka vukorhokeri lebyi nga lavekiki lebyi talaka ku hi tlherisela endzhaku.
Xipano xo hunguta ntshikelelo wa milawu eka hofisi ya Phurosidente ehansi ka Tatana Sipho Nkosi xi tirhisana na tindzawulo to hambanahambana ku olovisa ku endla bindzu.
Yi tekile endlelo ra ntirhisano, yi tirha na tindzawulo na tiejensi eka tindhawu to fana na sisiteme ya timfanelo ta migodi, tilayisense ta vafambisi va vutleketli bya vupfhumba, tivhisa na mpfumelelo wa ntirho, nhluvukiso wa tindzumulo na sekithara leyi nga riki ya ximfumo.
Lembe leri, hi ta hetisisa ku cinca eka Nawu wa Mabindzu, 1991 (Nawu wa 71 wa 1991) ku hunguta swihingakanyo swa milawu eka mabindzu lamatsongo, ya le xikarhi na lamatsongo (SMMEs) na swibindzwana na ku olovisela van’wamabindzu ku sungula mabindzu.
Hi ku tirhisa Ejensi ya Timali ya Mabindzu Lamatsongo – hi kunguhata ku nyika R1.4 wa tibiliyoni ta timali eka van’wamabindzu vo tlula 90 000.
Mfumo, hi ku tirhisana na Nkwama wa SA SME wu le ku tirheni ku simeka nkwama wa R10 wa tibiliyoni ku seketela ku kula ka SMME. Mfumo wu languta ku koteka ka ku nyika R2.5 wa tibiliyoni eka nkwama lowu na mali leyi saleke ya R7.5 wa tibiliyoni leyi nga ta hlengeletiwa ku suka eka sekithara ya phurayivhete.
Ku nyikiwa ka tilayisense ta PostBank ku ta veka masungulo ya ku tumbuluxiwa ka bangi ya mfumo leyi nga ta nyika vukorhokeri bya swa timali eka ti-SMME, mabindzu lama nga na vun’wini bya vantshwa na vavasati na miganga leyi nga tirheleriwiki kahle.
Loko Huvonkulu ya Rixaka yi ri karhi yi languta Nawumbisi wa Ndzulamiso wa PostBank, PostBank yi le ku langutiseni ka minyikelo ya yona ya vukorhokeri leswaku yi ta kota ku nyika ndlela yin’wana leyi nga tirhaka na ku ringanela eka tibangi ta mabindzu.
Ndlela leyi tirhaka swinene na leyi nga ta tshama nkarhi wo leha yo aka ikhonomi i ku havexerisa vanhu hi vuswikoti na vutivi byo yi fambisa.
Hikwalaho hi vile hi tirha ku tiyisisa vuxaka exikarhi ka vuswikoti lebyi hi byi hluvukisaka na vuswikoti lebyi ndhawu ya ntirho yi byi lavaka.
Lembe leri, Nkwama wa Vuswikoti bya Rixaka wu ta nyika R800 wa timiliyoni ku hluvukisa vuswikoti eka sekithara ya xidijitali na thekinoloji hi ku tirhisa modele wa vutumbuluxi lowu hlanganisaka ku hakeriwa ka ndzetelo na mimbuyelo ya mitirho.
Hi vuyelela xirhambo xa hina eka tikhamphani, tindzawulo na tiSOE ku susa xilaveko xa ntokoto wa ntirho eka vantshwa lava lavaka swivandla swa xiyimo rosungula.
Lembe leri nga hundza, hi vule leswaku hi ta veka ku tlula 10 000 wa vadyondzi lava thwaseke ekholichi ya Dyondzo na Vuleteri bya Xithekiniki na Vutshila (TVET) entirhweni.
Hi tlulerile nhlayo yoleyo naswona sweswi hi vekile xikongomelo xa 2023 xa 20 000 wa TVET ku vekiwa entirhweni.
Nhlayo ya swichudeni leswi nghenaka eka ndzetelo wa vutshila eka tikholichi ta TVET yi ta engeteriwa ku suka eka 17 000 ku ya eka 30 000 eka lembe ra dyondzo ra 2023.
Xin’wana xa swiaki swa nkoka eka ku kula ka ikhonomi na mphikizano i vuswikoti byo koka rinoko ra vuswikoti lebyi ikhonomi yi byi lavaka.
Loko hi hetile nkambisiso lowu heleleke wa sisiteme ya tivhisa ta ntirho, hi ta famba hi ku hatlisa ku tirhisa switsundzuxo leswi vekiweke emahlweni.
Leswi swi katsa ku simeka sisiteme leyi cincacincaka swinene leyi simekiweke eka swikongomelo ku koka rinoko ra vuhlapfa lebyi nga na vuswikoti, ku tirhisa xikimi xa muthori lexi tshembekaka ku olovisa phurosese ya vhisa eka vavekisi lavakulu na ku olovisa swilaveko swa swikombelo.
Hi ta tlhela hi tivisa vhisa ya mutirhi wa le kule na mpfumelelo wo hlawuleka eka mabindzu lama sungulaka lama kulaka swinene.
Loko nongonoko wa mpfuxeto wu ri karhi wu ya emahlweni, hi ta ya emahlweni hi seketela mitirho ya mfumo na ya vaaki ku nyika ntirho eka lava va wu lavaka.
Lembe leri nga hundza, hi vulavule hi nkoka wa Xihlohloteri xa Ntirho xa Phuresidente eku nyikeni ka mikateko ya ntirho na ku tihanyisa.
Kungu leri sweswi ri tumbuluxile mikateko ya mitirho yo tlula miliyoni, ku fikelela xifundzankulu xin’wana na xin’wana na xifundzatsongo etikweni ra hina.
Vhiki leri nga hundza, ntlawa wuntshwa wa 150 000 wa vapfuni va swikolo wu sungurile ntirho eka swikolo swo tlula 22 000, wu nyika xindzhuti, ntshembo na ntokoto wa nkoka wa ntirho eka vantshwa lava nga tirhiki.
Nkwama wa Ntirho wa Vanhu wu le ku tholeni ka 50 000 wa vatekaxiave eka xiyenge xa wona lexi landzelaka ku endla ntirho wo pfuna vanhu hinkwavo, naswona Vukorhokeri bya Vantshwa bya Rixaka lebyi pfuxetiweke byi ta tumbuluxa swivandla swin’wana swa 36 000 hi ku tirhisa mihlangano leyi nga tirheliki ku endla vuvekisi na leyi simekiweke eka vaaki.
Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya yi thorile ntlawa wo sungula wa 10 000 wa vantshwa lava nga tirhiki ku endla tidijithali to tlula 340 wa timiliyoni ta tirhekhodo ta vaaki leti simekiweke eka phepha.
Sweswi ku na vatirhisi vo tlula timiliyoni tinharhu lava tsarisiweke eka SAYouth.mobi, pulatifomo ya inthanete leyi nga na xiyimo xa zero eka vantshwa va Afrika-Dzonga ku fikelela mikateko yo dyondza na ku hola.
Leswi swi endliwile hi ku tirhisana swinene na Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa ya Rixaka (NYDA), leyi yaka emahlweni yi nyika mpfuneto wa nkoka eka van’wamabindzu lavatsongo na lava lavaka ntirho.
Hakunene ndzi hoyozela NYDA hi ndlela leyi yi pfunaka vantshwa ku kuma ntirho.
Xihlohloteri xa Ntirho xa Phuresidente xi tlhela xi seketela vanhu ku tihanyisa.
Kwalomu ka 140 000 wa van’wamapurasi lavatsongo va amukerile tivhawuchara ta switirhisiwa ku xava mbewu, manyoro na switirhisiwa, leswi nyikaka nsusumeto eka nsirhelelo wa swakudya na mpfuxeto wa vurimi.
Ntirho lowu wu endle leswaku ku byariwa kwalomu ka 640 000 wa tihektara ta misava.
Ku hlamarisa hileswaku 68% wa van’wamapurasi lava i vavasati.
Lembe leri, hi kongomisa ku nyika 250 000 wa tivhawuchara tin’wana eka van’wamapurasi lavatsongo.
Leswi i swikombiso swa ku hambana loku mfumo wu nga ku endlaka evuton’wini bya vanhu hi ku tirhisa vutumbuluxi, vutshiula na ku tinyiketela.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku tlakuka ka ku durha ka vutomi ku dzikisa vusweti ni ku nga ringani.
Timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga a va swi koti ku tihlayisa na mindyangu ya vona.
Kuna manana loyi a nga yexe eAlex, u vilerisiwa hi leswaku u ta tihanyisa njhani tanihi leswi ntsengo wa mavele na tihakelo ta mathekisi wu yaka emahlweni wu tlakuka.
Ku na mutirhi wa le femeni eGqeberha loyi sweswi a langutaneke na vumundzuku lebyi nga tiyisekiki tanihileswi mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu swi tisaka layini yo hlanganisa yi yima.
I ntirho wa mfumo ku nyika xiyimo xa le hansi xa nsirhelelo lexi ehansi ka xona ku nga riki na MuAfrika-Dzonga loyi a nga ta wa.
Sweswi etikweni ra hina, ku na vanhu vo tlula 25 wa timiliyoni lava kumaka muxaka wo karhi wa nseketelo wa muholo.
Ku engetela kwalaho, kwalomu ka timiliyoni timbirhi ta mindyangu leyi pfumalaka yi kuma mati ya nkoka ya mahala, gezi ra nkoka ra mahala na ku susiwa ka thyaka ro tiya mahala.
Kwalomu ka 60% wa mpimanyeto wa hina wu tirhisiwa eka leswi tiviwaka tanihi muholo wa vaaki, ku nyika swivumbeko swo hambana swa nseketelo, vukorhokeri bya nkoka na mpfuneto eka mindyangu na vanhu ku lwisana na vusweti na ndlala.
Ku seketela ntirho lowu na ku lwisana na ku tlakuka ka ku durha ka vutomi, hi ta yisa emahlweni Nkwama wa Mpfuneto wa Vanhu wa Nhlomulo (SRD), lowu sweswi wu fikelelaka kwalomu ka 7.8 wa timiliyoni ta vanhu.
Hi ta tiyisisa leswaku swipfuno swa vaaki leswi nga kona swa engeteriwa ku hunguta swisiwana eka ku tlakuka ka minxavo.
Leswi swi ta vekiwa eka mpimanyeto hi Holobye wa Timali.
Ntirho wu le ku endliweni ku tumbuluxa endlelo ra nseketelo wa miholo ya nkoka leyi kongomisiweke eka lava nga ekhombyeni swinene, endzeni ka swipimelo swa hina swa timali.
Leswi swi ta aka eka vutumbuluxi lebyi hi byi ngheniseke hi ku tirhisa Mpfuneto wa SRD, ku katsa na ku hlanganisa datha leyi hi nga na yona eka mfumo hinkwawo ku tiyisisa leswaku hi fikelela hinkwavo lava pfumalaka.
Nkwama wa Timali wa Rixaka wu le ku langutiseni ka ku koteka ka magoza ya xihatla ku hunguta ku khumbeka eka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana ku ya hi tindhawu eka mixavo ya swakudya.
Lembe leri, hi ta teka magoza yo pfula nkoka lowukulu eka mindyangu leyi pfumalaka hi ku hatlisisa mphakelo wa matsalwa ya vulawuri bya tindlu leti pfuniwaka hi timali.
Ntsengo lowu nga sala endzhaku eka ku phurosesa mapapila ya vun’winyi wu tlula miliyoni wa tindlu, leswi fikaka kwalomu ka R242 wa tibiliyoni leti ringanyetiwaka eka nhundzu leyi faneleke ku va emavokweni ya mindyangu leyi pfumalaka swinene ya Afrika-Dzonga.
A hi nge kongomisi ntsena eka ku herisa ku salela endzhaku loku, kambe ku endla leswaku sisiteme ya papila ra vun’winyi bya nhundzu yi tirha kahle no fikeleleka.
Hilaha hi nga endla hakona eka SoNA lembe leri nga hundza, Ndzawulo ya Mitirho ya Mfumo na Switirhisiwa yi hetisisile ku hundziseriwa ka 14 000 wa tihektara ta misava ya mfumo ku va tindlu.
Ku fikelela dyondzo ya xiyimo xa le henhla eka hinkwavo i xitirhisiwa xa matimba swinene lexi hi nga na xona xo herisa vusweti.
Hi fanele ku sungula hi vana lavatsongo swinene, hi va nyika masungulo lawa va ma lavaka ku tsala na ku hlaya ku kuma nhlamuselo, ku dyondza na ku hluvukisa.
Hikwalaho, i swa nkoka leswaku nhlayo ya vana lava kumaka mpfuneto wa Nhluvukiso wa Vana va Tindzumulo (ECD) yi tlula kambirhi exikarhi ka 2019 na 2022, ku fika eka miliyoni yin’we na hafu ya vana.
Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi olovisa swilaveko swa tisenthara ta ECD ku fikelela nseketelo na ku endla leswaku magidigidi ya van’wana va kuma swipfuno ku suka eka mfumo.
Loko hi ri eka tlhelo rin’wana ra riendzo ra dyondzo ya masungulo, hi fanele ku hoyozela mpimo wa ku pasa ka matiriki wa lembe leri nga hundza wa 80%, laha swifundzankulu hinkwaswo swi kombiseke mbuyelo lowu antswisiweke.
Leswi swi tlakuke kusuka eka 76% eka lembe leri hundzeke.
Xiphemu xa mapasi ya bachula eka swikolo leswi nga hakeriwiki xi antswisiwile ku suka eka 55% hi 2019 ku ya eka 64% hi 2022.
Leswi swi vula leswaku matirhelo ya vadyondzi lava humaka eswikolweni leswi pfumalaka ya ya ya antswa, leswi tiyisisaka nkoka wa nseketelo lowu mfumo wu va nyikaka wona.
Leswi mbuyelo lowu wu swi paluxaka hileswaku ku na nhluvuko lowu nga vulavuriki lowu humelelaka eswikolweni swa hina.
Swikolo swi fanele ku hlayiseka naswona swi pfumelela ku dyondza na ku dyondzisa loku humelelaka.
Kungu ra Vuhlayiseki lebyi Faneleke Dyondzo – leri tiviwaka tanihi SAFE – kun’we na Kungu ra ku Hatlisisa ra ku Nyikela Switirhisiwa swa Swikolo ra mfumo ri akile 55 000 wa swihambukelo leswi faneleke hi switirhisiwa ku suka eka sekithara ya mfumo na ya phurayivhete.
Ku humelerisa vuswikoti lebyi tiko ra hina ri byi lavaka, hi le ku ndlandlamuxeni ka tisisiteme ta dyondzo ya vutshila na vuleteri hi ku tirhisa kharikhulamu leyi pfumeleriweke ya modele wa tindlela tinharhu.
Lembe leri, mfumo wu kunguhata ku hetisisa Modele wo Angarhela wa Mali ya Swichudeni eka dyondzo ya le henhla, ngopfungopfu eka swichudeni leswi welaka ehandle ka swipimelo swa sweswi swa Xikimi xa Mpfuneto wa Timali wa Swichudeni swa Rixaka; ku fikelela lava tivekaka tanihi ‘vanhu va le xikarhi lava nga tekeriwiki enhlokweni’.
Swirho leswi xiximekaka,
Vugevenga bya madzolonga byi teka xiyimo xo tika eka MuAfrika-Dzonga un’wana na un’wana.
Miganga etikweni hinkwaro ra hina yi hanya hi ku chava vuhlayiseki bya mindyangu ya yona.
Xiyimo lexi a xi nge yi emahlweni.
Hi le ku tiyiseni ka SAPS ku sivela vugevenga na ku antswisa vuswikoti bya Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA) na tikhoto ku tiyisisa leswaku vaendli va vugevenga va yisiwa ehubyeni.
Leswi swi katsa ku veka maphorisa yo tala eswitarateni na ku simeka swipano swo hlawuleka leswi nga ta kongomisa eka tinxaka to karhi ta vugevenga.
Lembe leri nga hundza, hi tibohile ku thola 12 000 wa vatirhi lavantshwa va maphorisa.
Ku sukela kwalaho, ku tlula 10 000 wa vathoriwa lavantshwa va thwasile eka tiakhademi ta maphorisa na ku ya emahlweni. 10 000 va ta thoriwa no leteriwa lembe leri.
Swipano swo hlawuleka swa maphorisa leswi tirhaka ku lwisana na vugevenga byo fana na ku tlhakisa vanhu, ku tekela vanhu mali na migodi leyi nga riki enawini swi vile na ku humelela ko hlaya, ku khoma makume ya madzana ya vaehleketeleriwa na ku fikelela ku voniwa nandzu ko hlaya.
Ku tekiwa magoza lama tiyeke ku lwisana na ku onhiwa ka ikhonomi na vugevenga lebyi fambelanaka na byona lebyi onhaka swinene eka ikhonomi.
Swipano swa Ntirho swa Switirhisiwa swa Ikhonomi swa swiyenge swo hambana sweswi swa tirha eka tindhawu ta khombo ta 20 leti hlawuriweke.
Lembe leri nga hundza, ndzi kokeke rinoko eka ku onhaka lokukulu loku vangiweke hi ku yiviwa ka khebulu ya koporo na nsimbi eka sisiteme ya hina ya gezi, tintambhu ta switimela na switirhisiwa swin’wana swa mfumo.
Ku sukela kwalaho, maphorisa ma sungule ku landzelerisa ku yiva ka tikhebulu.
Hi N’wendzamhala, mfumo wu tivisile ku yirisiwa ka xinkarhana eka ku rhumeriwa ka khebulu ya koporo leyi nga tirhisiwiki na tinsimbi to karhi ku kavanyeta tisindikheti ta vugevenga na ku endla leswaku ku vekiwa sisiteme leyintshwa ya mabindzu.
Tanihi leswi hi sunguleke ku cinca ka ikhonomi eka gezi, mati, vuhlanganisi bya riqingho na vutleketli hi ku tirhisa Operation Vulindlela, hi sungula endlelo ra ku cinca ku antswisa ku humelela ka ku lwisana ka hina na vugevenga.
Hi ta tirhisa mphikizano wa hina eka matirhelo ya tisenthara ta riqingho ku seketela matirhelo lama faneleke ya riqingho ra mpfuno ra 10111, hi tirhisana na sekithara ya phurayivhete.
Leswi i ku tiyisisa leswaku loko vanhu va bela maphorisa riqingho, tiqingho ta vona ta hlamuriwa naswona swiyimo swa vona swa xihatla swi tekeriwa enhlokweni.
Hi ta tlhela hi tirhisa tindlela leti fambiwaka hi datha hi ndlela ya xiyimo xa le henhla swinene ku kuma na ku kongomisa tindhawu ta vugevenga leti nga ni khombo lerikulu.
Xa nkoka, mali yo tala yi ta endliwa yi kumeka eka mpimanyeto lowu eka maphorisa, NPA na Yuniti yo Hlawuleka ya Vulavisisi.
Vugevenga eka vavasati na vana byi tshama byi ri xivumbeko lexi karhataka swinene eka vutomi bya hina bya rixaka.
Hi Hukuri lembe leri nga hundza, hi khomile Samiti ya Phuresidente ya vumbirhi eka GBVF ku kambela nhluvuko eka ku tirhisiwa ka Kungu ra Maqhinga ra Rixaka, leri amukeriweke tanihi nhlamulo yo angarhela, leyi tirhaka na vun’we eka ntungu lowu.
Yin’wana ya ku humelela lokukulu ka matshalatshala ya hina yo lwisana na GBV i mpimo lowu vatirhisani va vaaki va hlengeletaneke ha wona ku rhendzela Pulani ya Maqhinga ya Rixaka.
Hi Sunguti lembe leri nga hundza, ndzi sayine swi va nawu swiphemu swinharhu swa nkoka swa milawu leswi nyikaka nsirhelelo lowukulu eka lava poneke eka GBV na ku tiyisisa leswaku vaendli va swiendlo leswi a va ha swi koti ku tirhisa swivandla swa milawu ku papalata ku tengisiwa.
Hi ya emahlweni hi antswisa ku fikelela na matirhelo ya Tikhoto ta Milandzu ya swa Masangu na ku ndlandlamuxa netiweke ya Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela.
Xiphemu xa nkoka xa Kungu ra Maqhinga ra Rixaka i ku nyikiwa matimba ka ikhonomi eka vavasati.
Ku sukela loko hi tivise ku tiyimisela ka hina ku kongomisa kwalomu ka 40% wa ku xava ka mfumo eka mabindzu lama nga ehansi ka vulawuri bya vavasati, hi lavile ku simeka ndhawu leyi pfunaka ku seketela van’wamabindzu va xisati.
Hi leterile ku tlula 3 400 wa mabindzu lama nga ehansi ka vulawuri bya vavasati ku ma lulamisela ku kurisa mikateko ya ku xava.
Hi ku tirhisa Nhlengeletano ya Ikhonomi ya Vavasati, hi vonile mihlangano ya indasitiri na tikhamphani ti tinyiketela eka swikongomelo swa ku cinca ka rimbewu eka indasitiri hinkwayo.
Khoporexini ya Nhluvukiso wa Tiindasitiri yi vekile kwalomu ka R9 wa tibiliyoni ku vekisa eka mabindzu lama rhangelaka hi vavasati.
Swiyenge swin’wana, ku katsa na Khoporexini ya Vuvekisi bya Mfumo na Nkwama wa Matimba wa Rixaka, na swona swi tinyiketerile ku simeka mimovha ya swikongomelo swo hlawuleka ku seketela mabindzu lama nga na vun’wini bya vavasati.
Hinkwerhu hi fanele ku tlanga xiphemu xa hina, tanihi vanhu, swiyimisiwa na varhangeri eka vaaki hinkwavo, ku herisa vugevenga lebyi eka vavasati na vana.
Lembe leri nga hundza, ndzi boxe leswaku hi ta teka magoza yo tika ku lwisana na vukungundzwana na ku endla ku humelela loku nga kanakanisiki hi nkarhi wa ku vutliwa ka mfumo.
Khomixini ya ku Vutliwa Mfumo leyi rhangelaka hi Muavanyisinkulu Raymond Zondo yi hetile ntirho wa yona naswona yi rhumele xiphemu xo hetelela xa xiviko xa yona hi Khotavuxika lembe leri nga hundza.
Tanihi tiko, hi kolota Muavanyisinkulu Zondo, vatirhi va Khomixini na hinkwavo lava nyikeke vumbhoni xikweleti lexikulu xa ku nkhensa eka vutirheli bya vona lebyi nga tolovelekangiki bya mfumo.
Swibumabumelo swa Khomixini swi le ku tirhisiweni hi ku landza pulani leyi ndzi yi rhumeleke ePalamende hi Nhlangula lembe leri nga hundza leswaku ku tsana ka mafambiselo loku kumiweke hi Khomixini ku lulamisiwa naswona ku vutluiwa ka mfumo ku nga ha pfumeleriwi ku tlhela ku humelela.
Huvo ya Vutsundzuxi ya Rixaka yo Lwisana na Vukungundzwana, leyi vumbiwaka hi vanhu ku suka eka vaaki hinkwavo, yi le ku endliweni ku tsundzuxa hi tindlela leti faneleke to sivela vukungundzwana, ku katsa na ku pfuxeta xivumbeko xa nhlangano xo lwisana na vukungundzwana.
Hi le ku tirheni ku nyika Yuniti ya Nsirhelelo wa Timbhoni matimba naswona hi ta nghenisa ku cinca eka Nawu wa ku Paluxa loku Sirhelelekeke, 2000 (Nawu wa 26 wa 2000) na Nawu wa Nsirhelelo wa Timbhoni, 1998 (Nawu wa 112 wa 1998) ku tiyisisa nsirhelelo eka valumandleve.
Ntirho se wu le ku endliweni ku antswisa mfikelelo eka nongonoko wa nsirhelelo wa timbhoni eka vatirhela mfumo lowu paluxaka vufambisi byo biha, vukungundzwana na matikhomele yo biha.
Hi ta hetisisa mpfampfarhuto wa Nawumbisi wa ku Xava ka Mfumo ku lulamisa ku tsana loku kumiweke hi Khomixini ya ku Vutliwa ka Mfumo na ku antswisa vukorhokeri, nkoka wa mali na ku va erivaleni.
Tiejensi ta hina to sindzisa nawu leti pfuxetiweke ti teka magoza yo tiya eka tikhamphani na vanhu lava ku hehliwaka leswaku va nghenelerile eka ku vutliwa ka mfumo.
Vulawuri bya Vulavisisi bya NPA, lebyi ndzi byi simekeke hi 2019, byi yise 187 wa vanhu lava hehliwaka ekhoto eka 32 wa milandzu ya kuvutliwa ka mfumo na vukungundzwana.
Ku tlula R7 wa tibiliyoni ku fikela sweswi ti tlheriseriwe eka mfumo ku suka eka milandzu ya ku vutliwa ka mfumo.
Ku fikela sweswi, R12.9 wa tibiliyoni ta mali na nhundzu swi pfaleriwile.
Lembe leri, Vulawuri bya Vulavisisi byi ta simekiwa tanihi nhlangano wa nkarhi hinkwawo endzeni ka NPA.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ku fikelela nhluvuko wihi kumbe wihi eku lulamiseni ka mitlhontlho ya xihatla leyi hi langutaneke na yona, hi lava Mfumo lowu nga na vuswikoti na ku tirha kahle.
Ku tsana ka hina lokukulu ku le ka mabindzu lama nga ehansi ka mfumo na mfumo wa miganga.
Vunyingi bya tiSOE ta hina ti lwisana na swikweleti leswikulu, vuvekisi lebyi nga nyawuriki eka switirhisiwa, vuyelo bya ku vutliwa ka mfumo na nkayivelo wa vuswikoti.
Hi ta tirhisa xitsundzuxo xa Huvo ya Phuresidente ya SOE ku simeka khamphani yo khoma ya mfumo tanihi xiphemu xa modele wa muyimeri loyi a nga ni nkavelo lowu nga exikarhi lowu nga ta tiyisisa vulawuri lebyi tirhaka bya tiSOE.
Hi ku hambana, ndzi lerisile Hofisi ya Phuresidente na Nkwama wa Timali wa Rixaka ku tirhisana ku lulamisa tindzawulo ta mfumo, swiyenge na minongonoko eka malembe manharhu lama taka.
Nkwama wa Timali wa Rixaka wu ringanyeta leswaku hi nga fikelela ku hlayisiwa loku nga vaka kona ka R27 wa tibiliyoni eka nkarhi wa le xikarhi loko hi tirhana na swileriso leswi hlanganisaka, hi pfala minongonoko leyi nga tirhiki na ku hlanganisa mavandla laha swi faneleke.
Ku nga tirhi kahle ka mimfumo yo tala ya miganga ku tshama ku ri ndhawu leyi karhataka.
Timasipala to tala swinene ta hina, 163 eka 257, a ti tirhi kahle kumbe ti le khombyeni hikwalaho ka vulawuri byo biha, vufambisi bya timali na vufambisi lebyi nga tirhiki naswona mikarhi yin’wana byi onhaka na mphakelo wa vukorhokeri byo biha.
Mfumo wu tirhisa ku nghenelela ko hlaya ku lulamisa ku tsandzeka eka xiyimo xa mfumo wa miganga na ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri bya nkoka.
Leswi swi katsa ku ndlandlamuxa vuswikoti bya vayimeri va mfumo na vatirhelamfumo, ku hlayisa na ku ndlandlamuxa switirhisiwa swa miganga, na ku vitana matimba ya mfumo wa rixaka ku nghenelela laha timasipala ti tsandzekaka ku fikelela vutihlamuleri bya tona.
Vukorhokeri bya mfumo bya xiphurofexinali, lebyi tirhisiwaka hi vanhu lava nga na vutshila, lava tinyiketeleke na mahanyelo lamanene, i bya nkoka swinene eka mfumo lowu tirhaka kahle na ku herisa vukungundzwana, ku seketeriwa na ku tlanga hi mali.
Ku hlamula eka Khomixini ya ku Vutliwa ka Mfumo na ku fambisana na rimba ra ku va vukorhokeri bya mfumo byi va bya xiphurofexinali, ku kamberiwa ka vutshembeki ku ta va xilaveko lexi bohaka xa ku thoriwa eka vukorhokeri bya mfumo naswona swikambelo swo nghena swi ta sunguriwa.
Hi le ku lulamiseni ka milawu na ku tiyisisa xiave xa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo ku tiyisisa leswaku vanhu lava faneleke va thoriwa eka swivandla swa vufambisi bya le henhla na ku ya emahlweni ku tumbuluxa vutirheli bya mfumo byin’we, lebyi twannaaka.
Swirho leswi xiximekaka,
Tanihi leswi hi tiyimiseleke ku antswisa mafumelo ya vanhu va tiko ra hina na vavasati na ku yisa emahlweni ku humelela loku avelaniwa eka hinkwavo, swi tano na hi ku tinyiketela ka hina ku fikelela Afrika yo Antswa na Misava yo Antswa.
Hi vilerisiwa swinene hi ku tlakuka ka sweswinyana ka ku nonoka exikarhi ka Vaisrael na Vapalestina, naswona hi kombela ku herisiwa ka nyimpi na ku sunguriwa nakambe ka phurosese ya ku rhula leyi nga yima.
Afrika-Dzonga ri kombisa nchavelelo lowukulu eka mfumo na vanhu va Türkiye endzhaku ka ku tsekatseka ka misava loku nga onha ngopfu eku sunguleni ka vhiki leri.
Tanihi tiko ha tinyungubyisa swinene hi matshalatshala ya Gift of the Givers ku pfuna lava khumbekeke hi ku tsekatseka ka misava.
Hi tshama hi vilerisiwa swinene hi mpfilumpfilu lowu yaka emahlweni wa Russia na Ukraine naswona hi hlohlotela mavandla hinkwawo ku yimisa nyimpi na ku lava ntlhantlho wo rhula hi ku tirhisa mbulavurisano.
Rifuwo ra Afrika-Dzonga ri fambelanisiwa hi ndlela leyi nga hambanisiwiki na ya tikonkulu ra hina, ngopfungopfu na le ka Nhlangano wa Nhluvukiso wa Matiko ma le Dzongeni wa Afrika.
Hi xikongomelo xa ku tshamiseka na ku humelela ka hina vini, hi bohekile ku landzelela ku nghenelela loku nga ta tisa ku rhula, ntshamiseko na nhluvukiso eka tikonkulu ra hina.
Hi ta ya emahlweni hi ndlandlamuxa mikateko ya mabindzu na vuvekisi na vatirhisani va hina va mabindzu ya misava hinkwayo naswona hi ta languta ku koka rinoko ra vuvekisi na timali eAfrika-Dzonga hi ku nghenelela ka hina eka tiforamu ta matiko yotala to fana na G20, leti hi nga ta ti khoma hi 2025.
Lembe leri Afrika-Dzonga ri teka vutshamaxitulu bya ntlawa wa matiko ya Britain, Russia, India, China na Afrika-Dzonga.
Nkongomiso wa hina wu ta va eka ntirhisano eka nhluvukiso lowu nga heriki, ku cinca ka eneji loku lulameke, vumaki bya tiindasitiri na ku tirhisiwa ka Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikontinente ta Afrika.
Afrika-Dzonga, kun’we na vaakelani va hina eka Nhlangano wa Tikhasimende wa Dzonga wa Afrika, ku nga ri khale hi ta hetisisa nyiko ya hina ya tiindasitiri eka Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikontinente ya Afrika.
Loko se yi tirhisiwile hi ku hetiseka, Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikontinente yi ta nyika nkarhi lowu nga si tshamaka wu va kona wo dzikisa nhlanganiso wa ikhonomi ya Afrika, ku kurisa ikhonomi ya rixaka, na ku pfulela tikhamphani ta Afrika-Dzonga mindzilakano na timakete letintshwa.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Vumunhu bya ntiyiso bya rixaka byi paluxiwa hi mikarhi ya mangava.
Rixaka ri hlamuseriwa hi ndlela leyi vanhu va rona va hlanganaka na swiphiqo leswikulu swinene – loko va tirha swin’we na ku langutana na mitlhontlho ya vona tani hi yin’we, va hlanganisiwa hi xikongomelo xo fana, kumbe loko va tinyiketa eka swiphiqo leswi nga emahlweni ka vona.
Hi rixaka leri khomiweke hi mitlhontlho ya sweswi, kambe hi tlhela hi va rixaka leri lwelaka ku hetisisa xitshembiso xa vumundzuku bya hina.
Loko hi teka magoza ya hina yo sungula endleleni yo ya eka xidemokirasi, a hi ri na xivono lexi nga erivaleni xa leswaku gondzo rero ri ta hi yisa kwihi.
Hi vone tiko leri eka rona vanhu hinkwavo a va ringana.
Hi vone tiko leri rifuwo ra rifuwo ra hina ri nga ta tsakeriwa hi vanhu hinkwavo.
Hi vone tiko leri eka rona hi nga hanyaka swin’we hi ku rhula, laha hi nga tirhisanaka kun’we ku aka vumunhu lebyi fanaka na vumundzuku lebyi avelaniwa.
Rixaka ra hina ri simekiwile eka Vumbiwa leri tiyisisaka mimpimanyeto ya xidemokirasi ya xindzhuti, ku ringana na ntshunxeko, na timfanelo ta un’wana na un’wana wa hina.
Swiendlo leswi hi swi boxeke madyambu lawa, hi aka eka ntirho lowu se hi wu endleke, swi ta hi tshineta ekusuhi na xivono xexo.
Swi ta endla leswaku hi swi kota, hi tirha swin’we na hi xikongomelo, ku huma eka xiphiqo lexi tanihi rixaka leri hundzuriweke.
Hi ta huma eka xiphiqo lexi hi ri na sisiteme ya gezi leyi tirhaka kahle, yo tshembheka no phikizana swinene.
Hi ta huma na swikepe na swiporo leswi tlhelaka swi phikizana na leswinene emisaveni, hi mfikelelo wa xithekiniki xa cinco wa le henhla eka MaAfrika-Dzonga yotala eka swiphemu swotala swa tiko, na hi mphakelo lowu nga heriki wa mati ya xiyimo xa le henhla.
Hi ta amukela vapfhumba votala etikweni ra hina, na ku hluvukisa na ku koka rinoko ra vuswikoti lebyi ikhonomi ya hina yi byi lavaka.
Hi ta tumbuluxa ntirho eka lava nga tirhiki, hi nyika ntshembo eka lava va rindzeke nkarhi wo leha swinene.
Hi maphorisa yotala exitarateni, hi tiforamu ta vuphorisa bya vaaki leti tirhaka na vulawuri bya vuchuchisi lebyi tirhaka na lebyi tiyimeleke, vanhu va hina va ta kota ku tshemba nsirhelelo wa Mfumo.
Hi ku lwisana na ku onhiwa ka ikhonomi na vugevenga lebyi hlelekeke, switirhisiwa swa hina swi ta va swi hlayisekile swinene naswona mabindzu ya ta kota ku tirha hi ku ntshunxeka swinene.
Hi ku tirhisa sisiteme ya nsirhelelo wa vaaki leyi tiyisisiweke no ndlandlamuxiwa, vanhu vatsongo va ta hanya evuswetini naswona mindyangu yitsongo yi ta va na ndlala.
Hi fanele ku endla swilo leswi hinkwaswo, ku nga ri ntsena ku hlula mitlhontlho ya hina ya xihatla, kambe ku pfuxeta xitshembiso xa Afrika-Dzonga.
I xitshembiso lexi hi xi hlayiseke xi hanya etimbilwini ta hina ni le ka swiendlo swa hina.
Lembe leri, ku ta va ku ri 10 ra malembe ku sukela loko hi hambanile na Nelson Mandela, Phuresidente wo sungula wa Afrika-Dzonga ya xidemokirasi, Madiba wa hina loyi a rhandzekaka. Nakambe ku ta va ku ri malembe ya 105 ku sukela loko a velekiwile.
Loko hi ri karhi hi xixima vutomi bya yena lebyikulu, a hi kumeni ku hlohloteriwa eka marito lawa a ma vuleke eka ku vekiwa ka yena entirhweni hi 1994, loko a ku:
“Eka ntokoto wa khombo leri nga tolovelekangiki ra vanhu leri tekeke nkarhi wo leha swinene, ku fanele ku velekiwa rixaka leri vanhu hinkwavo va nga ta tinyungubyisa ha rona.
“Mitirho ya hina ya siku na siku tani hi MaAfrika-Dzonga lama tolovelekeke ya fanele ku humesa ntiyiso wa xiviri wa Afrika-Dzonga lowu nga ta tiyisisa ripfumelo ra vumunhu eka vululami, ku tiyisisa ku tshemba ka byona eka vukulukumba bya moya wa munhu na ku kondletela ntshembo wa hina hinkwawo wa vutomi byo vangama eka hinkwavo.”
Ku aka rixaka ro tano, ku hlula swiphiqo leswikulu swa nkarhi wa sweswi, hi fanele ku tirhisana swin’we. Hi fanele hi tshama hi ri tano.
Tanihi rixaka, ku tlula rini na rini, hi fanele hi paluxa vumunhu bya hina bya ntiyiso.
Hi fanele hi tirhisana naswona hi nga siyi munhu.
Ndza mi nkhensa.
