Polelo ya Maemo a Setšhaba (SoNA) ka Mopresidente Cyril Ramaphosa Holong ya Toropokgolo ya Motsekapa Labone, 9 Dibokwane 2023
Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente (NA), Mohumagadi Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Modulasetulo wa Lekgotla la Setšhaba la Diprofense (NCOP), Morena Amos Masondo,
Motlatšamopresidente David Mabuza,
Meyara wa Mmasepala wa Motsekapa, Morena Geordin Hill-Lewis,
Mopresidente wa Peleng Thabo Mbeki,
Motlatšamopresidente wa peleng Baleka Mbete,
Mopresidente wa Palamente ya Afrika, Mohlomphegimogolo Fortune Charumbira,
Moahlodimogolo Raymond Zondo le Maloko a Lefapha la Baohloodi
Dihlogo tša Diinstitušene tša Go thekga Temokrasi,
Motlatšamopresidente wa mokgatlo woo o bušago, Morena Paul Mashatile le baetapele ba mekgatlo ka moka,
Maloko a Palamente,
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Ke tlhompho ye kgolo go ema mo pele ga lena bošegong bjo go aba Polelo ya Maemo a Setšhaba.
Ka ge re le naga yeo e sa hlalošwego ke mawatle le dinoka tšeo di dirago mellwane ya naga ya rena.
Ga re hlalošwe ke diminerale ka fase ga lefase la rena goba tikologo ye kgolo ka godimo ga rena. Ga re hlaloše gape ke dipolelo tšeo re di bolelago goba dikoša tšeo re di opelago goba mošomo wo re o dirago.
Se bohlokwa kudu go rena, naga yeo e hlalošwago ke tshepo le maatla.
Ke tshepo yeo e dirilego gore re kgone go swarelela ntweng ya rena ya tokologo, gape ke tshepo yeo e dirago gore re tielele ge re ntšha naga ya rena ka gare ga mathata gomme dilo di thoma go kaonafala.
Le ka nako ye ya mathata, ke tshepo yeo e dirago gore re swarelele le go re matlafatša gore re fenye mathata a magolo.
Mo mengwageng ye meraro ya go feta, naga ya rena e hlasetšwe ke leuba le lešoro leo le hlasetšego lefase ka moka leo le sa kago la bonwa. Go lobilwe maphelo a dikete, dikhamphani tša tswalelwa, gwa lobja mešomo.
COVID-19 ga se ya dira gore re felelwe ke tshepo goba gona go re šarakantšha.
Ka go šoma mmogo re fentše masetlapelo, gomme re thomile go tsoša hlogo.
Lehono ekonomi ya rena e gotše go feta ka moo e bego e le gona pele ga leuba.
Gare ga kotara ya boraro ya 2021 le 2022, go hlotšwe mešomo ye mefsa yeo e ka bago milione o tee le seripa mo ekonoming ya rena.
Dithekgo tša Mošomo tša Mopresidente di file dibaka tša mešomo le letseno go batho ba go feta milione o tee.
Ngwaga wa go feta, barutwana ba rena ba marematlou ba fentše ditlamorago tša leuba gomme ba tšwelela ka 80% gomme re a ba lebogiša ka katlego yeo ya bona ye kgolo.
Re bona moya wo wa boikgafo go borabokgabo/mmabokgabo, borammino/bommamino, badiragatši, bangwadi le boradipapadi/mmadipapadi, bao ba šomago gabotse mo gae, kontinenteng le lefaseng ka bophara.
Banyana Banyana ba šomile gabotse gomme ba dira gore re ikgantšhe ka bona ge ba thopa Sefoka sa Afrika sa Basadi gomme ya ba dinkgwete tša Afrika.
Zakes Bantwini, Nomcebo Zikode le Wouter Kellerman ba šomile gabotse gomme ba dira gore re ikgantšhe ka bona mo Difokeng tša Grammy ka tirašano ya bona, Bayethe.
Seo re se fihleletšego bjalo ka naga mo mengwageng ya go feta, le ge go be go na le ditlhohlo, se re gopotša gore tshepo ya Afrika Borwa e gona.
Tšwelopele yeo re e bonego e swanetše go re fa hlohleletšo ge re lebelela bokamoso bjo bokaone.
Gape, ke bolela le lena bošegong bja lehono, ka magae go phatlalala le naga, batho ba bantši ba a tshwenyega, ba bantši ba a ngongorega, ba bantši ga ba na bonnete gomme ba bantši ga ba na tshepo.
Eupša ka se ke na le bonnete. Go ka ba go na le mathata ka nako ye, go ka ba go na le masetlapelo ao re lebanego le wona, re tla ema ka maoto gomme ra lebana le wona mmogo gomme, mmogo, re tla a fenya.
Se, re tla kgona go se dira ge re šoma mmogo gomme re sa tlogele motho morago.
Re kopane mo ka nako ya masetlapelo.
Naga ya rena, mo dikgweding tše dintši, e bile le kgaotšo ya mohlagase nako ye telele yeo e hlotšego tshenyo ye kgolo mo ekonoming ya rena.
Mengwaga ye mebedi pele ga moo, setšhaba sa rena se hlasetšwe ke leuba la COVID-19 leo le hlotšego tahlegelo ye ntši ya maphelo le matshwenyego a mantši.
Leuba le dirile gore maemo a mpefale le go feta go tlhokego ya mešomo, ka ge naga e lahlegetšwe ke mešomo ye dimilione tše pedi. Leuba le amile letseno gampe gomme la oketša bohloki.
Ka Mosegamanye 2021, re itemogetše dikgaruru tšeo di se a kago tša bonwa le tshenyo mo historing ya temokrasi ya rena, tša hlola mahu a go feta 300.
Ngwaga wa go feta,dikarolo tša Kapa Bohlabela, KwaZulu-Natal le Leboa Bodikela di hlasetšwe ke masetlapelo a mafula ao a hlotšego mahu a mantši, tshenyo ya magae le ya infrastraktšha.
Bjale gonabjale, kgaotšo ya mohlagase yeo e tšwelago pele e thibela go tsoga ga rena go tšwa go ditiragalo tše.
Re a tseba gore ka ntle ga kabo ya maleba ya mohlagase, dikgwebo di ka se gole, go ka se be le tšweletšo, dibjalo di ka se nwešetšwe gomme ditirelo tša motheo di a šitišwa.
Kgaotšo ya mohlagse e ra gore malapa le mabenkele a magolo a ka se kgone go bea dijo tše difsa, kabo ya meetse le yona e a šitišwa, diroboto ga di šome gomme mekgotha ga e na mabone bošego.
Ka ntle ga kabo ya maleba ya mohlagase, maitapišo a rena a go godiša ekonomi ye e akaretšago batho ka moka yeo e hlolago mešomo gomme ya fokotša bohloki a ka se atlege.
Ka gona, ge re beakanya lenaneo la rena la ngwaga, mošomo wa rena wa ka pela ke go fokotša kudu sehlogo sa kgaotšo ya mohlagase mo dikgweding tše di tlago gomme mafelelong re fediše kgaotšo ya mohlagase go ya go ile.
Ka fase ga maemo a, re ka se tšwele pele ka moo re bego re dutše re tšwela pele ka gona.
Batho ba Afrika Borwa ba nyaka go bona go tšewa magato, ba nyaka go bona ditharollo gomme ba nyaka gore mmušo o ba šomele.
Ba nyaka go tseba gore bothata bja go swana le kgaotšo ya mohlagase bo tla fedišwa neng.
Ka gona, re, nepišitše go dikgato tšeo di tla re tšwelago mohola gonabjale, tšeo di tla dirago gore go be le tšwelopele ya nnete mo ngwageng wa go latela tšeo di tla dirago gore go be le wo re swarelelago ka wone ge re bušetša maemo sekeng le go tsena mo bokamosong bja rena.
Mo polelong ye ga re bolele ka maano a mafsa, goba gona go bolela ka lenaneo ka botlalo la mmušo.
Eupša re bolela kudu ka ditaba tšeo di amago maAfrika Borwa kudu:
Kgaotšo ya mohlagase.
Go hloka mošomo.
Bohloki le maemo ao a golago a bophelo bja go bitša tšhelete ye ntši.
Bosenyi le bomenetša.
Ga go na tharollo ye bonolo go ye nngwe le ye nngwe ya ditlhohlo tše.
Le ge go le bjalo re na le maatla, mekgwa le bokgoni bja go di fenya.
Ge re šoma mmogo le go tšea magato ka boitshepo le go tliša tharollo, go sa tlogelwe ba bangwe morago, re tla kgona go rarolla dithlohlo tša rena.
Polelo ye ya Maemo a Setšhaba (SoNA) e ka ga go bona tshepo moo go se nago le tshepo.
E ka ga go bona gore re ka tšwa bjang mo masetlapelong a.
Bošegong bjo, re tla fa tlhalošo ya tšwelopele ya rena mo go phethagatšeng maikgafo ao re a dirilego mo go SoNa ya ngwaga wa go feta.
Mo ngwageng wa go feta, re dirile motheo wa go tia woo o theilwego go maikgafo ao re a dirilego go kgolo ya lebelo go lesolo la peeletšo, kaonafatšo ya ekonomi, mananeo a mešomo a setšhaba le lenaneo la infrastraktšha yeo e katološitšwego.
Seo se bonagalago gabotse go tšwa maitemogelong a rena a mengwa ye mmalwa ya go feta – gabotse go tšwa historing ya rena bjalo ka temokrasi – ke gore ga re batho bao ba tlošwago bonolo go nepo ya bona.
Ge re be re lebane le tlhohlo ye kgolo ya kgethollo, ga se ra ineela go kgatelelo yeo mmušo wa kgethollo o bego o e gapeletša batho ba rena.
Re tiile gomme ra tšwela pele ka go lwa, ka tshepo ya gore motheo wa rena o tla tšwelela. Gomme o tšweletše. Kgahlanong le dikgonagalo ka moka re kgonne go fenya mmušo wa kgatelelo.
Re ka kgona, e bile re tla fetola maemo ao re ikhwetšago go wona lehono.
Ka moka re ka kgona e bile re na le maikemišetšo a go fenya mathata a ka moka le go bea ekonomi mo tseleng ya go se fetoge ya go tsoga.
Selo se bohlokwa kudu seo re swanetšego go se dira ke go lokiša tšhireletšo ya mohlagase.
Re ka gare ga mathatha a magolo a mohlagase, ao a bakilwego ke diphošo tšeo di dirilwego mengwaga ye mentši ya go feta.
Re ka se kgone go dirolla diphošo tšeo di dirilwego nakong ya go feta, e lego bokgoni bjoo bo se a agwago, tshenyo yeo e dirilwego go ditiši tša mohlagase ka lebaka la go se hlokomelwe, goba ditlamorago tša go goga mmušo ka nko mo diinstitušeneng tša rena.
Seo re swanelago go se dira ke go lokiša bothata lehono, go dira gore mabone a dule a tuka le go Moloko wo o tlago.
Ka Mosegamanye ngwaga wa go feta, ke tsebišitše leano la go kwagala la go šogana le mathata a mohlagase.
Lona e be e le la go šogana le hlaelelo ya mohlagase wa dimekawate (MW) tše 4 000 go fihla go tše 6 000.
Leano le akareditše ditsenogare tše hlano tše dikgolo:
Sa mathomo, go lokiša ditiši tša go fehla mohlagase tša malahla tša Eskom le go kaonafatša tšeo di lego gona tšeo e lego tšona di dutšego di aba mohlagase.
Sa bobedi, go dumelela le go potlakiša peeletšo ya praebete mo ditirelong tša tšweletšo ya mohlagase.
Sa boraro, go potlakiša go reka mohlagase o mofsa wo o dirwago ka mekgwa e mefsa, gase le polokelo ya mohlagase wa petiri.
Sa bone, go dumelela dikgwebo le malapa go beeletša go didirišwa tše di dulago godimo ga marulelo tša mohlagase wa letšaši.
Sa bohlano, go fetoša kudu lekala la mohlagase go fihlelela tšhireletšo ya mohlagse wa nako ye telele.
Ditsebi di dumela gore leano le ke tsela ya nnete ye kgolo ya go fediša kgaotšo ya mohlagase.
Nakong ya dikgwedi tše tshela tša go feta, re dirile tšwelopele ye kgolo mo go phethagatšeng leano le.
Re tšere dikgato tša go kaonafatša phethagatšo ya ditiši tša go fehla mohlagase tša Eskom tšeo di lego gona gore ditiši tša go fehla mohlagase tša malahla tšeo di abago 80% ya mohlagase wa rena di tšweletša mohlagase woo di o dirilego.
Ka fase ga boto ya yona ye mpsha, Eskom e thwala batho le didirišwa go kaonafatša go šoma gabotse ga ditiši tše tshela tša mohlagase tšeo di kgathilego tema kudu gore go be le kgaolo ya mohlagase.
Eskom e potlakiša ka lebelo kago ya tharollo ya nakwana go buša diyuniti tše tharo mo setišing sa go fehla mohlagase sa Kusile go latela go wa ga tšhemele ngwaga wa go feta, mola ka go le lengwe ba lokiša moago wa go ya go ile.
Re aga lefsa mabokgoni ao a lahlegilego gomme re šetše re kaladitše bašomi bao ba nago le mabokgoni mo maemong a godimo gore ba romelwe mo ditišing tša go fehla mohlagase tšeo di sa šomego gabotse.
Khansele ya Boentšenere ya Afrika Borwa e ithaopile go re fa thušo ye ntši yeo e nyakegago ka go romela dientšenere go šoma le dihlopha tša balaodi mo ditišing tša go fehla mohlagase.
Re na le mabokgoni a magolo le tsebo gona mo Afrika Borwa – seo re hlokago go se dira ke go a šomiša gabotse gore a re tšwele mohola.
Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba e phetha ka tharollo ya sekoloto sa Eskom sa R400 bilione ka mokgwa wa go kwagala gape wa toka go bakgathatema ka moka, woo o tla kgontšhago tirelo go dira dipeeletšo tšeo di hlokegago mo go tlhokomelo le mohlagase.
Mmušo o tla thekga Eskom go šireletša thekgo ya tlaleletšo go reka tisele ngwageng ka moka wa ditšhelete. Se se tla fokotša bošoro bja kgaotšo ya mohlagase ka ge Eskom e tla kgona go šomiša tisele ya yona ya go dirwa ka dimela ge lenaneo le imelwa.
Eskom e thakgotše lenaneo la go reka mohlagase wo montši go tšwa go batšweletši ba praebete gomme e šetše e na le 300 MW go tšwa dinageng tša baagišane.
Tirelo ya Maphodisa a Afrika Borwa (SAPS) e thomile sehlopha sa boikgafo sa go ba le baetapele ba maemo a godimo go šogana le bomenetša ka kakaretšo le bohodu mo ditišing tše mmalwa tša go fehla mohlagase tšeo di kgathilego tema go šome gabotse ga ditiši tše. Ditshepedišo tša mahlale mo ditišing tše di dirile gore batho ba 43 ba swarwe.
Bjalo ka karolo ya tshepetšo ya mpshafatšo ye kgolo, go beakanywa lefsa ga Eskom moo re go tsebišitšego nakong ya go feta e tšwela pele gomme Khamphani ya Mohlagase ya Setšhaba kgauswanyane e tla thoma go šoma ka boto ya go ikema.
Ka morago mo ngwageng wo, re tla ala Molaokakanywa wo o Mpshafaditšwego wa Taolo ya Mohlagase go fetoša lekala la mohlagase gomme ra thoma mmaraka wa mohlagase wa phadišano.
Bjale ka ge go boletšwe ka Mosegamanye, gape ka kgopolo ya go šogana le bothata bja kgaotšo ya mohlagase, re ya go tšwela pele ka go thoma ka diphanele tša didirišwa tše di dulago godimo ga marulelo tša mohlagase wa letšaši.
Mo Polelong ya Gagwe ya Tekanetšo, Tona ya Matlotlo o tla bolela ka moo malapa a ka thušwago le ka moo dikgwebo di tla kgonago go holega go tšwa go phokoletšo ya motšhelo.
Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba e šoma ka diphetogo tša kadimo yeo e swanetšwego go bušetšwa morago go thuša dikgwebo tše dinnyane go beeletša go didirišwa tša mohlagase wa letšaši, le go dumelela dipanka le diinstitušene tša ditšhelete tša kaonafatšo go adima ditlamo tše ditšhelete gore di kgone go sepediša go hirišwa ga didirišwa tša mohlagase wa letšaši go bareki ba tšona.
A mangwe a magato a magolo ao re a tšeregoke go dumelela ditlamo tša go dira mohlagase tša praebete go dira mohlagase. Ka lebaka la se gonabjale go na le diprotšeke tša go feta 100, tšeo go letetšwego gore di tla aba 9 000 MW ya mohlagase o mofsa mo nakong ye e tlago.
Dikhamphani tše mmalwa tšeo di kgathilego tema mo lenaneong la mohlagase wo o dirilwego ka letšatši le moya kgauswanyane di tla thoma go aga gomme tša tšweletša mohlagase wo mofsa wo o ka bago 2 800 MW.
Eskom e tla reka mohlagase wa tšhoganetšo woo o tla tlišwago nakong ya dikgwedi tše tshela go tswalela lešoba la bjako.
Re beeletša go mathale a mohlagase a ditiši tše dinnyane, kudu mo dikarolong tša go swana le Kapa Bohlabela, Kapa Leboa le Kapa Bodikela.
Magato a ka moka a tla dira gore go be le koketšego ye kgolo ya mohlagase go kriti mo dikgweding tše 12 go ya go tše 18 tša mohlagase, le go feta.
Mohlagase wo o tla sepelelana le mehlagase ya go fapana ye re nago le yona, go akaretšwa ditiši tša go fehla mohlagase wa malahla, mohlagase wa letšatši, mohlagase wa go fehliwa ka moya, gase, nyuklea, mohlagase wa go fehlwa ka meetse le wo o bolokelwago mo dipetering.
Go phethagatša leano le ka botlalo, re nyaka tshepedišo ya felo gotee ye maatla le kgato ye bohlokwa.
Ka nako ya masetlapelo, re nyaka lefelo le tee la taolo le mokgwa o tee wa go dira dilo.
Bjale ka ge re šogana le seo se hlotšego bothata bjo, re swanetše go šogana le ditlamorago.
Bothata bo gotše kudu go akaretša karolo ye nngwe le ye nngwe ya setšhaba.
Re swanetše go tšea magato go fokotša khuetšo ya bothata mo dipolaseng, go dikgwebo tše dinnyane, go infrastraktšha ya rena ya meetse le netweke ya rena ya dinamelwa.
Senthara ya Taolo ya Masetlapelo ya Setšhaba e hlophile bothata bja mohlagase le khuetšo ya yona bjalo ka masetlapelo.
Ka gona, re tsebiša seemo sa masetlapelo sa setšhaba go arabela bothata bja mohlagase le ditlamorago tša gona.
Tona ya Taolo ya Tirišano le Merero ya Setšo o ngwadile pego ya seemo sa masetlapelo ka kuranteng ya mmušo, yeo e tla thomago ka bjako.
Seemo sa masetlapelo a setšhaba se tla kgontšha dikgato tša nnete tšeo re hlokago go di tšea go thekga dikgwebo mo tšweletšong ya dijo, poloko le go reka dilo, go akaretša metšhene ya go tokiša mabone, diphanele tša sola le kabo ya mohlagase ya go se kgaotšwe.
Moo go kgonegago, e tla re kgontšha go tlogela infrastraktšha ye bohlokwa go swana le maokelo le mafelo a go hlwekiša meetse go kgaotšo ya mohlagase.
Gape e tla re dumelela go potlakiša diprotšeke tša mohlagase le go fokotša dinyakwa tša taolo mola re hlokomela ditšhireletšo tša tikologo tša bothata.
Mohlakišiphethiši o tla akaretšwa go kgonthiša tekolo ye e tšwelago pele ya ditshenyagelo, go lebelela tshenyo efe goba efe ya ditšhelete tšeo di nyakegago go šogana le masetlapelo a.
Go šogana gabotse ka tšhoganetšo le ditlhohlo tše re lebanego le tšona, ke tla kgetha Tona ya Mohlagase ka Ofising ya Mopresidentse go thoma maikarabelo ka botlalo a go bona gore dintlha ka moka tša bothata bja mohlagase, go akaretša mošomo wa Komiti ya Masetlapelo a Mohlagase a Setšhaba.
Tona o tla nepiša nako ka moka gomme a šoma le boto ya Eskom le taolo go fediša kgaotšo ya mohlagse le go kgonthiša gore Leano la Kgato ya Mohlagase le a phethagatšwa ntle le go senya nako.
Bjale gore go tlošwe kgakanego efe goba efe, Tona ya Dikgwebo tša Mmušo e tla dula e le moemedi wa bengdišere ba Eskom gomme a sepediša peakanyo lefsa ya Eskom, go kgonthiša go thongwa ga khamphani ya mohlagase, ya lebelela phethagatšo ya lenaneo la phetogo ya mohlagase, le go lebelela go thongwa ga Khampani ya Peeletšo ya Dikgwebo tša Mmušo (di-SOE).
Tshepetšo ya go beakanya lefsa mmušo e tla re fa sebaka sa go laola peakanyo ya dikarolo tše mmalwa tša maikarabelo le gore diofisi tša ditona le dikgoro di ka šomela gabotse bjang dinepo tša rena tša setšhaba. Re nepiša šedi ya rena go bothata bja mohlagase gonabjale le go šogana le go beakanya lefsa ga mmušo mo nakong ya go se fetše pelo.
Se se a hlokega ka gore karabelo ya maleba ya bothata bjo e akaretša dikgoro tša go fapana tša dikgoro le makala ao a nyakgo tshepedišo go tšwa gare ga mmušo.
Re tla be re akaretša badirišani ba bangwe mo go sebopego sa bokgoni sa go swana le seo re se beilego go sepetša go thoma ka meento.
Maemo ao a se a tlwaelegago a nyaka magato a go se tlwaelege.
Mathata a mohlagase ke tšhošetšo ye kgolo go ekonomi ya rena le sebopego sa leago.
Ga se ra swanela go dikologa, gape ga se ra swanela go ditelega, go phethagatša magato a.
Ge re tšea magato a go rarolla mathata a mohlagase, re gopola ka kotsi yeo phetogo ya leratadima e e tlišago setšhabeng sa rena.
Ditiragalo tša boso tše dišoro, go swana le komelelo, mafula le hlaga di oketša kotsi go maphelo, go phela gabotse le polokego ya batho.
Re tla tšwela pele go ya go ekonomi ya khapone ya fase ka lebelo leo naga ya rena e ka le kgonago le ka mokgwa woo o kgonthišago tšhireletšo ya enetši.
Re tla thoma phetogo ya rena ka tsela yeo e bulago dikgonagalo tša dipeeletšo tše difsa, kgolo ya ekonomi le gape, godimo ga tše ka moka, go hlola mešomo ye mefsa.
Khomišene ya Klaemete ya Mopresidente e hlahla bontši bja mošomo wo, gomme, ka go dira bjalo, e aga mmotlolo wo mofsa wa kakaretšo le go tšea diphetho ga go kopanelwa, go akaretšwa batho, bašomi, le ditšhaba tšeo di amilwego mo phetogong.
Ka Leano la Toka la Peeletšo le Phetogo ya Mohlagase, go tla beeletšwa R1.5 trilione mo ekonoming ya rena mo mengwageng ye mehlano ya go latela go mellwane ye mefsa go swana le mohlagase wa go fehlwa ka ditsela tše difsa, dilo tša go se tšhilafatše tikologo le dikoloi tša mohlagase.
Makala a mafsa a mmalwa a thoma go ba gona ka ekonoming, go swana le dilo tše dikgolo tša go se šilafatše tikologo, dikoloi tša mohlagase le disele tša petrole.
Diprotšeke tše mmalwa di šetše di thomile, go akaretša kaonafatšo ya sedirišwa se sefsa ke Sasol mo Boegoebaai ka Kapa Leboa, Polokelo ya Mohlagase ya Prieska ka Freistata, le lenaneo la Haetrotšene Valley ka Limpopo, Gauteng le KwaZulu-Natala.
Kapa Leboa e šetše e gokeditše gabotse R100 bilione ka dipeeletšo mo go diprotšeke tša mohlagase wa letšatši le moya.
Tše le dipeeletšo tše dingwe tše dikgolo ka mohlagase wa letšatši le moya di tla hlola mešomo le go hlohleletša diekonomi tša gae e sego fela ka Kapa Leboa, eupša le ka Kapa Bohlabela, Kapa Bodikela le Mpumalanga, go dira gore le leganata e be sedirišwa se segolo sa mohlagase.
Godimo ga tše ka moka, phetogo ya rena e tla lebelela kudu bašomi ba ditšhaba tša ka diintastering tšeo di lego kotsing go kgonthiša gore ga go na yoo a tlogelwago morago.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Ekonomi ya rena e hloka go gola ka lebelo ge re nyaka go fokotša tlhokego ya mešomo.
Ka go SoNa ya ngwaga wa go feta, re boletše ka maikemišetšo a rena a go dira tumelelano ye kgolo ya leago yeo e tla akaretšago badirišani ka moka ba leago mo lenaneong le letee go aga ekonomi ya rena le go kgontšha kgolo ye kgolo.
Ga se ra kgona go phetha tumelelano ya leago ka nako yeo re e beilego ka gore go tšweletše maemo a mafsa ao a dirilego gore go be bothata go badirišani ba leago go fihlelela tumelelano.
Badirišini ba leago ba bontšhitše maikemišetšo a bona a go phetha tumelelano ya leago gomme ba tšwetše pele go šoma ka tlhako go kgontšha kgato ya tirišano mo dikarolong tše bohlokwa go swana le mohlagase, dinamelwa le lotšistiki, tlholo ya mešomo le kaonafatšo ya mabokgoni, peeletšo le go dira tša gae, tšhireletšo ya leago, bosenyi le bomenetša.
Le ge re dula re ikgafile go fihlelela ditumelalano tše difsa go makala ka moka, re amogetše tirašano ya nnete go dikarolo tše di itšego. Ditumelelano tše dingwe tše mmalwa di phethilwe go badirišani ba leago.
Re bona boikgafo bja badirišani ba leago ka moka mo ditumelelanong tšeo di dirilwego go lwantšha leuba la COVID-19 le go thoma lenaneo la moento le legolo go feta ka moka mo historing ya rena.
Re bone ka mananeo a go swana le Sekhwama sa Solidarity seo se beakanyago setšhaba, go kgatha tema ga badudi go fihlelela dinepo tša go swana, le ditirišano go fediša dikgaruru tšeo di hlolwago ke bong le dipolao tša bana le basadi (GBVF), le go arabela phetogo ya leratadima.
Re bone dikholego tša mokgwa wo go godiša peeletšo le go godiša maano a magolo mo lekaleng la ekonomi go swana le dinamelwa, diaparo le mašela, dikgogo, swikiri, temo le ditirelo tša kgwebo tša lefase.
Maano a magolo ao a phethilwego a thekga magato a go tšoša makala a maleba, go tsenywa ga peeletšo ka lekaleng la praebete le tlholo ya mešomo ye mefsa le mekgwa ya batho ya go iphediša.
Re thaba ka gore badirišani ba leago, kudu dikgwebo, ba dutše ba efa thekgo go phethagatša Leano la Phethagatšo ya Mohlagase ka moya wa tirišano. Gape, re na le tirišano ye botse ya mošomo le bobedi mešomo le setšhaba go thekga dikarolo tše dingwe tša bothata bja mohlagase.
Bjale ka ge mohlagase o le bohlokwa go kgolo ya ekonomi, go no swana le kabo ya meetse ya go tshepega le dinamelwa tša bokgoni le lenaneo la infrastraktšha ya ditsela.
Diporo tša rena di kwele bohloko nako ye telele ka lebaka la go se hlokomelwe, go se lokišwe, mešongwana ya bosenyi le go hloka bokgoni.
Go šogana le se, ngwaga wa go feta, re dumeletše Pholisi ya Diporo ya Setšhaba go hlahla go mpshafatša le go kaonafatša lekala la ditimela, go fa gare ga tše dingwe, phihlelelo ya motho wa boraro go netweke ya rena ya ditimela.
Re šoma go phatlalala le mmušo go godiša Leano la Peakanyo la Transnet leo le tla fetolelago maikgafo a pholisi ya rena go ba nnete, go akaretša go beakanya lefsa Ditimela tša Meralo tša Transnet go hlola Molaodi wa Infrastraktšha wa ka thoko ka netweke ya ditimela ka Diphalane 2023.
Transnet le dikhamphani tša lekala la praebete di tla phetha ka tirišano mo ditheminalaeng tša Durban le Ngqura, go kgontšha peeletšo ye mphsa mo maemakepeng a rena gomme ya kaonafatša bokgoni bja wona.
Se se tla thuša maemakepe a rena go hwetša gape maemo a wona bjalo ka maemakepe a bokgoni gape.
Go bile le katlego ye mpsha go tloša Theminale ya Dinamelwa ya Port Elizabeth, e pedifaditše bokgoni bja yona gomme e bone koketšego go kišontle.
Dinamelwa tše dintši tše dingwe tšeo di beakanyeditšwego moše wa mawatle di sepela mo Theminaleng ya Dinamelwa ya Port Elizabeth.
Transnet e bušetša gape dientšene tša yona le go katološa dikepe tša yona.
Re lebane le ditlhohlo mo go sepetšeng banamedi ka ditimeleng.
Go latela peakanyo lefsa yeo e tšwelago pele ka go Mokgatlo wa Ditimela tša Banamedi wa Afrika Borwa, diporo tša ditimela tša banamedi di butšwe, gomme tša fokotša ditshenyagelo tša go sepela go bašomi ba bantši.
Kabo ya go tshepega ya meetse e bohlokwa mo go pheleng gabotse ga batho le kgolo ya ekonomi ya rena.
Go kgonthiša tšhireletšo ya meetse gonabjale le ka moso, Kgoro ya Meetse le Kelelatšhila e etile pele tshepetšo ya go beeletša protšekeng ye kgolo ya infrastraktšha go phatlalala le naga.
Ka morago ga go ditelega mengwaga ye mmalwa, mešomo ya kago ye e feletšego ya Protšeke ya Karolo ya Bobedi ya Lesotho Highlands e tla thoma ngwaga wo.
Protšeke ya Lesotho Highlands e bohlokwa go kgonthiša tšhireletšo ya kabo ya meetse ka Gauteng, Freistata, Mpumalanga, Leboa Bodikela le Kapa Leboa.
Mengwaga ye mmalwa ka morago ga go šišinywa le mengwaga ye senyane ka morago ga moletlo wa go ribolla lekwate o swerwe, karolo ya mathomo ya Protšeke ya Meetse ya Umzimvubu e tla thoma mo ngwageng wa ditšhelete wa go latela.
Karolo ye, yeo e akaretšago kago ya Letamo la Ntabelanga, infrastraktšha ya go nwešetša le kabo ya meetse go ditšhaba, di tla thekgwa ka ditšhelete ke mmušo.
Karolo ya go latela e tla ba kago ya Letamo la Lilane, leo le akaretšago setiši sa mohlagse wa meetse.
Diprotšeke tše dikgolo go oketša bokgoni bja Letamo la Clanwilliam, Letamo la Hazelmere le Letamo la Tzaneen di tla kaonafatša kabo ya meetse go Lewatle la Bodikela, eThekwini le karolo ya Bohlabela ya Limpopo.
Ngwaga wa go feta, re tsebišitše leano la kaonafatšo ye kgolo go mpshafatša tshepetšo ya kgopelo ya laesense ya go šomiša meetse, yeo e lego bohlokwa go kgontšha peeletšo ye kgolo.
Go tloga moo, re fedišitše tšhalelelo morago ya dilaesense tša tšhomišo ya meetse ra fokotša nako ya go phetha ya dikgopelo go ya go matšatši a 90.
Lenaneo la go aga infrastraktšha ya rena ke go hwetša sekgoba ka mošomo wa Sekhwama sa Infrastraktšha le Infrastraktšha ya Afrika Borwa, yeo e dirilwego go thekga protšeke ya infrastraktšha ya peakanyo.
Bjo bongwe bja mapheko a magolo go peeletšo ya infrastraktšha ke tlhokego ya mabokgoni a sethekniki le bokgoni bja taolo ya protšeke.
Go lokiša se, Infrastraktšha ya Afrika Borwa e abetšwe R600 milione go peakanyo ya protšeke, kudu mo mafelong a metsemagae le ao a sa hlokomelwego.
Mekgwa ya thekgo le peakanyo yeo re e dirišitšego mo mengwageng ye mmalwa bjale e thoma go ba le dipoelo mo go oketšeng peeletšo ya setšhaba ka infrastraktšha.
Ka Pherekgong ngwaga wo, diprotšeke tša go bitšaR232 bilione di be di tšwela pele gomme diprotšeke tša go bitša R4 bilione di be di phethilwe.
Diprotšeke tše di phethilwego di akaretša madulo a mafsa a batho ka Gauteng, go mpshafatšwa ga ditsela le kaonafatšo ya maemakepe.
Mo kaonafatšong ye kgolo, Mokgatlo wa Ditsela tša Setšhaba wa Afrika Borwa – SANRAL – o abetšwe kontraka ya kago ya go ka ba R18 bilione mo dikgweding tše tharo tša go feta.
Kago ya Leporogo la Msikaba le Leporogo la Mtentu e tla phethwa gomme ya dira gore go sepela ka Kapa Bohlabela, go be kaone.
Peeletšo ye e tla hola kudu intasteri ya kago gomme ya kgontšha tlholo ya mešomo ye megolo, kaonafatšo ya mabokgoni le kimollo ya bohloki, kudu ditšhabeng tša dinagamagae tša kgauswi.
Ngwaga wa go feta, re boletše gore re tla oketša kago ya maporogo a dinagamagae bjalo ka karolo ya lenaneo la Welisizwe, go kgontšha baagi go fihlelela ka polokego dikolo, mafelo a mešomo le ditirelo.
Maporogo a 24 ka KwaZulu-Natal gonabjale a a agwa gomme dipeakanyo tša mafelo di dirilwe go maporogo a mangwe a 24.
Mo lekaleng la dikgokaganyo tša megala, phetho ya difantisi tše mmalwa e butše peeletšo ye mpsha gomme ya aba R14 bilione go matlotlo a setšhaba.
Mo ngwageng wo, re tla iša malapa ao a šetšego go thelebišene ya titšitale gomme ra phetha go tima lenaneo la analoko.
Se se tla lokolla mehlwaela ye bohlokwa mo go thakgoleng megala ya go thetha ya 5G gomme ya fokotša go bitša tšhelete ye ntši ga data.
Dikgato tše di tla re batametša go pono ya rena ya phihlelelo ya inthanete ya go se bitše tšhelete ye ntši go batho ka moka.
Ka go SoNA ya ngwaga wa go feta, re boletše gore re tla bea šedi go maitapišo a rena a go beakanya magato a godimo a peeletšo, seo se lego bohlokwa go godiša ekonomi le go hlola mešomo.
Re boletše gore re tla fa tlhohleletšo go masolo ao re a dirilego a mengwaga ya go feta ye mehlano go hwetša R1.2 trilione go peeletšo ye mpsha.
Ngwaga wa go feta, Khonferense ya Peeletšo ya Afrika Borwa (SAIC) e hweditše R367 bilione mo maikgafong a peeletšo, ya fihlelela selebanywa sa rena sa mengwaga ye mehlano.
Mo ngwageng wa go feta, bontši bja maikgafo bo dirile gore dikhamphani tšeo di dirilego maikgafo ao di beeletše difemeng tše difsa, disenthara tša megala, mafelo a go dira disola, megala ya go sepela ka fase ga lewatle, katološo ya tšweletšo le phethagatšo ya ditheknolotši tše difsa.
Sa bohlokwa,dipeeletšo tše di dirile gore go be le mešomo ye mefsa le dibaka tše difsa go dikgwebo tšeo di sa thomago tše dinnyane.
Ka la 13 Moranang ngwaga wo, re tla swara SAIC ya bohlano.
Mo khonferenseng ye, re tla bea selebanywa se sefsa go beakanya peeletšo ye mpsha ya go feta R2 trilione ka 2028.
Dipeeletšo tšeo di tšweletšego ka ekonoming go fihla gonabjale di kgathile tema go koketšego ye kgolo ya tšwelotšo ya gae.
Dipeeletšo tše di hlohleleditše maitapišo a rena a go reka mo gae.
Ngwaga wa go feta, ke abile SoNa ke apere sutu le dieta tšeo di dirilwego ka Afrika Borwa.
Bošegong bjo, ke nwa meetse go tšwa galaseng yeo e dirilwego Wadeville beke ya go feta ke bašomi ba go tšwa Katlegong, Vosloorus le Germiston.
Mo mengwageng ye mentši, Afrika Borwa e dutše e reka ntle digalase tša go nwa.
Bjale re oketša go di dira ka mo gae.
Eupša ga se fela digalase.
Ge o eya bookelong go dira karo, kgonagalo ke ya gore o tla hwetša seidibatši sa maemo a godimo lefaseng seo se dirilwego lefelong la Kapa Bohlabela.
Nakong ya Ketelo ya ka ya Semmušo ka United Kingdom ngwaga wa go feta, feme ya Afrika Borwa e hweditše laesense ya go tšweletša moento wa ka ganong wa kholera la mathomo ka mo Afrika Borwa.
Ditumelelano tše dikgolo tša phadišano di dirile gore petrole ye ntši e dirwe mo gae le gore dijo tše dintši di rekwe go tšwa go balemi ba gae.
Ngwaga wa go feta, re ikgafile go lokolla peeletšo mo lekaleng la hemepe le dikhanibase.
Re ya go go hloleng maemo a go kgontšha gore lekala le gole.
Kgoro ya Temo, Tsošološo ya Naga le Tlhabollo ya Dinagamagae le Kgoro ya Maphelo di tla šogana le maemo ao a lego gona gonabjale go bjala hemepe le dikhanibase go dumelela go bjalwa ga ka ntle le kgoboketšo ya dipuno go tšwa go balemi ba kgale.
Se se tla bulela mohlagase wa ekonomi wo montši go dikarolo tša dinagamagae tša naga, kudu ka Kapa Bohlabela, KwaZulu-Natal le Mpumalanga.
Mošomo wa tšhoganetšo o phethilwe ke mmušo go hlola tlhako ya taolo yeo e kgontšhago semela ka moka, mekgwa ya dinepo ka moka tša maleba tša dihlare tša tlaleletšo, dijo, dibotsefatši, le ditšweletšwa tša intasteri, tšeo di tswalanywago le dikopano tša lefase le mekgwa ye mekaone ya go šoma.
Se se akaretša go lebelela ka lefsa ditekanyetšo tša kgoro go kaonafatša lekala le go thekga balemi ba kgale ba bogologolo, le go beakanya phethagatšo ya SAPS le dikaonafatšo tša molao.
Ekonomi yeo e golago e swanetše go ba gape ekonomi yeo e akaretšago batho ka moka.
Khonferense ya Boraintasteri ba Bathobaso yeo e hlomamišitšwego ka Mosegamanye ngwaga wa go feta e bontšhitše katlego ya maAfrika Borwa ba bathobaso mo go tšweletšeng dijo, dikarolo tša dikoloi, fenišara, tšhipi, dikhemikhale le ditšweletšwa tša meepo, go hlola mešomo ye dikete le go oketša ditšweletšwa tša gae.
Gonabjale re na le boraintasteri ba bathobaso ba e ka bago 1 000 bao ba kgathago tema lenaneong la boraentasteri ba bathobaso.
Bjalo ka mohlala wa bokgoni bja theknolotši bja boraintasteri ba, yo mongwe wa bathopa sefoka mo khonferenseng e bile Astrofica Technologies, khamphani yeo e thomilwego ke mosadi wa mothomoso, Jessie Ndaba, yeo e fago tharollo ya data ya go šoma ga disathalaete.
Re tšwetše pele mo ngwageng wa go feta go fihlelela magato a godimo a go ba beng ga bašomi ka ekonoming.
Gonabjale go na le bašomi ba go feta 400 000 bao ba nago le dišere mo difemeng tšeo ba šomago go tšona.
Kgolo le tlholo ya mešomo mo ekonoming ya rena e tla laolwa ke dikgwebo tše dinnyane le dikgwebo tša magareng, ditirišano le dikgwebo tšeo e sego tša semmušo.
Ngwaga wa go feta re thakgotše setlamo sa kadimo sa go bušetšwa morago seo se laolwago ke dipanka le diinstitušene tše dingwe tša ditšhelete, gomme se kgonthišwa ke mmušo, go dikhamphani tšeo di nyakago thušo ya ditšhelete go tsoga go tšwa ditlamoragong ga leuba.
Kgoro ya Tlhabollo ya Dikgwebopotlana e tla šoma le Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba ka moo setlamo se ka matlafatšago le go thuša dikgwebo tše dinnyane le tša magareng mo lekaleng leo e sego la semmušo.
Go šogana le tlhohlo ya go hloka mošomo ga bafsa, Lenaneo la Motšhelo la Mošomo le katološitšwe go hlohleletša dikgwebo go thwala bafsa ba bantši.
Ngwaga wa go feta, ke tsebišitše gore re tla fokotša mapheko gore re imolle naga ya rena go taolo ye e sa hlokegego yeo gantši e dirago gore re šalele morago.
Sehlopha sa phokotšo ya mapheko ka Ofising ya Mopresidente ka fase ga Morena Sipho Nkosi se dutše se šoma le dikgoro tša go fapana go dira gore go be bonolo go dira kgwebo.
Se tšere mokgwa wa tirišano, se šoma le dikgoro le mekgatlo mo dikarolong tša go swana le lenaneo la ditokelo tša go epa, dilaesense tša go sepetša dinamelwa tša baeti, di-visa le ditumelelo tša mešomo, thuto ya bomapimpane le lekala leo e sego la semmušo.
Ngwaga wo, re tla phetha dimpshafatšo go Molao wa Dikgwebo (Molao wa 71 wa 1991) go fokotša mapheko a taolo go dikgwebopotlana, dikgwebo tša magareng le dikgwebo tše dinnyane (di-SMME) le ditirišano le go dira gore go be bonolo go borakgwebo/mmakgwebo go thoma dikgwebo.
Ka Mokgatlo wa Ditšhelete wa Dikgwebo tše Dinnyane – re beakanya go aba R1.4 bilione go thekga ka ditšhelete borakgwebo/mmakgwebo ba 90 000.
Mmušo, ka tirišano le Sekhwama sa SME SA o šomela go thoma sekhwama sa R10 bilione go thekga kgolo ya SMME. Mmušo o lebeletše kgonagalo ya go ya go aba R2.5 bilione ya sekhwama ya tšehelete yeo e šetšego ya R7.5 bilione go kgoboketšwa go tšwa go lekala la praebete.
Go fa laesense PostBank go tla dira motheo wa go thoma panka ya mmušo yeo e tla abago ditirelo go di-SMME, dikgwebo tša basadi le bafsa le ditšhaba tšeo di sa hlokomelwego.
Ge Seboka sa Maloko a Palamente se dumelela Molaokakanywa wo o Mpshafaditšwego wa Postbank, Postbank e sekaseka dikabo tša tirelo ya yona gore e kgone go aba tirelo ya go fapana ye e kgonagalago gape ya go se bitše tšhelete ye ntši go dipanka tša kgwebo.
Mokgwa wa go šoma gabotse gape wa go swarelela wa go aga ekonomi ke go hlahla batho ka mabokgoni le go tseba go a šomiša.
Ka gona re dutše re šoma go matlafatša kgokagano gare ga mabokgoni ao re a godišago le dinyakwa tša mošomo.
Ngwaga wo, Sekhwama sa Mabokgoni sa Setšhaba se tla aba R800 milione go godiša mabokgoni mo lekaleng la titšitale le theknolotši ka mmotlolo wo o kaonafaditšwego woo o kgokaganyago tefo ya tlhahlo go dipoelo tša mošomo.
Re boeletša boipiletšo bja rena go dikhamphani, dikgoro le di-SOE go tloša senyakwa sa boitemogelo bja mošomo go bafsa bao ba nyakago maemo a fase a mošomo.
Ngwaga wa go feta, re boletše gore re tla thwala dialoga tša kholetšheng ya Thuto ya Sethekniki le Diatla le Tlhahlo (TVET) mo mošomong.
Re fetile palo yeo gomme gonabjale re ipeetše selebanywa sa 2023 sa dialoga tša TVET sa 20 000 go thwalwa mešomong.
Palo ya baithuti bao ba tsenago tlhahlong ya mešomo ya diatla mo dikholetšheng tša TVET e tla oketšega go tloga go 17 000 go fihla go 30 000 mo ngwageng wa dithuto wa 2023.
Ye nngwe ya metswako ye bohlokwa ya kgolo ya ekonomi le bokgoni ke go kgona go goketša mabokgoni ao ekonomi e a nyakago.
Ka ge re phethile tshekatsheko ya kakaretšo ya lenaneo la visa ya mošomo, re tla sepela ka lebelo go phethagatša maele ao a filwego.
Ona a akaretša go thoma lenaneo la dintlha la go fetogafetoga go goketša bafaladi ba bokgoni, re phethagatša setlamo sa mongmošomo sa go tshepagala go dira gore tshepetšo ya visa e be bonolo go babeeletši ba bagolo le go mpshafatša dinyakwa tša go dira dikgopelo.
Re tla ba gape re tsebiša visa ya go šoma o le kgole le tumelelo ya go ikgetha ya go thoma kgolo ya godimo.
Ka ge lenaneo la kaonafatšo le thomile, re tla tšwela pele go thekga thwalo ya setšhaba le leago go fa mošomo go bao ba o hlokago.
Ngwaga wa go feta, re boletše ka boleng bja Ditlhohleletši tša Mešomo tša Mopresidente ka go fa mešomo le dibaka tša letseno.
Lenaneo gonabjale le hlotše dibaka tša go feta milione o tee, le fihlelela profense ye nngwe le ye nngwe le selete se sengwe le se ssengwe mo nageng ya rena.
Beke ya go feta, sehlopha se sefsa sa bathuši mo dikolong ba 150 000 se thomile go šoma dikolong tša go feta 22 000, seo se fa seriti, tshepo le maitemogelo a bohlokwa a mošomoo go bafsa bao bego bas a šome.
Sekhwama sa Mošomo sa Leago se kalatša bakgathatema ba 50 000 mo karolong ya sona ya go latela go thoma mošomo go fihlelela tše dibotse, le Tirelo ya Bafsa ya Setšhaba ye e mpshafaditšwego e tla hlola dibaka tše dingwe tše 36 000 ka mekgatlo yeo e sa dirego letseno le ya setšhaba.
Kgoro ya Merero ya Setšhaba e thwetše sehlopha sa mathomo sa bafsa bao ba sa šomego ba 10 000 go tsenya khomphutheng direkoto tša pampiri tša go feta 340 milione.
Gonabjale go na le bašomiši ba go feta dimilione tše tharo mo go SAYouth.mobi, sefala sa inthanete seo se sa lefelwego sa bafsa ba Afrika Borwa go hwetša dibaka tša go ithuta le go hwetša letseno.
Se se dirilwe ka tirišano le Mokgatlo wa Tlhabollo ya Bafsa wa Setšhaba (NYDA), woo o tšwelago pele go fa thuša ye bohlokwa go borakgwebo/mmakgwebo ba bafsa le batho bao ba nyakago mošomo.
Ke reta NYDA ka mokgwa woo ba thušago bafsa go hwetša mošomo.
Ditlhohletši tša Mošomo tša Mopresidente le tšona di thekga batho go hwetša letseno go iphediša.
Balemipotlana ba e ka bago 140 000 ba amogetše diboutšhara tša go reka dipeu, manyora le didirišwa, gomme ba aba thekgo go tšhireletšo ya dijo le kaonafatšo ya temo.
Lenaneo le dirile gore go lengwe dihektare tše 640 000 tša naga.
Sa go kgahliša ke gore 68% ya balemi ke basadi.
Ngwaga wo, re ikemišeditše go fa diboutšhara tše 250 000 go balemipotlaana.
Ye ke mehlala ya phapano yeo mmušo o ka e dirago mo maphelong a batho ka kaonafatšo, tlhohlelešo le boikgafo.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Maemo a go phela a go bitša tšhelete ye ntši ao a golelago godimo a godiša bohloki le go se lekane.
Dimilione tša maAfrika Borwa ga ba kgone go fepa bona le malapa a bona.
Go na le mma yoo a hlokometšego bana a le tee ka Alex, o tshwenyegile ka moo a tla phelago ka gona ka ge theko ya bupi le tefo ya thekisi e tšwela pele go golela godimo.
Go na le mošomi wa femeng ka Gqeberha yoo gonabjale a lebanego le bokamoso bjooo a se nago nnete ya bjona ka ge kgaotšo ya mohlagase e thatafiša dilo.
Ke mošomo wa mmušo go fa tšhireletšo ye nnyane go maAfrika Borwa gore go se be le yoo a hlakago.
Gonabjale ka nageng ya rena, go na le batho ba go feta 25 milione bao ba amogelago thekgo ya letseno.
Go tlaleletša, malapa ao a ka bago dimilione tše pedi ba hwetša meetse a motheo a go se lefelwe, mohlagase wa motheo wa go se lefelwe le go tlošwa ga matlakala ga go se lefelwe.
Tekanyetšo ya rena ye e ka bago 60% e šomišitšwe go seo se bitšwago mogolo wa leago, e fa mehuta ya go fapana ya thekgo, ditirelo tša motheo le thušo go malapa le batho go lwantšha bohloki le tlala.
Go thekga mošomo wo le go arabela go phela ga go bitša tšhelete ye ntši mo go golelago pele, re tla tšwela pele ka Mphiwafela wa Kimollo ya Leago ya Batho bao ba sa Šomego (SRD), woo gonabjale o akaretšago batho bao e ka bago 7.8 milione.
Re tla kgonthiša gore mphiwafela ya leago yeo e lego gona e a oketšwa go šireletša bahloki kgahlanong le infleišene ye e golago.
Se se tla bolelwa ka tekanyetšong ke Tona ya Ditšhelete.
Mošomo o tšwela pele go dira mokgwa wa thekgo ya letseno la motheo wo o lebantšwego go batho bao ba lego kotsing kudu, go mathata a ditšhelete.
Se se tla agwa go kaonafatšo yeo re e tsibišitšego ka Mphiwafela wa SRD, go akaretša go kgokaganya ga tshedimošo yeo re nago le yona go phatlalala le mmušo go kgonthiša gore re fihlelela batho ka moka bao ba hlokago thušo.
Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba e šetša kgonagalo ya magato a tšhoganetšo go fokotša khuetšo ya kgaotšo ya mohlagase go theko ya dijo.
Ngwaga wo, re tla tšea magato go rarolla mathata a malapa a go hloka ka go potlakiša go fiwa ga mangwalo a bong bja thoto go dintlo tšeo di thekgwago ke mmušo.
Tšhalelo morago ya go šomana le mangwalo a bong bja thoto e ka godimo ga dintlo tša go feta milione o tee, yeo e fihlago go R242 bilione go dithoto tšeo di swanetšego go ba ka diatleng tša malapa a go hloka a Afrika Borwa.
Re tla nepiša e sego fela go fediša tšhalelo morago ye, eupša go dira lenaneo la bong gore le šome gabotse gape le fihlelelege kudu.
Ge re thoma SoNa ngwaga wa go feta, Kgoro ya Mešomo ya Setšhaba le Infrastraktšha e
phethile phethišetšo ya dihektara tše 14 000 tša naga ya mmušo go aga dintlo.
Phihlelelo ya thuto ya boleng go batho ka moka ke sedirišwa se maatla seo re nago le sona go fediša bohloki.
Re swanela ke go thoma ka bana ba bannyane, re ba fe motheo woo ba o nyakago go ngwala le go balela go kwešiša, go ithuta le go gola.
Ka gona, go bohlokwa gore palo ya bana bao ba amogelago thekgo ya Thuto ya Bomapimpane (ECD) e menagane gabedi gare ga 2019 le 2022, e fihlelele bana ba milione o tee le seripa.
Kgoro ya Thuto ya Motheo e mpshafatša dinyakwa tša disenthara tša ECD go fihlelela thekgo le go kgontšha dikete tše dingwe go hwetša thušo go tšwa mmušong.
Mola ka lehlakoreng le lengwe la leeto la thuto ya motheo, re swanetše go lebogiša barutwana ba marematlou ba ngwaga wa go feta bao ba tšweletšwego ka 80%, gomme diprofense ka moka di bontšha dipoelo tšeo di kaonafetšego.
Di gotše go tloga go 76% ya ngwaga wa go feta.
Kabelano ya bao ba tšweletšego ka maemo a go ithutele tikrii mo dikolong tša go se lefelwe e kaonafetše go tloga go 55% ka 2019 go fihla go 64% ka 2022.
Seo se ra gore go šoma ga barutwana go tšwa go dikolo tša go hloka go a kaonafala, gwa kgonthiša boleng bja thekgo yeo mmušo o ba fago yona.
Seo dipoelo tše di se tšweletšago ke gore go na le phetogo ya go se bonagale yeo e diregago mo dikolong tša rena.
Dikolo di swanetše go bolokega gomme di dumelele go ithuta le go ruta.
Kelelotšhila ya Maleba ya Lenaneo la Thuto – leo le tsebegago ka SAFE – mmogo le Lenaneo la go Aba Infrastraktšha ya Dikolo leo le Potlakišitšwego le agile dintlwana tša boithomelo tša maleba tše 55 000 ka didirišwa go tšwa lekaleng la mmušo le la praebete.
Go tšweletša mabokgoni a dinyakwa tša naga ya rena, re katološa lenaneo la thuto ya diatla le tlhahlo ka phethagatšo ya lenaneothuto leo le dumeletšwego la mmotlolo wa mahlakore a mararo.
Ngwaga wo, mmušo o beakanya go phetha Mmotlolo wa go thekga Baithuti wa go Akaretša wa thuto ya godimo, kudu go baithuti bao ba sa akaretšwego ka go maemo a Setlamo sa Thušo ya Ditšhelete tša Baithuti sa Setšhaba; wa fihlelela bao ba tsebegago bjalo ka ‘bao ba sa akaretšwego’.
Maloko a go hlomphega,
Bosenyi bja dikgaruru ke bothata bjo bogolo go moAfrika Borwa yo mongwe le yo mongwe.
Ditšhaba go phatlalala le naga ya rena ba dula ka letšhogo ka polokego ya malapa a bona.
Maemo a a ka se tšwele pele.
Re matlafatša SAPS go thibela bosenyi le go kaonafatša bokgoni bja Taolo ya Botšhotšisi bja Setšhaba (NPA) le dikgorotsheko go kgonthiša gore basenyi ba a otlwa.
Se se akaretša go iša maphodisa a mantši mekgotheng le go beakanya dihlopha tša go ikgetha tšeo di tla lebelelago mehuta ye e itšego ya bosenyi.
Ngwaga wa go feta, re kaladitše maphodisa a 12 000.
Go tloga moo, maphodisa a mafsa a 10 000 a alogile go tšwa dikholetšeng tša maphodisa gape go tla kalatšwa gape le go tlhahla ba bangwe ba 10 000.
Dihlopha tša maphodisa tšeo di šomago go šogana le bosenyi bja go swana le go thopa batho ka kgang, matšhošetši le go rafa moo go sego molaong di bile le katlego tše mmalwa, ba swara bagononelwa ba bantši gomme gwa ba le bao ba bonwago molato ba mmalwa.
Magato a bothata a tšerwe go šogana le tshenyo ya ekonomi le bosenyi bjo bongwe bjoo bo hlolago tshenyo ye kgolo ya ekonomi.
Sehlophatšhomo sa Infrastraktšha ya Ekonomi ya Dikarolo tše Dintši gonabjale se a šoma mo mafelong a 20 ao a tsebišitšwego.
Ngwaga wa go feta, ke lemošitše ka tshenyo ye kgolo yeo e hlotšwego ke bohodu bja mathale a mohlagase go tšwa lenaneong la rena la mohlagase, diporong le go infrastraktšha ye nngwe ya mmušo.
Go tloga moo, maphodisa a dutše a tšea magato ka bohodu bja mathale a mohlagase.
Ka Manthole, mmušo o tsebišitše go thibelwa ga nakwana ga go iša ntle mathale a mohlagase le dimetale tše dingwe go šitiša dihlopha tša basenyi le go kgontšha go thoma go šoma ga lenaneo la kgwebišano ye mpsha.
Ge re thoma ka mpshafatšo ya ekonomi ka mohlagase, meetse, dikgokagano tša megala le lotšistiki ka Operation Vulindlela, re thoma ka tshepetšo ya mpshafatšo go kaonafatša bokgoni bja rena bja go lwantšha bosenyi.
Re tla šomiša bokgoni bja rena bja go šoma ga disenthara tša megala go theka go šoma gabotse ga mogala wa thušo wa 10111, re šomišana le lekala la praebete.
Se ke go kgonthiša gore ge batho ba leletša maphodisa, megala ya bona e a arabiwa gomme go šogana le ditšhoganetšo tša bona.
Re tla šomiša gape mekgwa ya go nepiša tshedimošo ka mokgwa wa sebjalebjale go utolla le go lebanya mafelo a bosenyi.
Se bohlokwa, go tla beelwa thoko thekgo ye nngwe ya ditšhelete mo tekanyetšong ya gonabjale ya maphodisa, NPA le Lekala la Dinyakišišo la go Ikgetha.
Bosenyi kgahlanong le basadi le bana e dula e le tlhobaboroko bja bophelo bja setšhaba sa rena.
Ka Dibatsela ngwaga wa go feta, re swere Samiti ya Mopresidente ya bobedi ka ga GBVF go lekola tšwelopele mo phethagatšong ya Leano la Peakanyo la Setšhaba, leo le dumeletšwego bjalo ka karabelo ye kgolo, ya go šoma gape ye e kopanetšwego go leuba le.
Ye nngwe ya dikatlego tše dikgolo ya maitapišo a rena a go lwantšha GBV ke legato leo badirišani ba rena ba leago ba thekgilego Leano la Peakanyo la Setšhaba.
Ka Pherekgong ngwaga wa go feta, ke saenetše dikarolo tše bohlokwa tša melawana gore e be melao tšeo di fago tšhireletšo ye kgolo go batšwasehlabelo ba GBV le go kgonthiša gore basenyi ga ba sa šomiša mafokodi a moloa go efoga go sekišwa.
Re tšwela pele go kaonafatša go fihlelelega le go šoma ga Dikgorotsheko tša Bosenyi bja
Thobalano le go katološa lenaneo la Disenthara tša Tlhokomelo tša Thuthuzela.
Karolo ye bohlokwa ya Leano la Peakanyo la Setšhaba ke matlafatšo ya ekonomi ya basadi.
Go tloga mola re tsebišago maikemišetšo a rena go lebiša bonnyane 40% ya go reka ga setšhaba go dikgwebo tša basadi, re nyaka go thoma tikologo ya go kgontšha go thekga dikgwebo tša basadi.
Re hlahlile dikgwebo tša basadi tše 3 400 go di lokišetša go hwetša dibaka tša go reka.
Ka Kopano ya Ekonomi ya Basadi, re bone mekgatlo ya intasteri le dikhamphani ba ikgafa go dilebanywa tša phetogo ya basadi tša intasteri yeo e phatlaletšego.
Tirišano ya Tlhabollo ya Intasteri e beetše thoko R9 bilione go beeletša dikgwebong tšeo di etilwego pele ke basadi.
Makala a mangwe, go akaretša le Tirišano ya Peeletšo ya Setšhaba le Sekhwama sa Matlafatšo sa Setšhaba, le ona a ikgafile go thoma dinamelwa tša nepo ya go ikgetha go thekga dikgwebo tša basadi.
Ka moka ga rena re swanetše go kgatha tema ya rena, bjalo ka batho, diinstitušene le baetapele go phatlalala le setšhaba, go fediša bosenyi bjo bja kgahlanong le basadi le bana.
Ngwaga wa go feta, ke rile re tla tšea magato kgahlanong le bomenetša gomme ra fediša nako ya go thopša ga mmušo.
Khomišene ya go Thopša ga Mmušo yeo e etilwego pele ke Moahlodimogolo Raymond Zondo e phethile mošomo wa yona gomme ya iša karolo ya mafelelo ya pego ka Phupu ngwaga wa go feta.
Bjalo ka naga, re swanela ke go leboga Moahlodimogolo Zondo, bašomi ba Khomišene le ka moka bao ba filego bohlatse ka tirelo ya bona ya setšhaba ye kgolo.
Maele a Khomišene a a phethagatšwa go ya ka leano leo ke le išitšego Palamenteng ka Diphalane ngwaga wa go feta gore mafokodi a lenaneo ao a utollotšwego ke Khomišene a lebelelwa le go šogana le wona gomme go thopša ga mmušo ga se gwa swanela go diragala gape.
Khansele ya Maele ya Kgahlanong le Bomenetša ya Sešhaba, yeo e nago le batho go tšwa
Ditšhabeng, e maemong a go eletša ka mekgwa ya maleba go fediša bomenetša, go akaretša
go lokiša dibopego tša diinstitušene go lwantšha bomenetša.
Re šoma go kgontšha Lekala la Tšhireletšo ya Dihlatse gomme re tla tsebiša dimpshafatšo go Molao wa Dikutollo tše di Šireleditšwego, wa 200 (Molao wa 26 wa 2000) le Molao wa Tšhireletšo ya Dihlatse, wa 1998 (Molao wa 112 wa 1998) go matlafatša ditšhireletšo tša bao ba utollago bosenyi.
Mošomo o šetše o tšwela pele go kaonafatša phihlelelo ya lenaneo la tšhireletšo ya dihlatse go bašomi ba mmušo bao ba utollago taolo ye mpe, bomenetša le maitshwaro a mabe.
Re tla phetha kakanywa ya Molaokakanywa ya Theko ya Setšhaba go šogana le mafokodi ao a utollotšwego ke Khomišene ya go Thopša ga Mmušo le go kaonafatša bokgoni, boleng bja tšhelete le go se fihle selo.
Mekgatlo ya phethagatšo ya molao ye e matlafaditšwego e tšea magato a bothata kgahlanong le dikhamphani le batho bao go gononwago gore ba amega go go thopša ga mmušo.
Taolophethiši ya Dinyakišišo ya NPA, yeo ke e thomilego ka 2019, e išitše bagononelwa kgorotshekong go melato ye 32 ya go thopša ga mmušo le bomenetša.
Go fihla gonabjale tšhelete ya go feta R7 bilione e bušeditšwe go mmušo go tšwa go melato ya go thopša ga mmušo.
Go fihla gonabjale, R12.9 bilione ya ditšhelete le dithoto di emišitšwe.
Ngwaga wo, Taolophethiši ya Dinyakišišo e tla thongwa bjalo ka lekala la go ya go ile ka gare ga NPA.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Go fihlelela tšwelopele efe goba efe ka go šogana le ditlhohlo tša potlako tšeo re lebanego le tšona, re hloka Mmušo wo o šomago gabotse wa bokgoni.
Bofokodi bjo bogolo kudu bo go dikgwebo tša mmušo le mmušo wa selegae.
Bontši bja di-SOE bo ka gare ga dikoloto tše dikgolo, infrastraktšha ya go fokolo, ditlamorago tša go thopša ga mmušo le hlaelelo ya mabokgoni.
Re tla phethagatša maele a Khansele ya SOE ya Mopresidente go thoma khamphani ya mmušo bjalo ka karolo ya mmotlolo wa bongdišere tša setšhaba bjoo bo tla hlokomelago mafokodi a di-SOE.
Ka e tee ka e tee, ke laetše Ofisi ya Mopresidente le Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba go šoma mmogo go fokotša dikgoro tša mmušo, makakala le maneneo mo mengwageng ye meraro.
Kgoro ya Matlotlo a Setšhaba e akanya gore re ka fihlelela poloko ye kgolo ya R27 bilione mo kotareng ya gare ge re ka šogana le ditaolelo tšeo di katološitšwego, ra tswalela mananeo ao a sa šomego gabotse gomme ra kopanya makala moo go lego maleba.
Go se šome gabotse ga mebušo ya selegae e dula e le karolo yeo e sa kgotsofatšego.
Bontši bja mebasepala ya rena, 163 go tšwa ye 257, ga e šome gabotse goba e mathateng ka lebaka la taolo ye mpe, go se šome gabotse ka dinako tše dingwe ka lebaka la taolo ya pušo le ya ditšhelete ya bomenetša le kabo ya go fokola ya ditirelo.
Mmušo o phethagatša ditsenogare tše mmalwa go šogana le go palelwa mo legatong la mmušo wa selegae le go kaonafatša kabo ya ditirelo tša motheo.
Tšona di akaretša go kaonafatša bokgoni bja baemedi le bahlankedi ba setšhaba, go hlokomela le go mpshafatša infrastraktšha ya selegae, le go oketša maatla a mmušo wa bosetšhaba go tsena ka bogare moo mebasepala e palelwago ke go fihlelela maikarabelo a yona.
Tirelo ya setšhaba ya bokgoni, ya go laolwa ke batho ba go ba le mabokgoni, ba boikgafo gape ba maitshwaro, e bohlokwa go mmušo wa go šoma gabotse le go fediša bomenetša, thekgo le tshenyagelo.
Go arabela Khomišene ya go Thopša ga Mmušo le go sepelelana le tlhako ya bokgoni bja tirelo ya setšhaba, ditekolo tša botshepegi di tla dirwa senyakwa sa kgapeletšo go kalatšo go tirelo ya setšhaba gomme go tla tsebišwa tlhahlobo ya go tsena mošomong.
Re mpshafatša molao le go tiiša mošomo wa Khomišene ya Tirelo ya Setšhaba go kgonthiša gore go thwalwa batho bao ba nago le maswanedi maemong a godimo a taolo le go ya go hlola tirelo ya setšhaba e tee ya go swana.
Maloko ao a hlomphegago,
Bjale ka ge re ikgafile go kaonafatša mahumo a banna le basadi ba naga ya rena le go kaonafatša lehumo la go abelanwa ke batho ka moka, gape ke boikgafo bja rena bja go fihlelela Afrika ye Kaone le lefase le Lekaone.
Re belaetšwa kudu ke ngangego yeo e golelago godimo ya gonabjale gare ga Maisraele le Mapalestina, gomme re ipiletša gore dithulano di fele gomme go thongwe ka dipoledišano tša khutšo tšeo di diegišitšwego.
Afrika Borwa e iša mantšu a tlhobošo go mmušo le batho ba Türkiye go latela tšhišinyego ya lefase ye mpe pejana bekeng ye.
Bjalo ka naga re ikgantšha ka maitapišo a Gift of the Givers go thuša bao ba amilwego ke tšhišinyego ya lefase.
Re tšwela pele go tshwenywa ke thulano ye e tšwelago pele ya Russia-Ukraine gomme re ipiletša go mahlakore ka moka oa a amagegago go emiša dithulano gomme a nyake tharollo ya khutšo ka poledišano.
Mahumo a Afrika Borwa ga go kgonagale gore a aroganywe le a kontinente ya rena, le kudu go Setšhaba sa Tlhabollo ya Borwa bja Afrika.
Ka lebaka la polokego le mahumo a rena, re gapeletšega go thoma ditsenogare tšeo di tla tlišago khutšo, polokego le kaonafatšo mo kontinenteng ya rena.
Re tla tšwela pele go godiša dibaka tša kgwebo le peeletšo le badirišani ba rena ba kgwebo ba lefase gomme re tla lebelela go goketša peeletšo le thekgo ya ditšhelete go Afrika Borwa ka go kgatha tema ga rena go diforamo tša mekgatlo ye mentši go swana le G20, yeo e tla swarwago ka 2025.
Ngwaga wo Afrika Borwa e tšea maemo a bodulasetulo bja sehlopha sa dinaga tša Brazil, Russia, India, China le Afrika Borwa.
Nepo ya rena e tla ba go tirišano ya tlhabollo ya go swarelela, phetogo ya mohlagase fela, tlhabollo ya diintasteri le phethagatšo ya Lefelo la Kgwebišano ye e Lokologilego la Kontinente ya Afrika.
Afrika Borwa, mmogo le baagišane ba Kopano ya Ditšhaba tša Borwa bja Afrika, kgauswinyane ba tla phetha tšhišinyo ya rena ya Lefelo la Kgwebišano ye e Lokologilego la Kontinente ya Afrika.
Ge e šetše e šoma ka botlalo, Kgwebišano ye e Lokologilego ya Kontinente e tla fa dibaka tša moswananoši go godiša kopanyo ya ekonomi ya Afrika.
MaAfrika Borwa ao a rategago,
Semelo sa naga sa nnete se tšweletšwa nakong ya masetlapelo.
Naga e hlalošwa ke ka moo batho ba yona ba kopanago le mathata a magolo – ba ka šoma mmogo gomme ba lwantšha ditlhohlo tša bona bjalo ka seboka, ba kopanywa ka nepo e tee goba ba tlogela mathata ao ba lebanego le wona.
Re setšhaba seo se se lebanego le ditlhohlo tša gonabjale, eupša re gape setšhaba seo se ikemišeditšego go fihlelela tshepišo ya bokamoso bja rena.
Ge re tšea dikgato tša rena tša mathomo re tsena ka gare ga temokrasi, re be re na le pono ya go bonagala ya moo tsela yeo e re išago gona.
Re bone naga yeo batho ka moka ba bego ba lekana.
Re bone naga yeo matlotlo a didirišwa tša rena a tla bago a batho ka moka.
Re bone naga yeo re ka dulago mmogo ka khutšo, yeo re ka šomago mmogo go aga semelo sa go swana le bokamoso bja go abelanwa.
Naga ya rena e thomile ka Molaotheo woo o kgonthišago maitshwaro a temokrasi a tlhompho, tekatekano le tokologo, le ditokelo tša mang le mang wa rena.
Dikgato tše re di boletšego bošegong bja lehono, go aga go mošomo woo re šetšego re o dirile, go tla re batametša go pono ya rena.
Di tla re kgontšha, go šoma mmogo gape ka nepo, go tšwa go masetlapelo a bjalo ka naga ye e fetogilego.
Re tla tšwa go masetlapelo a ka lenaneo la mohlagase leo le šomago gabotse, ya go tshepagala gape ya mohola.
Re tla tšwa ka maemakepe le diporo tša maemo a godimo lefaseng, le gore maAfrika Borwa a mantši a kgone go fihlelela mararankodi a dikgokagano mo dikarolong tše dintši tša naga, le ka kabo ya go swarelela ya meetse a boleng.
Re tla amogela baeng ba bantši ka nageng ya rena, gomme ra godiša le go goketša mabokgoni ao ekonomi ya rena e a nyakago.
Re tla hlola mešomo ya bao ba sa šomego, gomme ra fa tshepo go bao ba letilego nako ye telele.
Ge go na le maphodisa a mantši mo mekgotheng, gomme diforamo tša maphodisa tša setšhaba le botšhotšhisi bja setšhaba bja go ikema, batho ba rena ba tla kgona go tshepa tšhireletšo ya Mmušo.
Ka go lwantšha tshenyo ya ekonomi le bosenyi bjo bo rulagantšwego, infrastraktšha ya rena e tla šireletšega gomme dikgwebo di tla kgona go šoma ka tokologo.
Ka lenaneo la tšhireletšo ya leago leo le katološitšwego, ke batho ba bannyane bao ba tla phelago ka bohloki gomme ke malapa a mannyane ao a tla itemogelago tlala.
Re swanetše go dira dilo tše ka moka, e sego fela go fenya ditlhohlo tša bjako, eupša go tsošološa tshepišo ya Afrika Borwa.
Ke tshepišo yeo re dutšego re na le yona ka dipelong tša rena mo ditirong tša rena.
Ngwaga wo, e tla be e le mengwaga ye lesome go tloga mola re laelenago le Nelson Mandela, Mopresidente wa mathomo wa Afrika Borwa ya temokrasi, Madiba yo a rategago, E tla ba e le gape mengwaga ye 105 go tloga mola a belegwago.
Ge re hlompha bophelo bja gagwe bjo bogolo, a re hwetšeng tlhohleletšo go tšwa mantšung ao a a boletšego mo tlhomamišong ya gagwe, ge a be a re:
“Go tšwa maitemogelong a masetlapelo a motho a go se tlwaelege ao a tšerego nako ye telele, go swanetšwe go belegwa setšhaba seo batho ka moka ba tla ikgantšhago ka sona.
“Ditiro tša rena bjalo ka maAfrika Borwa di swanetše go tšweletša kgonthe ya Afrika Borwa ya nnete yeo e tla matlafatšago tumelo ya toka ya bomotho, ya matlafatšo ya boitshepo bja yona go seriti sa moya wa motho le go swarelela ditshepo tša rena ka moka tša bophelo bjo bobotse bja batho ka moka.”
Go aga setšhaba seo, go fenya mathata a magolo a gonabjale, re swanetše go šoma mmogo. Re swanela ke go tšwela pele.
Re nyaka, bjalo ka setšhaba, gonabjale go feta dinako tše dingwe, go tšweletša semelo sa rena sa nnete.
Re swanela ke go šoma mmogo gomme re se tlogele motho morago.
Ke a leboga.
