Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Mnn Baleka Mbete,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu (NCOP), Mnn Thandi Modise,
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu xa NCOP,
Xandla xa Muavanyisinkulu Raymond Zondo na swirho leswi xiximekaka swa vuavanyisi,
Khale ka Presidente, Tat Thabo Mbeki na Mnn Mbeki,
Khale ka Presidente, Tat Kgalema Motlanthe na Mnn Motlanthe,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Dkd Frene Ginwala,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Ttn Max Sisulu,
Vaholobye na swandla swa vaholobye,
Vaholobyenkulu na swipikara swa Tihuvo to Endla Milawu ta Swifundzakulu,
Mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Mfumo wa Miganga wa Afrika-Dzonga na Vameyarankulu,
Gavhenara wa Bangikulu ya Afrika-Dzonga, Ttn Lesetja Kganyago,
Varhangeri va mihlangano ya Kavanyisa ka 9,
Isithwalandwe, Mnn Sophie De Bruyn,
Isithwalandwe, Ttn Andrew Mlangeni,
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Varhangeri va Ndhavuko ya Rixaka, Hosi Sipho Mahlangu,
Murhangeri wa vaKhoi San wa le Kapa-Vupeladyambu, Hosi Jacobus Titus,
Hosi John Molefe Pilane,
Hosi Aaron Martin Messelaar,
Mudzaberi wa Lembe wa Xipanu xa Rixaka xa Bolo ya Milenge ya Vavasati ya Nhlangano wa Afrika wa 2018, Mnn Desiree Ellis,
Varhangeri va mihlangano leyi simekiweke eka ripfumelo,
Varhangeri va swidyondzeki na mavandla ya ndzavisiso,
Tinhenha ta nyimpi ya ntshunxeko,
Swirho swa vuxaka bya xidipulomati,
Vayeni lava rhambiweke,
Swirho swo hlonipheka swa Huvo ya Rixaka,
Swirho swo hlonipheka swa NCOP,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
I nhlonipho lowukulu ku yima emahlweni ka n’wina namuntlha ndzi nyika Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) wa Lembe na Lembe wa vu25 eka Afrika-Dzonga ya ntshunxeko na xidemokirasi.
Lembe leri, tanihi vanhu vo hambanahambana naswona tanihi rixaka rin’we, hi ta tlangela kun’wana ka ku humelela lokukulu ngopfu ka vanhu.
Hi ta tlangela ku hlula ka ntshunxeko ehenhla ka ku tshikeleriwa, ku hlula ka xidemokirasi ehenhla ka matifumelo ya lunya ya rixakanghohe, ku hlula ka ku tshemba ehenhla ka ku kutsakutseka.
Hi ta tlangela ku tiyimisela ko ka ku nga hluriwiki ka vanhu lava tshikeleriweke ku va va tshunxeka, va ringana na ku eneriseka.
Hi ta tirhisa nkarhi lowu ku tsundzuka maxangu na ku xaniseka loku khale ka vanhu va hina va ku tokoteke – ku kayakaya ka vona, ku lahlekeriwa ka vona na vutiboheleri lebyi nga wiki mapa ku aka Afrika-Dzonga leyi nga ya hinkwavo lava tshamaka eka yona.
Hi ta tsundzuka mphyuphyo na nyanyuko wa siku ra ntshunxeko wa hina, nkarhi lowu hi hundzukeke rixaka, tiko leri nga na ku rhula eka rona n’wini na misava hinkwayo.
Eku fambeni ka lembe leri, hi fanele naswona hi ta ehleketisisa rendzo ra malembe ya 25 lama nga hundza.
Tanihi maAfrika-Dzonga, hi ta fanela ku tivutisa loku ku ri leswaku hi fikelerile xitshembiso xa ku velekiwa ka rixaka ra hina.
Hi fanele hi tirhisa lembe leri, anivhesari ya vu25 ya ntshunxeko wa hina, hi tivutisa loko ku ri leswaku hi akile rixaka leri eka rona maAfrika-Dzonga hinkwavo va tiphinaka hi ku ringana naswona handle ko hlawula hi timfanelo leti nga fanelangiki ku tekiwa ta vutomi, xindzhuti na ntshunxeko.
Xana hi akile rixaka laha nkavululami wa nkarhi lowu hundzeke wu nga ha hlamuseriki vutomi bya nkarhi wa sweswi?
Hi fanele hi ku tirhisa nkarhi lowu ku ehleketisisa hi ndzima leyi hi yi khatseke, mitlhontlho leyi hi hlanganeke na yona, ku khomiwa milenge loku hi ku tokoteke, na swihoxo leswi hi swi endleke.
Lembe leri hundzeke, hi sungule ndlela ya ku kula na ku pfuxa.
Ku huma eka nkarhi wa ku kanakana na ndzahlekelo wa ntshembo, hi tibohile ku hambana na hinkwaswo leswi swi hi avanyisaka, ku amukela hinkwaswo leswi swi hi hlanganisaka.
Hi tibohile ku horisa tiko ra ka hina eka switandzhaku swa vuhehli swa vukungundzwana na ku vuyisela vutshembeki bya mihlangano ya ya hina.
Hi tibohile ku yisa emahlweni mikhuvanene ya Vumbiwa ra hina na ku tlhela hi veka exikarhi ka ajenda ya hina ya rixaka swidingo swa lava sweleke, lava nga tirhiki, lava tsan’wiweke na lava pfumalaka makaya.
Hi twananile leswaku, hi ku xixima malembexidzana ya Nelson Rolihlahla Mandela na Albertina Nontsikelelo Sisulu, hi ta kongomisa xiendlo xin’wana na xin’wana xa hina, matshalatshala man’wana na man’wana ya hina, ku vulavula kun’wana na kun’wana ka hina eku fikeleleni ka xivono xa vona xa rixaka ra xidemokirasi, ra kahle na ku va ra ndzingano.
Eka ku hambanahambana ka hina ko hlamarisa, naswona hambileswi ku nga na ku hambana ka hina ko tala, vanhu va tiko leri va hlamurile xikombelo xa Thuma Mina (Rhuma Mina).
Hi mitshungu ya vona, maAfrika-Dzonga a ya kombelanga leswi va nga endleriwaka swona, kambe leswi va nga swi endlelaka tiko ra ka vona.
Hi tindlela hatimbirhi letikulu na letitsongo, haswimbirhi mfumo na leswi nga riki mfumo, maAfrika-Dzonga va sungurile ku aka rixaka ro antswa.
Vo tala va fikelerile maAfrika-Dzonga van’wana ku va va pfuna laha van’wana a va ri eku tikeriweni.
Van’wana va kombisile ntsakelo ku seketela mfumo eka matshalatshala ya wona ku cinca tiko.
Namuntlha, loko hi ehleketisisa hi lembe leri hundzeke, hi nga tiyisisa ndzima yo tivikana.
Vanhu va ka hina va amukerile ku pfuxiwa loku tiko ra ka hina ri nga ku ku tokoteni naswona va na ku tshemba lokukulu hi mayelana na vumundzuku byo antswa.
Ku tshemba ka vanhu va hina a hi ko pfumala masungulo, ku simekiwile ehenhla ka ndzima leyi nga eku khatsiweni.
Eka lembe leri hundzeke, hi sungurile ku aka hi vuntshwa ntwanano wa vaaki wo tiya eka ku cinca ka vanhu na ikhonomi ka nkoka na vakhomaxiave va nkoka hilaha hi tshembiseke hakona.
Tanihi vanhu lava tirhisanaka, hi le ku vuyiseleni ka vuxaka bya ntshembano, n’wangulano na ntirhisano.
Hi le ku fikeleleni swiphemu leswiya swa rixaka ra ka hina leri ri nga ha tsakisiwiki, leri nga ha riki na ntsakelo kumbe leri nga tsan’wiweke hi ku tirhisa swivumbeko swo hambanahambana swa n’wangulano na mbulavurisano.
Matshalatshala ya hina ya va ya nga ringananangi, naswona ha ha ri na ntirho wo tala ku wu endla, kambe hi kombisile eka lembe leri hundzeke ku tiyimisela ka hina ka nhlanganelo ku va hi tirhisana ku va hi jamelana na mitlhontlho ya hina leyi fanaka.
Hi kongomisile matshalatshala ya hina eka ku kondletela hi vuntshwa ku kula na ku tumbuluxa mitirho.
Hi tirhisanile – tanihi mfumo, vatirhi, mabindzu, vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we na miganga – ku susa swikamanyeto eka ku kula ko katsa hinkwavo na ku landzelela tilevhele ta le henhla swinene ta vuvekisi.
Hi khome Samiti ya Mitirho ya Phuresidente leyi humeleleke leyi twananeke hi magoza lama pfunaka swinene lama – loko yo endliwa hi ku hetiseka – ya nga ta tshinelela hi kambirhi nhlayo ya mitirho leyi nga eku tumbuluxiweni eka ikhonomi ya hina lembe na lembe.
Lembe leri hundzeke, vakhomaxiave vo hlayanyana va boxile swivilelo swa vona hi mayelana na ku kanakana na ku hambana ka tipholisi.
Swivilelo leswi hi swi lulamisile.
Eka ku hlamula xiyimo xo ka xi nga ri kahle eka yo talanyana ya mabindzu ya hina lama nga ehansi ka vun’wini bya mfumo ya nga ri yangani (tiSOE) – laha hi mafambiselo yo ka ya nga ri kahle na vukungundzwana swi languteleke ehansi swinene matirhelo lama vuyerisaka ya wona – hi tekile magoza yo tiya ku antswisa mafumelo, ku tiyisa vurhangeri na ku vuyisa ntshamiseko eka mavandla ya xiqhinga.
Hi tlhele hi fanele ku tirhana na switandzhaku swa ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le tlhelo eka mihlangano ya mfumo ya nkoka, ku katsa na tiejensi ta hina ta nsindziso wa nawu, leti vutshembeki na vuswikoti bya tona ku fikelela xilerisoximfumo xa tona byi kavanyetiweke eka malembe lama ha ku hundzaka.
Hikokwalaho, hi tekile goza ku tshamisekisa na ku vuyisa ku tshembeka ka mihlangano yo fana na Vulawuri byo Chuchisa bya Rixaka (NPA), Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga (SARS), Ejensi ya Nsirhelelo ya Mfumo na Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS).
Hi thorile Mulawuri wa Vuchuchisi bya Mfumo wa Rixaka (NDPP), Gqwethankulu Shamila Batohi, ku rhangela ku pfuxetiwa ka NPA na ku tiyisa ku lwisana ka hina na vugevenga na vukungundzwana.
Hi le ku simekeni swibumabumelo swa xiviko xa Khomixini ya Vulavisisi ya Nugent eka SARS naswona hi le ka phurosese yo thola Khomixinara lontshwa ku rhangela nhlangano lowu wa nkoka.
Hi ku landza xiviko na swibumabumelo swa Phanele ya Nkambisiso wa Levhele ya le Henhla eka Ejensi ya Nsirhelelo ya Mfumo leyi a yi rhangeriwe hi khale ka Holobye Sydney Mufamadi, ku nga ri khale ndzi ta tivisa magoza yo hlayanyana ya xihatla ku kotisa ku vumba hi vuntshwa vuswikoti bya vunhlori bya rixaka bya xiphurofexinali bya Afrika-Dzonga.
Eka man’wana ya magoza lawa hi nga ta ya teka ku vumba hi vuntshwa vuswikoti bya vunhlori bya rixaka bya xiphurofexinali ku ta va ku tumbuluxiwa hi vuntshwa Huvo ya Nsirhelelo ya Rixaka leyi rhangeriwaka hi Phuresidente leswaku ku tiyisisiwa mafambiselo yo antswa ya mitirho leyi yelanaka ya vunhlori na nsirheleo wa Mfumo xikan’we na ku tumbuluxiwa hi vuntshwa ka marhavi mambirhi ya vukorhokeri bya hina bya vunhlori, rin’wana ri kongomisa eka vunhlori bya laha tikweni kasi lerin’wana eka bya matiko mambe.
Ntirho wa ku cinca xivumbeko xa Mfumo swi le kusuhi na ku fika emakumu.
Ha tsaka ku tiva leswaku hi moya wa vurhandzatiko maAfrika-Dzonga vo tala va ya emahlweni va komba ntsakelo wukulu eka Mfumo lowu cinciweke xivumbeko wa nkarhi lowu taka.
Hi nkarhi wa lembe leri hundzeke tanihi Hofisi ya Presidente, hi kongomise miehleketo swinene eka madzolonga na mixaniso leyi hlanganyetiwaka ehenhla ka vavasati na vana emigangeni ya ka hina.
Hi angurile eka swivilelo swa rixaka na swikombelo hi maAfrika-Dzonga vo tala hi ku rhamba Samiti hi Madzolonga yo Fambelana na Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vavasati leswi nyikeke masungulo yo tiya ya ku angula ka rixaka loku nga na ntwanano eka xirilo lexi.
Hi tlhele hi lulamisa Samiti hi Rihanyu ya Phuresidente yo sungula hi Nhlangula lembe leri hundzeke, leswi hlanganiseke vakhomaxiave va nkoka kusuka eka tindhawu ta vavhoti to hambanahambana eka sekitara ya rihanyu.
Eka samiti leya rihanyu, vatekaxiave va avanyisile xirilo lexi nga eka sisiteme ya rihanyu naswona va ringanyete switshunxo swa xihatla, swa nkarhi wo koma na wa le xikarhi ku antswisa matirhelo lama vuyerisaka ya sisiteme ya rihanyu.
Hi sungula lembe lerintshwa hi khutazekile hi ndzima leyi khatsiweke, hi ku tirhisana, eku pfuxeni ikhonomi ya hina na ku vuyisa mihlangano ya xidemokirasi xa tiko ra ka hina.
Hi tiyimiserile ku ya emahlweni hi tirha kufika emakumu.
A hi chavisiwi hi ku tika lokukulu loku ha ha faneleke ku ku hlula.
Hinkwerhu, tanihi maAfrika-Dzonga, hi fanele ku langutana na mitlhontlho na ku tikeriwa loku hi yimeleke.
Ntirho wa ku aka Afrika-Dzonga yo antswa i vutihlamuleri bya hina bya nhlanganelo tanihi rixaka, tanihi vanhu va Afrika-Dzonga.
Byi le xivindzini xa ntirho wa ndzawulo ya mfumo yin’wana na yin’wana, wa ejensi yin’wana na yin’wana, wa vandla rin’wana na rin’wana ra mfumo.
Byi letela pholisi yin’wana na yin’wana, nongonoko wun’wana na wun’wana na pfhumba rin’wana na rin’wana.
Loko ka ha ri na ntirho wa nkoka wo tala swinene lowu nga eku endliweni eka mfumo hinkwawo, madyambu lawa ndzi lava ku vulavula hi ntlhanu wa mitirho ya xihatla swinene eka nkarhi lowu eka matimu ya hina.
Leyi i mitirho leyi nga ta seketela xin’wana na xin’wana lexi hi xi endlaka lembe leri.
Hi ku tirhisana swin’we, hi fanele ku sungula mitirho leyi landzelaka:
- Wosungula, hi fanele ku hatlisisa ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxa mitirho.
- Wavumbirhi, matimu ya hina ya koxa leswaku hi fanele ku antswisa sisiteme ya dyondzo na ku hluvukisa swikili leswi hi swi dingaka sweswi na le ka nkarhi lowu taka.
- Wavunharhu, ha boheka ku antswisa swiyimo swa maAfrika-Dzonga hinkwavo, ngopfungopfu lava sweleke.
- Wavumune, a hi na ku hlawula kambe hi fanele ku tlakusa nyimpi ya ku lwisana na vukungundzwana na ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le tlhelo.
- Wavuntlhanu, hi fanele ku tiyisisa vuswikoti bya Mfumo ku tirhana na swidingo swa vanhu.
Eka lembe leri hundzeke, hi kongomisile matshalatshala ya hina eka ku hatlisisa ku kula loku katsaka hinkwavo, ku tlakusa hindlela yo tivikana tilevhele ta vuvekisi na ku endla magoza ya ku tumbuluxa mitirho.
Lembe leri hundzeke, ikhonomi ya hina a yi jamelanile na ntiyiso wa ku tsekatseka ka ikhonomi ka xithekiniki.
Mfumo wu angurile hi xihlohloteri xa ikhonomi na kungu ro vuyisa leri kongomiseke hi vuntshwa ku nyikiwa ka timali ka mfumo eka tindhawu leti nga na vuswikoti lebyikulu bya ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Endlelo ra hina a ku nga ri ku tirhisa mali ku huma eswiphiqweni swa hina swa ikhonomi, kambe ku veka ikhonomi eka ndlela yo hlukisa.
Hi tivise magoza yo hambanahambana yo hlohlotela nghingiriko wa ikhonomi, ku vuyisa ntshembo wa vavekisi, ku seketela mitirho na ku tirhana mitlhontlho ya xihatla leyi khumbaka vutomi bya swirho leswi nga sirhelelekangiki swa rixaka ra ka hina.
Ha tsaka ku vika leswaku ndzima yo tivikana yi khatsiwile eku vuyiseni ka ntiyisiso wa tipholisi eka ku lawuriwa ka vucelamigodi na endlelo ra vhisa, leswi khulelaka ndlela eka avelo wa magandlati ya swa tiqingho, na ku kambisisiwa ka mixavo ya mihlaluko, ya switimela na ya gezi.
Hi tlhele hi sungula phurosese yo tshamisekisa na ku seketela timasipala ta 57, laha kutlula 10,000 wa tiphurojeke ta swimakiwakulu swa masipala ti nga eku endliweni.
Nkongomiso lowu hi wu vekeke eka ku pfuxeta tindhawu ta tifeme emalokixini na le tindhawini ta le matikoxikaya wu tisile ku cinca loku vonakaka, tanihileswi tindhawu ta tifeme leti a ti nga ha tirhi se ti sungulaka ku tshovela nakambe.
Ku ta fika sweswi hi hetile ku pfuxiwa hi vuntshwa ka 10 ehenhla ka 16 wa tindhawu ta tifeme, etindhawini to fana na Botshabelo, Phuthaditjhaba, Garankuwa, Isithebe, Komani na Seshego.
Tilevhele ta ku kula loku hi ku dingaka ku endla mivuyelo yo tivikana eku tumbuluxiweni ka mitirho a ti nge koteki ku ri hava vuvekisi byintshwa lebyikulu.
Khomferense ya Vuvekisi ya le Afrika-Dzonga yo sungula hi Nhlangula lembe leri hundzeke yi nyikile matimba lamakulu eka pfhumba ra hina ku hlengeleta R1.2 wa tithiriliyoni ta vuvekisi eka malembe ya ntlhanu.
Khomferense ya vuvekisi yi kokile mahlo ya kwalomu ka R300 wa tibiliyoni ta vutiboheleri bya vuvekisi kusuka eAfrika-Dzonga na tikhamphani ta matiko ya misava.
Ku tlhele ku va na ku tlakuka ku kulu eka vuvekisi byo kongoma bya matiko mambe lembe leri hundzeke.
Hi 2017, hi rhekodile ku nghena ka vuvekisi byo kongoma bya matiko mambe byo fika eka R17 wa tibiliyoni.
Switiviwa swa ximfumo swi komba leswaku ntsena eka tikotara tinharhu leto sungula ta 2018, a ku ri na ku nghena ka R70 wa tibiliyoni.
Loku i ku humelela ko hlamarisa loko ku pimanisiwa na levhele ya le hansi ya vuvekisi eka malembe lama hundzeke.
Varhumiwa va ka hina va vuvekisi– Trevor Manuel, Mcebisi Jonas, Phumzile Langeni na Jacko Maree – xikan’we na InvestSA va le ku landzeleriseni hi vurhon’wana xiyimo xa vuvekisi lexi tivisiweke eka khomferense ya vuvekisi.
Ku humesa vumbhoni bya leswaku khomferense ya vuvekisi a ku ngo va ku vulavula ntsena laha switshembiso swa mavunwa swi nyikiweke, sweswi hi vulavulaka, tiphurojeke ta nkoka wa R187 wa tibiliyoni ti le ku endliweni, naswona tiphurojeke leti nga na nkoka wa R26 wa tibiliyoni tin’wana ti le ka xiphemu lexi rhangelaka ku sunguriwa.
Hi ku tirhisa tidyondzo ta nkoka leti hi ti dyondzeke, hi ku tirhisa matshalatshalalama kongomisiweke swinene, na hi ku tirhisa miantswiso leyi hi nga eku yi endleni eka mbangu wa mabindzu, hi na xikongomelo xa ku tlakusa vuvekisi byo tala lembe leri.
Hi ta va hi ri ku tiveni ka tisekitara na tifeme leti hi ti lavaka na ku ti dinga eAfrika-Dzonga na ku koka mahlo ya vavekisi hi ku gingiriteka.
Hi ku ya hi ntokoto wa hina wa lembe leri hundzeke,na ku aka ehenhla ka nkhonkhi lowu hi wu fikeleleke, hi ta rhurhela Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga nakambe lembe leri.
I xikongomelo xa hina leswaku vuvekisi lebyi hi byi endlaka byi fanele ku hangalasiwa eka tiphurojeke etikweni hinkwaro.
Eka mhaka leyi, ndzi komberile mifumo ya swifundzakulu ku tiva tiphurojeke leti vekisekaka na ku tiyisisa leswaku hi aka tibuku ta vuvekisi eka xin’wana na xin’wana xa swifundzakulu swa hina swa kaye ku ti andlala eka vavekisi lava nga tshukaka va va kona.
Hi ku landzela khomferense ya hina leyi humeleleke, ntlawa wa varhangeri va mabindzu va Afrika-Dzonga lava khumbiweke hi moya wa Thuma Mina va ringanyete Pfhumba ra ku Kula ka Mfumo-loku nga riki ka Mfumo ku humelerisa makungu ya vuvekisi lama kongomisiweke ya tikhamphani leti rhangelaka eka tisekitara hinkwato ta 19 ta ikhonomi; kusuka eka vucelamigodi kuya eka eneji leyi pfuxetekaka; kusuka eka vumaki kuya eka vurimi.
Vumaki lebyi byi langutela ku ndlandlamuxa hindlela yo tivikana vuvekisi eka malembe ya ntlhanu lawa ya taka na ku tumbuluxa mitirho yintshwa yo tala yo hambanahambana, ngopfungopfu loko ku ri leswaku hi nga kota ku tlakusa xikoxo xa nhundzu ya laha tikweni, hi tshamisekisa ku ya emahlweni mbangu wa vatirhi na ku antswisa swipimelo swo endla bindzu.
Tanihi xiphemu xa ntirho wa hina lowu yaka emahlweni ku susa swikamanyeto eka vuvekisi lebyikulu, hi tumbuluxile xipanu kusuka eka Hofisi ya Phuresidente, InvestSA, Nkwama wa Timali wa Rixaka na Ndzawulo ya Makunguhatelo, Vulanguteri na Nkambelo lexi xi nga ta tirhana na swirhalanganya swa tipholisi, swa xinawu, swo lawula na swa mafambiselo leswi hetaka ntamu wa vavekisi.
Lexi i xiphemu xa nkoka xa ntirho wa hina wa ku antswisa ku vevukeriwa ka ku endla bindzu eAfrika-Dzonga, leswi swi nga swa nkoka eku kokeni mahlo ya vuvekisi.
Xipanu lexi xi ta vika ndzima eka Khabinete hi endlelo ra n’hweti na n’hweti.
Xiviko xa ku Endla Bindzu xa lembe na lembe xa Bangi ya Misava eka nkarhi wa sweswi xi veka Afrika-Dzonga eka xiyimo xa 82 ehenhla ka 190 wa matiko lama landzelerisiweke.
Hi tivekerile mpakaniso wo va exikarhi ka 50 wa vatirhelahenhla va misava hinkwawo eka malembe manharhu lama taka.
I khale hi swi kumiwile leswaku xin’wana xa swikamanyeto leswi tsandzisaka ku kula ka ikhonomi ya hina i levhele ya le henhla ya nkhuvangano wa ikhonomi.
Xivumbeko xa ikhonomi ya hina a xi endleriwe ku hlayisa rifuwo emavokweni ma nga ri mangani.
Leswi swi alele ku kula na bindzu naswona, eka mpimo lowukulu, swi siyile ehandle van’wamabindzu va Afrika-Dzonga va vantshwa na mabindzu lamatsongo eka ikhonomi kumbe ku va veka emakumu.
Tanihi xiphemu xa matshalatshala ya hina ku tlakusa vuvekisi, na ku kondletela ku katsa hinkwavo loku kulu na ku tumbuluxa swivandlanene swo tala, ku nga ri khale ndzi ta sayina tanihi nawu Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Mphikizano.
Leswi swi ta nyika valawuri va mphikizano vuswikoti byo tirhana na xiphiqo lexi kambe xa nkoka ngopfu swi ta pfulela swivandlanene swintshwa swa maAfrika-Dzonga vo tala ku nghena eka tisekitara to hambanahambana ta ikhonomi na ku phikizana hi ku ringana.
Ku hlohlotela ku kula eka ikhonomi, ku aka mabindzu yo tala na ku thola vanhu vo tala, hi fanele ku kuma timakete tintshwa na letikulu ta tinhundzu na vukorhokeri bya hina.
Hikokwalaho, hi ta kongomisa miehleketo ngopfu eku ndlandlamuxeni ku rhumela tinhundzu ematikweni mambe.
Hi ku fambisana na vutiboheleri bya samiti ya mitirho, hi ta kongomisa eka ku rhumeriwa ematikweni mambe ka tinhundzu leti makiweke na nxaviselano eka vukorhokeri byo fana na ku nyika tikontiraka ta phurosese ya bindzu na ku phakeriwa ka vukorhokeri bya swa rihanyu etindhawini ta le kule.
Hi ta tlhela hi va hi langutisa eka ku tumbuluxiwa ka tizoni ta ikhonomi to hlawuleka leti ti endleriweke ku humesa mixaka yo karhi ya, xikombiso, ku fana na swiambalo na malapi, tanihi xikombiso.
Ku antswisa vuphikizani bya ku rhumela tinhundzu ta hina ematikweni mambe, hi ta hetisa milavisiso leyi yi sunguleke eku hunguteni tihakelo ta gezi, bindzu, vuhlanganisi, vutleketli na tihakelo tin’wana.
Hi ta kongomisa eka ku tlakusa ku vutivi bya ku rhumela tinhundzu ta hina ematikweni mambe.
Ntwanano eka ku tumbuluxiwa ka Ndhawu ya Mabindzu leyi nga riki na Swipimelo ya Tikonkulu ya Afrika wu nyika swivandlanene swa kahle ku veka Afrika-Dzonga endleleni ya bindzu leri rhangeriwaka hi vuvekisi, na ku tirhisana na matiko yan’wana ya Afrika ku hluvukisa vuswikoti bya vumaki bya wona.
Ntwanano lowu wu ta tumbuluxa makete wa kutlula vanhu va biliyoni va ri na swikumiwa hinkwaswo swa tiko leswi hlanganisiweke swa kwalomu ka $3.3 wa tithiriliyoni.
Swin’we na nkongomiso xa ku rhumela tinhundzu ematikweni mambe, hi ta landzelela tindlela to tlakusa xikoxo xa laha kaya hi ku tirhisa, eka swin’wana swa swona, ku tlakusa ntalo wa tinhundzu ta laha tikweni na vukorhokeri lebyi kumiweke havumbirhi hi mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Ku tlakusa xikoxo xa laha tikweni, na ku hunguta ku tirhisiwa ka switundziwa, i swa nkoka hikuva swi tlakusa swivandlanene swa vahumesi lava nga endzeni ka Afrika-Dzonga ku tirhela makete lowu kulaka.
Hi ku endla leswi, hi ta tiyisa nongonoko wa “buy South Africa”.
Loko ku tekeriwa enhlokweni ntirho wa nkoka lowu mabindzu lamatsongo lowu ya wu endlaka ku hlohlotela nghingiriko wa ikhonomi na ku thoriwa – naswona eku antswiseni ka ku havaxerisamatimba wo angarhela – hi le ku kongomiseni lembe leri eku ndlandlamuxeni hindlela yo tivikana Nongonoko wa Mbhyamelo wa Mabindzu Lamatsongo.
Nongonoko wa mbhyamelo wu nyika van’wamabindzu lava ha kulaka hi ndhawu ya xiviri, swimakiwakulu na vukorhokeri byo hlanganela, mfikelelo wa vutivi byo kongoma, vuxaka bya timakete, vuleteri eka ku tirhisiwa ka thekinoloji na mfikelelo wa timali.
Phurogireme yo seketela sweswi yi na netiweke ya 51 wa swibyameri swa mabindzu ya thekinoloji, 10 ra mabindzu ya nhluvukiso wo seketela na 14 wa swibyameri swa vantshwa swo hatlisa.
Tanihi xiphemu xa ndlandlamuko wa nongonoko lowu, ku ta tumbuluxiwa tihabu ta xidijitali ta le malokixini, ku ta sunguriwa hi swifundzakulu swa mune, laha swo tala swi nga ta landzela.
Hi langutela leswaku tihabu leti ti nyika vukorhokeri bya mabindzu lebyi dingiwaka swinene eka mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi etindhawini ta le matikoxikaya na le malokixini kambe ngopfungopfu eka vantshwa lava va lavaka ku sungula mabindzu ya vona.
Ntlhontlho wa hina lowukulu i ku tumbuluxa mitirho eka lava nga tirhiki va namuntlha, loko hi ri karhi hi lulamisela vatirhi va mitirho ya nkarhi lowu taka.
Samiti ya Mitirho ya Phuresidente lembe leri hundzeke yi tswarile mitwanano yo tiya exikarhi ka vatirhi, bindzu, muganga na mfumo.
Mitwanano leyi, leyi sweswi yi nga eku endliweni hi vatirhisani va vaaki, yi kongomisa eka ku tumbuluxa 275,000 wa mitirho yo kongoma yo engetela lembe rin’wana na rin’wana.
Hi kumile makungu, tipulatifomo na mapfhumba ya kahle swinene lawa hi yaka emahlweni hawona hi koka vantshwa hi tinhlayo ta le henhla swinene ku ta eka nghingiriko wa ikhonomi leyi tshovelaka hi ku tirhisa mapfhumba yo fana na Mali yo Hlohlotela ya Xibalo xa ku Thoriwa.
Maleyo hlohlotela yi ta ndlandlamukisiwa ku ringana malembe man’wana ya khume.
Hi ku engetela, hi simekile Vukorhokeri bya ku Thoriwa Vantshwa, lebyi nga eku ngheniseni ka vantshwa lava nga tirhiki eka mitirhodyondzo etikhamphanini ta ikhonomi hinkwayo.
Hi kombela tikhamphani hinkwato, letikulu na letitsongo, ku teka xiave eka pfhumba leri naswona hikwalaho ka sweswo ti hoxa xandla ku nga ri ntsena ku aka mabindzu ya tona kambe ti tlhela ti aka ikhonomi na ku kondletela nkhomano wa miganga.
Ndzima yi le ku khatsiweni eka swiyenge swa mitirho yoku nghenisa, yo lunghisa na yo hlayisa, mitirho ya xidijitali na thekinoloji ku fana na ku nghenisa khodi na ku ntivoxopaxopa wa data, xikan’we na vukorhokeri bya bindzu ra misav hinkwayo.
Leswi swi hi kotisa ku teka vantshwa vo tala – ngopfungopfu lavaya va humaka eswikolweni na le tikholichini, na lavaya va nga riki eka dyondzo, vuleteri kumbe ntirho wihi na wihi – ku nghena eka nghingiriko wa ikhonomi leyi tshovelaka na swivandlanene swa mitirho yin’wana.
Tanihi mfumo, hi bohile leswaku xilaveko xa ntokoto wa ntirho eka levhele yo nghena eka mihlangano ya mfumo xi ta susiwa.
Vantshwa va ka hina va fanele ku nyikiwa masungulo yo lulamisela ya xiviri eka ndhawu ya ntirho.
A va fanelangi va hlangana na swirhalanganya na misivelo loko va ri karhi va lava ku kuma ntirho.
Hi kongomisa miehleketo ya hina, tipholisi ta hina na minongonoko ya hina eka swiphemu swa nkoka swa ikhonomi leyi lavaka vatirhi vo tala.
Leyi yi katsa vurimi, vupfhumba na Ikhonomi ya Malwandlekulu.
Vuswikoti bya vurimi eAfrika-Dzonga ku tumbuluxa mitirho na ku kula ka ikhonomi byi tshama byaa hluvukisiwile hi mpimo wa le hansi hakanyingi.
Afrika-Dzonga yi tama ya ha ri na tindhawu letikulu ta misava leyi nga tirhisiwiki hi mpimo wa le hansi kumbe ya nkantshovelo.
Ku na kwalomu ka 250,000 wa varimi lava ha sungulaka lavatsongo lava va tirhaka emisaveni naswona va dinga nseketelo ku va va ta hluvukisa hi ku hetiseka mabindzu ya vona.
Tinhundzu leti rhumeriwaka ematikweni mambe ta vurimi i xihlovo xa nkoka xa malinghena eka ikhonomi ya hina, naswona ku hluvukisa sekitara ya hina ya vurimi i swa nkoka eku tlakuseni nsirhelelo wa swakudya swa hina na ku koka mahlo ya vuvekisi.
Hi na nkateko ku va na sekitara ya vurimi leyi hluvukisiweke kahle, leyi kondzelelaka na ku va leyi hambanisiweke.
Hi kunguhata ku yi tirhisa tanihi masungulo yo tiya ku pfuna ku hluvukisa tiko ra ka hina ku vuyerisa hinkwavo.
Hi ku tirhisa nongonoko wo hatlisisa wa mpfuxeto wa misava, hi ta tirha ku ndlandlamuxa swihumelerisiwa swa hina swa vurimi na ku kondletela ku katsiwa ka hinkwavo ka ikhonomi.
Pholisi ya hina na ku nghenelela ka swa nawu swi ta tiyisisa leswaku misava yo tala ya kumeka eka swa vurimi, nhluvukiso wa tifeme na matshamelo ya vanhu.
Ndzi navela ku ndhundhuzela maAfrika-Dzonga lavotala lava va teke xiave eka ntirho wa Komiti ya Nkambisiso wa Vumbiwa eka n’wangulano lowu humeleleke etikweni hinkwaro.
Ndzi hoyozela swirho swa Komiti ya Nkambisiso wa Vumbiwa ku va swi tshame swi kongomise miehleketo eka nkarhi lowu hinkwawo na ku sefa swiringanyeto leswi rhumeriweke hi maAfrika-Dzonga ntsenantsena na mihlangano ya vona.
Hi ta seketela ntirho wa Komiti ya Nkambisiso wa Vumbiwa leyi nyikiweke ntirho wo kambisisa Xiyenge xa 25 xa Vumbiwa ku veka erivaleni milulamiselo ya ku tekiwa ka misava ku ri hava ndziriso.
Hi ku fambisana na phurosese ya nkambisiso wa vumbiwa, hi nyikile Xandla xa Phuresidente ntirho wa ku rhangela Komiti ya Tindzawulo to Hambana eka Mpfuxeto wa Misava ku hatlisisa mpfuxeto wa misava.
Phanele yo tsundzuxa ya vativinkulu yi rhangeriwile hi Dkd Vuyo Mahlathi, leyi tumbuluxeriweke ku tsundzuxa mfumo hi nongonoko wa wona wa mpfuxeto wa misava, yi languteriwwa ku andlala xiviko xa yona hi ku hela ka Nyenyankulu 2019.
Tanihi xiphemu xo hatlisisa mpfuxeto wa misava, hi tivile swiphemu swa misava leswi nga ehansi ka vun’wini bya Mfumo ku va swi ta phakeriwa hi vuntshwa.
Misava leyi tshameke hindlela leyi pfunaka yi ta humesiwa ku tirhana na swidingo swa matshamelo ya vanhu eka tindhawu ta xidoroba na leti nga kusuhi na doroba.
Tanihi xiphemu xa phakeji yo hlohlotela eka vurimi, hi vekisile hindlela yo tivikana eka nseketelo wa nhluvukiso wa varimi vo angarhela ku tiyisisa leswaku misava leyi vuyiseriwaka na ya nhlanganelo yi tirhisiwa hindlela leyi nga na ntshovelo.
Hi ta ya emahlweni hi rhangisa nhluvukiso wa swikili leswi pakanisiweke na minongonoko ya vuswikoti bya swipurasani na varimi lava ha ku sungulaka va vantima.
Eka lembe leri taka, hi ta ya emahlweni ku kongomisa eka swikumiwa swa vurimi swa nkoka wa le henhla leswi nga tshukaka swi rhumeriwe ematikweni mambe swo fana na tifeme ta mihandzu, ta vhinyo na ta matsavu, xikan’we na vufuwahuku na nyama yo tshuka.
Hi nkarhi wa SoNA lembe leri hundzeke, hi vulavurile hi vuenti hi mayelana na vuswikoti lebyikulu lebyi nga kona bya ku ndlandlamuxiwa ka sekitara ya vupfhumba.
Matshalatshala ya hina ya ku tiyimisela ku maketa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya nkoka eka vapfhumba ya tswarile mihandzu, ku ri na ku kula ka lembe na lembe loku tivikanaka eka nhlayo ya vaendzi va matiko mambe.
Eka lembe leri hundzeke, hi vile na 10 ra timiliyoni ta vapfhumba lava teke etikweni ra hina.
Hi kunguhata ku yi tlakusa kufika eka 21 wa timiliyoni hi 2030, hi pakanisa, eka swin’wana swa swona, eka timakete letikulu swinene na ku kula hi ku hatlisa swinene ta India na China, xikan’we na timakete to tiya ta le ka tikonkulu ra ka hina.
Hi ku engetela eka mitirho yo kongoma, feme yo rhumela tinhundzu ematikweni mambe yi nga ha tumbuluxa mitirho yo tala kufika eka timiliyoni timbirhi eka swakudya na vurimi, vumaki, vutleketli, vuxavisi, na bindzu ra vutumbuluxi na mfuwo hi 2030.
Hi ta entisa vutirhisani exikarhi ka mfumo na bindzu ku fikelela xivono lexi.
Xirhangana xa hina xa le henhla lembe leri ku ta va ku sungula ku tirhisiwa ka sisiteme ya e-Vhisa ya xiyimo xa le henhla.
Leswi, swi hlangana na ku maketiwa ka ndhawu loku antswisiweke na magoza yo tiyisisa vuhlayiseki bya vupfhumba, swi ta tumbuluxa swiyimo swa ku kula loku hi ku languteleke, na mitirho na swivandlanene leswi nga ta landzela.
Tiko ra ka hina ro saseka, Afrika-Dzonga, ri na mindzhati ya ribuwa yo leha swinene emisaveni hinkwayo leyi navaka 3,000km wu rhendzela swivumbeko swa tiko ra hina kusuka evuhumadyambu kuya evupeladyambu.
Laha hi kumekaka kona ntsena tanihi tiko swi vula leswaku hi nga hlanganisa vuswikoti bya malwandlekulu ya ka hina ku kurisa ikhonomi.
Kusukela loko ku vile na Operation Phakisa eka Ikhonomi ya Malwandlekulu hi 2014, hi kumile vuvekisi bya kwalomu ka R30 wa tibiliyoni na ku tumbuluxa mitirho yo kongoma yo hundza 7, 000 wa tibiliyoni.
Vuvekisi a byi ri ngopfungopfu eka nhluvukiso wa switirhisiwa, vumaki bya swa malwandle, ku kurisa swiharhi na swimila swa le matini, na sekitara ya oyili na gasi.
Vuvekisi lebyi languteriweke eka Ikhonomi ya Malwandlekulu eka malembe ya ntlhanu lawa taka byi ringanyetiwa ku va eka R3,8 wa tibiliyoni hi mfumo na R65 wa tibiliyoni hi sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Vuvekisi lebyi byi languteriwa ku tumbuluxa kutlula 100,000 wa mitirho yo kongoma na kutlula 250,000 wa mitirho yo ka yi nga kongomi.
Matolo, ndzi kumile riqingho kusuka eka Holobye Gwede Mantashe loko a ndzi byela leswaku vakulukumba va oyili ku nga Total va ta endla xitiviso lexikulu namuntlha hi mayelana na vuthumbi bya gasi na oyili bya “xiyimo xa le henhla” lebyintshwa ekusuhi na ribuwa ra Afrika-Dzonga.
Ha khutaziwa swinene hi xiviko xa mpundzu wolowu hi mayelana na buloko ya Brulpadda eOuteniqua Basin, leswi van’wana va swi hlamuselaka tanihi xikumiwa xo hatlisisa.
Leswi ku nga ha va xicincantlangu eka tiko ra ka hina naswona swi ta va na switandzhaku swo tivikana eka nsirhelelo wa eneji ya tiko ra hina na nhluvukiso wa feme leyi.
Hi hoyozela Total na vatirhisani va yona vo hambanahambana na ku va navelela swa kahle eka miringeto ya vona.
Mfumo wu ta ya emahlweni wu hluvukisa milawu ya sekitara ku endlela leswaku yi lawuleka kahle ku vuyerisa hinkwavo lava khumbekaka.
Eka malembe ya ntlhanu lawa ya hundzeke, hi khatse ndzima yo tivikana hi ku nyikiwa ka swimakiwakulu.
Kutlula R1,3 wa tithiriliyoni ti vekisiwile ku aka madzanadzana ya swikolo na tiyunivhesiti timbirhi letintshwa, madzanadzana ya magidigidi ya tindlu tintshwa, ku nghenisa gezi eka makaya yo tlula miliyoni, ku endla gezi rintshwa na ku ndlandlamuxa vutleketli bya mani na mani.
Vuvekisi bya swimakiwakulu byi tlhele byi pfuna ku kurisa ikhonomi ya hina na ku tumbuluxa mitirho yintshwa yo tala eka vumaki na tisekitara tin’wana.
Nhluvukiso wa swimakiwakulu wu vile xiphemu xo tiya xa ikhonomi ya hina naswona wu tisile mivuyelo ya kahle ngopfu ya tiko.
Hi fanele ku endla swo tala.
Vuvekisi bya hina bya swimakiwakulu bya nonoka hikwalaho ka swivangelo swo tala.
Hi tlhele hi kuma leswaku ndzulamiselo wa hina wa swimakiwakulu wu avanile ngopfu exikarhi ka swiyenge swo hambanahambana swa mfumo.
A byi hlanganisi hi ku hetiseka nhluvukiso wa tindlu lowuntshwa na swivandlanene swa ikhonomi na ku akiwa ka madamu, tiphayiphi ta mati, swikolo na switirhisiwa swin’wana.
Khabinete yi amukele modlolonsimeko wa swimakiwakulu lowuntshwa ku tirhana na swiphiqo leswi.
Wu ta seketeriwa hi Nkwama wa Swimakiwakulu lowuntshwa lowu tivisiweke hi Ndzati lembe leri hundzeke.
Mfumo wu tibohile ku hoxa xandla hi R100 wa tibiliyoni Nkwama wa Swimakiwakulu eka malembe ya khume na ku tirhisa leswi ku kucetela ku nyikiwa timali kusuka eka sekitara leyi nga riki ya mfumo na mihlangano ya timali ta nhluvukiso.
Tanihi goza ro sungula, hi ta ndlandlamuxa tiphurojeke leti se ti sunguleke, to fana na vutshamo bya swichudeni.
Hi kunguhata ku endla swilo ku hambana, ku sungula hi vutirhisani byo enta na miganga ya ka hina eku kunguhateni, ku akiwa na ku hlayisiwa swimakiwakulu.
Tanihilaha hi endleke hakona hi Nambu wa Vaal, laha Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga ri phalaleke ku tirhana na swiphiqo swa nkululo, hi ta kombela hinkwavo lava nga na vuswikoti bya Mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo ku tirhana na mitlhontlho ya swimakiwakulu.
Hi ta tiyisisa vuswikoti bya xithekiniki eka mfumo ku tiyisisa leswaku tiphurojeke ti famba hi ku hatlisa, hi aka xikatsa vainjhiniyara vo tala, vafambisi va tiphurojeke, vapulani va tindhawu na vavalangi va ntalo na ndhurho wa matheriyali – xipanu xa matirhelo lexi nga ta endla swilo swi endleka hi ku hatlisa ehansi.
Sekitara ya vuhlanganisi bya tiqingho yi yimela vuswikoti byo hambanahambana bya ku nyika matimba ya ku kula ka ikhonomi.
Holobye wa Vuhlanganisi ku nga ri khale u ta nyika xileriso xa pholisi eka Vulawuri bya Vuhlanganisi lebyi Tiyimelaka bya Afrika-Dzonga ku nyika tilayisense ya magandlati ya swa vuhaxi bya rhadiyo lama koxiwaka swinene.
Tanihi tiko ro kala mati, hi le ku tirhaneni na swiphiqo swa mati eka tindhawu to tala ta tiko.
Hi le ku hluvukiseni ka kungu ra rixaka ra nhlanganelo leri tirhanaka na ku mikayivelo ya mati, swimakiwakulu swa khale na nsimeko wa tiphurojeke wa xiyimo xa le hansi.
Hi le ku tumbuluxeni hi ku hatlisa xipanu xithekiniki xo hlamula hi ku hatlisa xa le xikarhi ka mifumo, lexi seketeriwaka hi tiphurofexinali va vativikulu, ku phalala etindhawini leti nga eku hlanganeni na swiphiqo swo tika swa mati.
Yin’wana ya tindhawu leti, Giyani, ntirho lowukulu wu le ku endliweni ku fikisa mati eka vaaki, eka nkarhi wa sweswi ku lunghisa swihlovo swa mati yo boriwa, na hi ku tirhisa yisiwa ka xihatla ka swimakiwakulu leswi nga fanela.
Vuhlayiseki bya vadyondzi eswikolweni i bya nkoka ku tumbuluxa mbangu wa dyondzo wo lowu nga rihanyu.
Hi tsundzuka hi ku vaviseka swinene mafu ya mahlomulo ya Michael Komape, loyi a nweleke eka xihambukelo xa goji eka Mahlodumela Primary School eLimpopo hi 2014, na Lumka Mkethwa, kusuka eka Luna Junior Primary School eKapa-Vuhumadyambu, loyi a loveke lembe leri hundzeke hi Nyenyankulu.
Hi endle oditi lembe leri hundzeke naswona hi kume leswaku kwalomu ka 4,000 wa swikolo swa ha ri na switirhisiwa swa nkululo leswi nga fanelangiki.
Loko ku tekeriwa enhlokweni xikalu na xihatla xa xiphiqo lexi, hi simekile pfhumba ra VUHLAYISEKI hi Mhawuri lembe leri hundzeke, leri harona hi hlengeleteke swipfuno hinkwaswo leswi nga kona, ku katsa na vutibohleri bya mabindzu, vatirhisani va xiqhinga, na tifeme to aka ku siva swihambukelo leswi nga hlayisekangiki hinkwaswo eka swikolo swa mfumo.
Kusukela loko hi simeke pfhumba leri, 699 wa swikolo swi endleriwile switirhisiwa swa nkululo leswi faneleke naswona tiphurojeke to yisa emahlweni ta 1,150 wa swikolo ti le ka swiyimo swa ku pulana, dizayina kumbe ku akiwa.
Hi tiyimiserile ku herisa switirhisiwa swa nkululo leswi nga hlayisekangiki na leswi nga fanelangikii eka malembe manharhu lama taka.
Lexi i xikombiso xa kahle swinene xa ntirhisano exikarhi ka mfumo na mabindzu ku tirhana hi xihatla na xidingo lexikulu lexi khumbaka mfanelo ya vana va Afrika-Dzonga xa vuhlayiseki na xindzhuti eka switirhisiwa swa dyondzo.
Hi le ku khatseni ka ndzima ya nkoka eka ku vuyisa vutshembeki na vuswikoti bya tiSOE ta hina ta xiqhinga.
Ku vuyisa mafumelo ya kahle ya khamphani, tibodo letintshwa to tshembeka, valawuri lava tokoteke hindlela leyi faneleke na ku va na matikhomelonene, va thoriwile eka Eskom, Denel, Transnet, SAFCOL, PRASA na SA Express.
Hi tumbuluxile Huvo ya SOE eka Hofisi ya Phuresidente, leyi yi nga ta nyika vungameri bya xipolitiki na mafambiselo ya xiqhinga leswaku ku ta pfuxetiwa, veka eka xiyimo xo karhi hi vuntshwa na ku nyika matimba hi vuntshwa tiSOE, ku endlela leswaku ti tirha ntirho wa tona tanihi swihatlisisi swa ku kula ka ikhonomi na nhluvukiso.
Hi lava tiSOE ta hina ku va ti tiyimela hi toxe na ku kota ku humelerisa ntirho wa tona wa nhluvukiso na wa ikhonomi.
Laha tiSOE ti nga kotiki ku kuma timali to ringana kusuka etibangini, kusuka eka timakete ta xumakulu, kusuka eka mihlangano ya timali ya nhluvukiso kumbe kusuka eka nkwama, hi ta dinga ku valanga tindlela tin’wana, to fana na vutirhisani bya ndzingano wa xiqhinga kumbe ku xavisiwa ka rifuwo leri nga riki ra xiqhinga.
Loko hi karhi hi endla hinkwaswo leswi, a hi nge seketeli magoza wihi kumbe wahi lamai, hi xivumbeko xihi kumbe xihi, ya herisaka rifuwo ra Mfumo leri ri nga ra xiqhinga eka ku hanya kahle ka ikhonomi na vanhu.
Hi na ntirho na vutihlamuleri bya ku hlayisela, ku akela na ku yisela emahlweni mihlangano leya nkoka rixaka ra mundzuku.
Hi lavile makungu yo tshembeka kusuka eka tibodo ku tisa swikili leswi lulameke na vutivikulu ku fambisa tikhamphani leti leswaku hi ta susa nkongomiso kusuka eka ntshamiseko wa xikan’wekan’we kuya eka ku kota ku yisa emahlweni ka nkarhi wo leha.
Hi tlhela hi lava ku aka vuxaka byo twisiseka na bya vutirhisani exikarhi ka mfumo, vatirhi lava nga eka mihlangano na vakhomaxiave va sekitara leyi nga riki ya mfumo, laha hi nga bohaka hi nhlanganelo ndlela ya xiqhinga leswaku tiSOE ti kota ku tumbuluxa mitirho, ku kotisa ku kula ko katsa hinkwavo na ku kota ku tiyisa emahlweni hi swa timali na matirhelo.
Nsirhelelo wa mphakelo wa eneji i xilaveko xa nkoka xo hetiseka.
Eskom yi le khombyeni naswona mixungeto leyi yi tisaka eka Afrika-Dzonga i yikulu.
Yi nga onha swinene ikhonomi ya hina na minavelo ya nhluvukiso wa vanhu.
Hi fanele ku teka swiboho swa vurhena na goza ro tiya.
Switandzhaku swi nga ha va swo vava, kambe swi nga va swo onha swinene loko hi hlwela.
Hi ku angula eka xirilo lexi, hi leteriwa hi xidingo xa ku hunguta ndhurho wa ikhonomi wo biha wihi na wihi eka mutirhisi na mubari.
Tanihiloko hi tirhana na mitlhontlho leyi Eskom yi langutaneke na yona hi ta tiyisisa leswaku ku na ku tihlanganisa ko twala na n’wangulano na vakhomaxiave va nkoka hinkwavo.
Hi ta rhangela phurosese na vatirhi, Eskom na vakhomaxiave van’wana ku tirhana na vuxokoxoko bya ncinco lowunene, na makungu lamanene, yo tshembeka na ku va yo yisa emahlweni, lama ya nga ta tirhana na swidingo la swa hinkwavo lavaya va nga ha vaka va khumbeka.
Tanihiloko hi tirhana mitlhontlho leyi Eskom yi langutaneke na yona, hi tlhela hi lava ku sirhelela rimba ra hina ra nkwama wa rixaka ra hina, hi fikelela nhlohlotelo lowunene eka mpimo wa xikweleti xa vutifumi bya hina, na ku kongomisa miehleketo eka timfanelo na miboheko ya vanyiki va timali va Eskom.
Eskom yi tile na kungu ra nkarhi wo hundzuluxa ra tinhlokomhaka ta kaye leri hi ri seketelaka na ku lava ku ri vona ri endliwa.
Hi ku fambisana na kungu leri, Eskom yi ta fanele ku teka magoza ya xihatla ku hunguta hindlela yo tivikana tihakelo ta yona.
Yi ta dinga malinghena yo tala hi ku tirhisa ntlakuso wa tihakelo lowu kotekaka.
Hi dinga ku teka magoza ku hunguta ku nga hakeli masipala na ku jamelana na ntolovelo wa ku nga hakeli lowu wu nga kona eka miganga yin’wana.
I swa nkoka leswaku lavaya va tirhisaka gezi – hi ku engetela eka gezi ra masungulo ra mahala – va fanele ku ri hakelela.
Mfumo wu ta seketela xitatimente xa rifuwo na swikweleti xa Eskom, naswona Holobye wa Timali u ta nyika vuxokoxoko ku yisa emahlweni hi leswi eka Mbulavulo wa Mpimanyeto.
Leswi swi ta endliwa handle ko tikisela xibalo hi swikweleti leswi nga lawulekiki.
Ku tiyisisa ku tshembeka ka kungu ro hundzuluxa na ku papalata xirilo xa timali lexi fanaka eka nkarhi wa malembe ma nga ri mangani, Eskom yi ta fanela ku hluvukisa modlolo wuntshwa wa bindzu.
Modlolo lowu wa bindzu wu dinga ku tekela enhlokweni swivangelokulu swa xirilo xa yona xa nkarhi wa sweswi na ku cinca ka matiko ya misava na ka laha tikweni lokulu eka tihakelo leti yelanaka, na ku nghena ka timakete kaa swipfuno swa eneji, ngopfungopfu tithekinoloji to basa.
Yi dinga ku tekela enhlokweni ntirho lowu Eskom hi yoxe yi faneleke ku wu tirha eka ku tumbuluxa thekinoloji to endla to basa.
Ku tisa ntshembo eka ku hundzuluxa na ku veka sekitara ya gezi ya Afrika-Dzonga eka nkarhi lowu taka, hi ta sungula xikan’wekan’we phurosese ya ku tumbuluxa mabindzu manharhu yo hambana – Ku Tumbuluxa, Ku Hundzisela na Ku Hangalasa –ehansi ka tinhundzu ta Eskom.
Leswi swi ta tiyisisa leswaku hi hambanisa ndhurho na ku nyika vutihlamuleri eka vandla rin'wana na rin'wana leri faneleke.
Leswi swi ta tlhela swi kotisa Eskom ku va yi kota ku tlakusa timali leti nyikiwaka ta matirho ya yona yo hambanahambana hi ku olova swinene kusuka eka vanyiki va timali na makete.
Xa nkoka wo karhi na ku va wa xikan'wekan'we i ku va vandla ri fambisa giridi ya hundziso leyi nga ehansi ka vun'wini bya mfumo leyi tiyimelaka leyi katsaneke na oparetara ya tisisiteme na ku kunguhata gezi, makumelo na mitirho ya ku xava.
I swa nkoka leswaku hi teka magoza lama handle ka ku hlwela ku tshamisekisa timali ta Eskom, ku tiyisisa leswaku ku na nsirhelelo wa mphakelo wa gezi, na ku tumbuluxa masungulo ya ku kota ku yisa emahlweni ka nkarhi wo leha.
Exivindzini xa matshalatshala hinkwawo ya hina ku fikelela ku kula ka le henhla na ka ndzingano swinene, ku tisa vantshwa emitirhweni na ku lulamisela tiko ra ka hina eka nkarhi wa ku sungula ka thekinoloji ya xidijitali, ku fanele ku va ku rhangisiwa emahlweni ka dyondzo na nhluvukiso wa swikili.
Ku ri na ku tlula 700,000 wa vana lava fikeleleke dyondzo ya tindzumulo ya masungulo eka lembeximali leri hundzeke, hi tumbuluxile masungulo yo tiya ya Nongonoko wa Nhluvukiso wa Tindzumulo wa Masungulo (ECD) wo katsakanya lowu wu nga xiphemu xa nkoka xa sisiteme ya dyondzo.
Lembe leri, hi ta hundzisa vutihlamuleri bya tisenthara ta ECD kusuka eka Nhluvukiso wa Vanhu kuya eka Dyondzo ya Masungulo, na ku hundzela emahlweni na phurosese yo yisa eka malembe mambirhi yo boha ya ECD ya vana hinkwavo va nga si nghena Giredi ya 1.
Xirhangana xin'wana xa nkoka i ku antswisa hindlela yo tivikana ntwisiso wo hlaya eka malembe yo sungula ya xikolo.
Leswi i swa nkoka eku lulamiseleni vana ku va va humelela eka dyondzo, emitirhweni na le vuton'wini – naswona ku nga ha va xivangelo xin'we xa nkoka swinene eku hluleni vusweti, vupfumalantirho na nkandzingano.
Tidyondzo to hlaya eka giredi ya masungulo ta ndzawulo ti kombisile nhlohlotelo lowu phakeji leyi va endleriweke yona ya swipfuno swo hlaya, vadzaberi vo hlaya va vativinkulu na makungu ya tidyondzotsongo yi nga va ka na wona eka mivuyelo ya ku hlaya.
Hi ta ndlandlamuxa hindlela yo tivikana ku kumeka ka swipfuno swo hlaya swa masungulo eka swiphemu swa masungulo hinkwaswo eswikolweni.
Eka malembe ya tsevu lama landzelaka, hi ta nyika n'wana un'wana na un'wana wa xikolo eAfrika-Dzonga tibuku ta ntirho ta xidijitali na tibuku to hlaya ti ri eka tithabulete.
Hi ta sungula hi swikolo leswiya khale a swi tsandzisiwa swinene naswona swi kumekaka emigangeni leyi sweleke swinene, ku katsa na tigiredinyingi, swiphemunyingi, swikolo swa le mapurasini na swa le matikoxikaya.
Sweswi, 90% ta tibuku to hlaya eka tidyondzo leti nga na vana vo tala eka tigiredi hinkwato naswona tibuku ta ntirho hinkwato se ti endliwile hi xidijitali.
Hi ku fambisana na Rimba ra hina ra Swikili swa Misava leyi Cincaka, hi le ku ndlandlamuxeni vuleteri bya havumbirhi bya vadyondzisi na vadyondzi ku angula eka tithekinoloji leti nga ku humeleleni, ku katsa na inthanete ya swilo, ntivorhobotiki na vutlhari bya tikhomphyutara.
Tidyondzo ta thekinoloji letintshwa to talanyana na swikoxometo swi ta sunguriwa, ku katsa na metse wa xithekiniki na tisayense ta xithekiniki, tisayense ta swa lwandle, tidyondzo ta swa vuhahisi, tisayense ta vucelamigodi, na ntivovubasisamati hi leswi hanyaka ematini.
Ku ndlandlamuxa vutekaxiave eka tindlela ta xithekiniki, swikolo swa mfumo swa ntolovelo swo talanyana swi ta cinciwa ku va swikolo swa le henhla swa xithekiniki.
Hi ku fambisana na ku tiboha ka mfumo eka mfanelo ya mfikelelo wa dyondzo ya le henhla eka lava sweleke, lembe leri hundzeke hi tivisile dyondzo ya le henhla ya mahala eka swichudeni swa lembe ro sungula leswi fikelelaka.
Hikwalaho ka pfhumba leri, ku hlangana ku tumbuluxiwile hi vuntshwa na mihlangano hinkwayo, naswona varhangeri va mihlangano na varhangeri va swichudeni va tirhile ntirho wa nkoka hi ku vulavurisana na swichudeni.
Xikimi xi le ku nghenisiweni hi switsongo eka nkarhi wa malembe ya ntlhanu kufikela loko swichudeni hinkwaswo swa digiri yo sungula leswi swi fikelelaka hi ku ya hi mipimo swi kota ku vuyeriwa.
Ku tshamisekisa tiphurosese ta bindzu ra Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali xa Swichudeni swa Rixaka swi ta tlhela ku va xirhangana eka lembe leri taka leswaku xi kota ku tirha kahle ku fambisa ntirho wa xona wa nkoka eku seketeleni swichudeni leswi fikelelaka.
Ha khumbeka hi mayelana na leswi humelelaka eka tikhamphasi tin'wana vhiki leri, ngopfungopfu swiviko swa madzolonga na ku chavisiwa.
Xo vilerisa ngopfu, i ku hundza emisaveni ko khomisa tingana ka Mlungisi Madonsela, xichudeni eYunivhesiti ya Thekinoloji ya Durban.
Hi hundzisela ku chavelela ka hina ka le mbilwini eka ndyangu wa ka vona na ku kombela tiejensi ta nsindziso wa nawu ku lavisisa hi ku hetiseka mhangu leyi.
Hi kombela vayimeri va swichudeni na valawuri va yunivhesiti ku tirhisana ku kuma switshunxo swa mitlhontlho leyi swichudeni swi langutanaka na yona.
Hi ta humelerisa ku tiboha ka hina ku aka matshamelo ya vanhu eka tindhawu leti tshameke kahle leswi tisa endhawini yin’we swivandlanene swa ikhonomi na vukorhokeri hinkwabyo na switirhisiwa leswi vanhu va swi dingaka.
Ejensi ya Nhluvukiso wa Tindlu yi ta aka 500,000 wa tindlu to engetela eka malembe ya ntlhanu lawa landzelaka, naswona ntsengo wa R30 wa tibiliyoni wu ta nyikiwa timasipala na swifundzakulu ku va kotisa ku humelerisa swilerisoximfumo swa vona hi ku landzelelana.
Hambiswiritano, loko hi lava ku tirhana hindlela leyi vuyerisaka na ntirho lowu nga salela endzhaku wa tindlu wo tivikana etikweni ra ka hina, hi fanele ku hluvukisa timodlolo to hambana ta ku nyika mali ya matshamelo ya vanhu.
Swi hikwalaho ka xivangelo lexi leswaku hi va hi ri eku tumbuluxeni ka Bangi ya Nhluvukiso ya Matshamelo ya Vanhu Ieyi nga ta tlakusa ku nyikiwa ka timali ka havumbirhi bya sekitara ya mfumo na leyi nga riki ya mfumo ku pfuneta eka mphakelo wa tindlu.
Hi ta tlhela hi ndlandlamuxa Nongonoko wa Tindlu ta Vanhu, laha miti yi averiwaka switandi leswi korhokeriwaka ku aka tindlu ta vona vini, hambi hi un'weun’we kumbe hi ku tirhisa mabindzu ya nhlanganelo ya tindlu lama rhangeriweke hi muganga.
Afrika-Dzonga yi na yin’wana ya tintavala ta timali ya nhlayiso wa vaaki leti katsakanyaka na ku va leti pfunaka emisaveni, yi nyika nseketelo exikarhi ka miti leyi sweleke na vusweti lebyi susaka xindzhuti.
N'hweti yin'wana na yin'wana 17,5 wa timiliyoni ta timali ta nhlayiso wa vaaki ti nyikiwa maAfrika-Dzonga.
Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi hoyozeriwile ku va yi hloniphile xileriso xa Khoto ya Vumbiwa ku herisa vukorhokeri bya Cash Paymaster Services.
Kufikela sweswi vunyingi bya vavuyeriwa va mali ya nhlayiso wa vaaki se va rhurhiseriwile kahle eka Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga, naswona makhadi ya Ejensi ya Timali ta Nhlayiso wa Vaaki ya Afrika-Dzonga ya khale ya siviwile hi lamantshwa.
Hi khatsile ndzima yo tivikana eku endleni ka Qhinga ra Timali ta Nhlayiso wa Vaaki leri katsakanyaka hi ku tirhisa Huvo ya Nhluvukiso na Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rixaka.
Mipfuxeto yi kongomisa eka ku fikelela mpfuxeto wa mali ya nhlayiso wa vaaki na wa ku huma phenxeni wo katsakanya lowu fikelelekaka, lowu yisekaka emahlweni na ku va lowu nga fanela eka maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Hi ku pfuniwa hi Khomixini ya Makunguhatelo ya Rixaka, hi fikelele ntwanano eka mipfuxeto leyi katsaka Nkwama wa Timali ta Nhlayiso wa Vaaki wa Rixaka, milulamiselo y mihlangano, mipfuxeto yo lawula, mivuyelo ya vupfumalantirho leyi antswisiweke, nsirhelelo wa mpfuneto wa vanhu lowu antswisiweke, na tipholisi ta makete wa vatirhi ta vaakatiko va le xikarhi ka 18 na 59 wa malembe.
Sweswi hi ta katsa ntwanano lowu eka rimba ra pholisi ku letela nsimeko.
Lembe leri, hi ta teka goza ro tivikana eka mfikelelo wa vanhu hinkwavo wa nhlayiso wa rihanyu wa risima wa maAfrika-Dzonga hinkwavo.
Endzhaku ka ku tihlanganisa hi vuenti, Nawumbisi wa Ndzindzakhombo wa Rihanyu wa Rixaka (NHI) ku nga ri khale wu ta va wu lulamele ku rhumeriwa ePalamende.
NHI yi ta kotisa maAfrika-Dzonga ku kuma vukorhokeri bya mahala eka ndhawu ya nhlayiso eka miako ya swa rihanyu leyi nga na mpfumelelo wo tirha ya m mfumo na leyi nga riki ya mfumo.
Hi ku tirhisa nsinya wa nkhomano wa vaaki na ku nyika mpfuno wa hinkwavo, hi na xikongomelo xa ku hunguta nkandzingano eka mfikelelo wa nhlayiso wa rihanyu.
Loko hi vonile vukulu bya mitlhontlho leyi nga eka nhlayiso wa rihanyu, hi tumbuluxile NHI na Kamara ra Tinhlengeletano to antswisaeka Hofisi ya Phuresidente, leyi nga na tindzawulo ta nkoka to hambanahambana ku tirhana na xirilo lexi nga eka sisiteme ya rihanyu ya mfumo loko ku ri karhi ku lulamiseriwa ku simekiwa ka NHI.
Hi pnyikile timali kungu ro antswisa rihanyu ra risima ra rixaka ku antswisa tliliniki na xibedhlele xin'wana na xin'wana lexi nga ta va na kontiraka na NHI.
Hi ku sungula ku tirhisa NHI swin'we na nongonoko vuantswisi bya risima ra swiphemunyingi eka miako ya swa rihanyu ya mfumo, hi le ku tirheleni ku cinca lokukulu eka ntokoto wa nhlayiso wa rihanyu wa maAfrika-Dzonga.
Hambileswi hi khatseke ndzima kusukela hi 1994 eka ku hunguta mikhetekanyo yo karhi ya vugevenga byo tivikana, miganga etikweni hinkwaro ya ha karhatiwa hi vugevenga bya ntlawa na madzolonga.
Tanihi xiphemu xa matshalatshala ya hina ya ntwanano ku endla tiko ra ka hina ri hlayiseka na ku sirheleleka swinene, Qhinga ra Vuphorisa bya Muganga ri simekiwile hi Nhlangula lembe leri hundzeke.
Qhinga leri ri kongomisa eka ku aka vutirhisanio exikarhi ka miganga na maphorisa; ku endla swipfuno swo tala swi kumeka eka vuphorisa na vuhlanganisi byo antswa exikarhi ka maphorisa na miganga hi mayelana na maqhinga yo sivela vugevenga.
Leswi swi ta kotisa maphorisa ya vavanuna na ya vavasati ku va va kunguhatela xiyimo xi nga si fika eka ku tirhana na vugevenga na swivilelo swa vuhlayiseki bya vaaki hi ku angarhela.
Hi ku engetela, hi le ku tiyiseni matirhelo ya tiyuniti to kongomisa to hambanahambana to fana na tiyuniti ta Madzolonga ya le Mindyangwini, Nsirhelelo wa Vana na Milandzu ya swa Masangu na ku antswisa vuswikoti bya hina bya mafambiselo na mahlayiselo ya tirhekhodo eka tilevhele hinkwato.
SAPS yi sungule phurosese yo vumba hi vuntshwa ku hundzisela swipfuno swa vuphorisa swo tala eka levhele ya miganga.
Madzolonga ehenhla ka vavasati na vana ya fikile eka tinhlayo ta xintungu.
Siku rin'wana na rin'wana, vavasati va Afrika-Dzonga va langutana na xihlawuhlawu, ku xanisiwa, madzolonga na hambi rifu, nkarhi wun'wana hi lavaya va nga ekusuhi swinene na vona.
Eka lembe leri hundzeke, hi sungurile ku lulamisa ntungu lowu ndlela yo tika swinene na ku fambiseka.
Eka Samiti ya Madzolonga yo Fambelana na Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vaxisati, vavasati kusuka eka swiyimo hinkwaswo va hlangane na mfumo na vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we ku hlamusela kungu ro fikelela xikongomelo xo herisa madzolonga yo ya hi rimbewu, ku antswisa vuhlanganisi na vupulani, na ku tumbuluxa vutibohelri bya ku nyika swipfuno na vutihlamuleri.
Ntirho wu sungurile ku simeka swiboho swa samiti, ku katsa na ku lulamisa Kungu ra swa Xiqhinga ra Rixaka eka Madzolonga yo ya hi Rimbewu.
Lembe leri, hi ta tirha na vatirhisani va hina eka vaakatiko lava nga na ku tsakela kun’we ku simeka swiboho swa Samiti ya Rixaka eka Madzolonga yo Fambelana na Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vaxisati.
Hi le ku ndlandlamuxeni na ku nyiketa mihlengo yo tala eka tindhawu ta nseketelo, to fana na Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela na Tisenthara ta Nhlayiso ta Khuseleka.
A hi ri eku tirheni ku tiyisisa ku tirha kahle ka tikhoto ta milandzu ya swa masangu.
Hi ta antswisa risima ra vukorhokeri emikhukhwini na ku tiyisisa leswaku yi tlhela yi rhurhela swirho swa muganga wa LGBTQI+.
Hi ta tiyisa senthara ya nomboro ya riqingho ra xilamulelamhangu ya rixaka leyi seketela vavasati lava hlanganaka na madzolonga yo ya hi rimbewu na ku tiyisisa leswaku ya tirha.
Hi yingisile xikombelo xo endla leswaku timali ti kumeka ku herisa madzolonga yo ya hi rimbewu, naswona hi averile timali eka mpimanyeto wa sweswi ku seketela swiboho leswi tekiweke eka samiti leyi.
Mfumo wu ta rhangela pfhumba ku katsa vavanuna na vafana tanihi tinghwazi to gingiriteka eka ku lwisana na madzolonga yo ya hi rimbewu.
Ku herisa madzolonga yo ya hi rimbewu i xirhangana xa rixaka xa xihatla lexi lavaka ku kucetela maAfrika-Dzonga hinkwavo na ku nghenelela ka mihlangano hinkwayo.
Afrika-Dzonga yi na tilevhele ta le henhla swinene ta ku tirhisa swidzidziharisi hindlela yo biha, leswi kurisaka vugevenga na madzolonga ehenhla ka vavasati na vana, swi nyanyisa vusweti na ku vanga maxangu lamakulu na ku vaviseka ka mindyangu.
Tanihi mfumo hi ya emahlweni hi simeka miphalalo ku tirhana na swiphiqo swa vanhu leswi hlakataka miganga ya hina swo fana na vundzendzele na ku tirhisa swidzidziharisi hindlela yo biha.
Hi karhi hi swi tiva leswaku loko hi endla tano ku na vuxaka byo tiya exikarhi ka ku tirhisa swidzidziharisi hindlela yo biha, ku ngungumerisa swidzidziharisi, vugevenga na ku pfumala nsirhelelo emigangeni – hi kongomisa eku tirhana na xiphiqo lexi kusuka exihlobyeni xa xona hi ku tirhisa minongonoko yo sivela leyi pakanisaka eka vanhu lava nga sirhelelekangiki ngopfungopfu vantshwa va ka hina.
Hi ti yimiserile leswaku tithavheni, swipoto na mavhengele ya byalwa hinkwawo lama nga ekusuhi na tindhawu ta swikolo ya fanele ku pfariwa.
Hi tekela enhlokweni, tanihilaha maAfrika-Dzonga hinkwavo va endlaka hakona, leswaku matshalatshala ya hina lamakulu ku herisa vusweti, vupfumalantirho na nkandzingano ya ta fikelela switsongo handle ka loko hi tirhana na ku lawuriwa ka mfumo hi swiyenge swa le tlhelo na vukungundzwana kusuka hinkwako lomu swi humelelaka kona na tindhawu hinkwato ta vutomi bya mani na mani.
Goza leri hi ri tekaka sweswi ku herisa vukungundzwana na ku byarisa vutihlamuleri eka lavaya va khumbekaka ku va va tihlamulela swi ta lawula rivilo na ndlela ya ncinco wa ikhonomi na vanhu lowu hi wu lavaka.
Mipaluxo leyi humaka eka Khomixini ya Vulavisisi ya Zondo eka ku Lawuriwa ka Mfumo hi Swiyenge swa le Tlhelo na tikhomixini tin'wana ya kavanyeta swinene, hikuva yi paluxa vuanami na vuenti bya vugevenga byo endla swo homboloka leswi tlhontlhaka masungulo hinkwawo ya Mfumo wa hina wa xidemokirasi.
Hi hoyozela tikhomixini leti eka ntirho lowu ti nga eku wu endleni, mikarhi yin'wana ehansi ka swiyimo swa mitlhontlho, ku vhumbunula ntiyiso.
Tikhomixini leti ti dinga ku kota ku endla mitirho ya tona handle ka nsivelo wihi na wihi, naswona hi kombela vanhu lavaya hinkwavo lava va nga eka swiyimo swo ti pfuna eka vulavisisi bya tona ku titshuneta eka tona.
Loko tikhomixini leti hi ku famba ka nkarhi ti ta endla nyika swikumiwa na swibumabumelo hi ku fambisana na swilerisoximfumo swa tona, vumbhoni bya migingiriko ya vugevenga lebyi humelelaka byi fanele ku kamberiwa hi sisiteme yo lulamisa vugevenga.
Laha ku na xivangelo xo chuchisa, vuchuchisi byi fanele byi landzela hi xihatla naswona timali ta mfumo leyi yiviweke ti fanele ku tlheriseriwa hi xihatla.
Kufikela sweswi, hi pfumelelanile na NDPP lontshwa, leswaku ku na xidingo xa xihatla ku tumbuluxa xiyenge xa ntirho xa vulavisisi eka hofisi ya NDPP lexi nga ta tirhana na vukungundzwana bya xiyimo xa le henhla na milandzu leyi yelanaka, hi ku ya hi xiyenge xa 7 xa Nawu wa NPA.
Ku nga ri khale ndzi ta tivisa xitiviso lexi nga ta veka swipimelo swo yelanisa swa xiyenge ta xiyenge lexa ntirho.
Hi ku angarhela, xiyenge lexa ntirho xi ta kongomisa eka vumbhoni lebyi humesiweke kusuka eka Khomixini ya Vulavisisi ya Zondo eka ku Lawuriwa ka Mfumo hi Swiyenge swa le Tlhelo, tikhomixini tin'wana na vulavisisi byo tshinya.
Xi ta tiva milandzu ya swirhangana leyi faneleke ku va lavisisiwa na ku chuchisiwa naswona xi ta vuyisa rifuwo leri tiviweke ku va ri ri mivuyelo ya vukungundzwana.
Xiyenge lexa Ntirho xi ta hlanganisa vuswikoti byo lavisisa na ku chuchisa byo hambanahambana kusuka endzeni ka mfumo na le ka sekitara leyi nga riki ya mfumo ehansi ka mulawuri wo lavisisa loyi a vikaka eka NDPP.
Eka nkarhi wo leha, hi ta tirha na NPA na tiejensi tin'wana ta nsindziso wa nawu ku tumbuluxa xintshuxo xa nkarhi wo leha lexi nga ta tiyisa vuswikoti bya sisiteme yo lulamisa vugevenga ku tirhana na vukungundzwana.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Tanihiloko hi lwisana na mitlhontlho ya nkarhi lowu wa ha ku hundzaka, naswona tanihiloko hi entisa matshalatshala ya hina ku hlula nkavululami byo chavisa bya malembexidzana, i swa nkoka leswaku hi endla tano mahlo ya hina ya langutile eka nkarhi lowu taka.
Misava leyi sweswi hi tshamaka eka yona yi le ku cinceni hi rivilo na mukhuva leyi yo ka yi nga si tiviwa eka matimu ya vanhu.
Mihluvukiso yo cinca eka thekinoloji yi le ku vumbeni hi vuntshwa ndlela leyi vanhu va tirhaka na ku hanya hayona.
Yi le ku cinceni ka ndlela leyi vanhu va hanyisanaka hayona, ndlela leyi tinxaka ti tirhaka hayona na ndlela leyi va fumiwaka hayona.
Switandzhaku swo onha swa mahiselo ya misava hinkwayo eka maxelo ya hina ya nkarhi wo leha se swa karhi swa twiwa, ku ri na maxelo yo tikisa swinene lawa ya onhaka vutihanyisi, miganga na ikhonomi.
Tanihi rixaka leritsongo, malembe ya 25 ntsena eka xidemokirasi xa hina hi langutanile na ku hlawula ko tika.
I ku hlawula exikarhi ko hundziwa hi ku cinca ka thekinoloji kumbe ku yi tirhisa ku tirhela ku navela ka hina ka nhluvukiso.
I ku hlawula exikarhi ka ku tiyisiwa ka nkandzingano kumbe ku tumbuluxiwa ka ku humelela loku avelaniwaka hi ku sungula swilo swintshwa.
Handle ka loko ho tifambelanisa, handle ka loko ho twisisa muxaka wa ku cinca hi vuenti loku nga ku vumbeni hi vuntshwa misava ya hina, naswona handle ka loko ho amukela hi ku tiyimisela swivandlanene leswi yi swi tisaka, xitshembiso xa ku velekiwa ka tiko ra ka hina xi ta tshama xi nga humelerisiwangi.
Namuntlha, hi hlawula ku va rixaka leri fikelelaka eka vumundzuku.
Eku endleni tano, hi le ku akeni pulatifomo ya ku humelela ka swa sayense yo hlamarisa swinene.
Ku akiwa loku humeleleke eKapa-N'walungu ka thelesikopu ya MeerKAT, thelesikopu ya rhadiyo yo twa swinene na ku va leyikulu emisaveni hinkwayo, na ku tumbuluxiwa ka Square Kilometre Array swi kotisile Afrika-Dzonga ku hluvukisa vuswikoti eka tindhawu to fana na vuxiyaxiya bya le mpfhukeni, vuinjhiniyere bya xiyimo xa le henhla na ntirhiso wa tikhomphyutara wa levhele ya le henhla.
Swikili na vuswikoti lebyi swi le ku tirhisiweni ku aka HERA, thelesikopu ya rhadiyo leyi endleriweke ku kuma, ro sungulasungula, gandlati ra rhadiyo ro hambana kusuka eka tinyeleti leto sungula na mitlawa yin’wana ya tinyeleti leyi tumbulukeke ekusunguleni ka vutomi bya misava hinkwayo.
Leswi a swo va ntsena hi mayelana na ku antswisa ku twisisa ka vanhu ka ku sungula ka misava – i mhaka ya ku angula eka mitlhontlho leyi maAfrika-Dzonga sweswi va hlanganaka na yona na ku ya eka nkarhi lowu taka.
Swi hi mayelana na ku hluvukisa thekinoloji na vuswikoti lebyi byi nga ta aka ikhonomi yo cincacinca na ku kota ku phikizana leyi tumbuluxaka mitirho ya kahle, leyi yisekaka emahlweni.
Swi hi mayelana na ku kurisa nsirhelelo lowu antswisiweke wa swakudya, malawulelo ya vuvabyi yo antswa, na eneji yo chipa, yo basa na ku va leyi tirhaka hindlela leyi nga tlangisiki swifuno.
Swi hi mayelana na switshuxo swa matshamelo ya vanhu ya kahle na swa nhluvukiso wa vanhu leswi endleriweke swidingo na mitsakelo ya vanhu.
Swi hi mayelana na mafumelo ya kahle, lama angulaka swinene, na ku lava tirhaka hindlela leyi vuyerisaka swinene.
Ku tiyisisa leswaku hi tirhisa hindlela leyi vuyerisaka na hi ku hatlisa swinene ku cinca ka thekinoloji hi ku lava ku kula ko katsa hinkwavo na nhluvukiso wa vanhu, ndzi thorile Khomixini ya Hofisi ya Phuresidente eka Ncinco wa Tiindasitiri leti Tirhisaka Thekinoloji wa vu4.
Yi ri na vanhu va ndhuma lava tekiweke kusuka eka tisekitara to hambanahambana ta rixaka, khomixini yi ta tirha tanihi ndlela yo tsundzuxa yo katsa hinkwaswo ya rixaka eka cinco wa xidijitali.
Yi ta tiva na ku bumabumela tipholisi, maqhinga na makungu lawa ya nga ta veka Afrika-Dzonga tanihi mungheneleri loyi a phikizanaka eka xivandla xa ncinco wa xidijitali.
Ku aka ehenhla ka ntirho lowu hi wu endleke eka lembe leri hundzeke, hi ta kongomisa eku tiyisiseni ku ya emahlweni vuswikoti bya Mfumo.
Hi khatsile ndzima eka ku kambela vukulu na xivumbeko xa Mfumo, naswona hi ta hetisa ntirho lowu hi ku hela ka mafambiselo lama.
Hi rhamba maAfrika-Dzonga hinkwavo ku endla swiringanyeto hi hilaha hi nga endlaka hakona xivumbeko hindlela yo antswa xa mfumo ku korhokela swidingo na ku tsakela ka vanhu.
Eku antswiseni vuswikoti bya vatirhelamfumo, Xikolo xa Mfumo xa Rixaka xi le ku sunguleni ka xikatsa xa tikhoso to boha, leti angarhelaka swiyenge swo fana na matikhomelonene na ku lwisana na vukungundzwana, vufambisi bya le henhla na malawulelo ya mphakelo wa nhundzu na vukorhokeri, na ku rhumeriwa ka vafambisi ku ya laha ntirho wu endliwaka kona ku tiyisa mphakelo wa vukorhokeri.
Hi ta phurosesa matirhiselo ya Xiyenge xa 8 xa Nawu wa Mafambiselo na Malawulelo ya Mfumo, lexi tiyisisaka ku alela vatirhelamfumo ku endla bindzu na Mfumo na ku kotisa mfumo ku tirhana swinene hindlela leyi vuyerisaka na migingiriko vukungundzwana.
Ndzulamiselo lowu wu ta endla ku vekiwa ka mixupulo yo tika, ku katsa na miriho na/kumbe xigwevo xo ya ejele eka vatirhi lava tlulaka leswi.
Yuniti ya Matikhomelonene, Vutshembeki na Mpfuneto wa Xithekiniki xo Tshinya yi ta tumbuluxiwa ku tiyisa malawulelo ya matikhomelonene na ku lwisana na vukungundzwana na ku tiyisisa malawulelo ya switandzhaku swa ku tluriwa ka tiphurosese ta mfumo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Lembe leri Afrika-Dzonga yi tekile xitulu xo ka xi nga ri xa nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Nsirhelelo ya Vun’we bya Tinxaka.
Hi ta tirhisa xiyimo lexi ku antswisa ku rhula eka tikokulu na le misaveni hinkwayo, hi yisa emahlweni xivono xa Nelson Mandela xa misava yo rhula, yo tshamiseka na ku va kahle.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Eka nkarhi wa tin'hweti ti nga ri tingani, maAfrika-Dzonga ya ta ya eku vhoteni ra vutsevu eka xidemokirasi xa hina ku vhotela mifumo ya rixaka na swifundzankulu.
Lexi i xivandlanene eka vanhu va hina ku tirhisa mfanelo ya vona leyi lweriweke ku vava ku langa ndlela ya tiko leri.
Ndzi ti hlanganisile na Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka na vaphurimiya va swifundzakulu hinkwaswo, naswona ndzi kunguhata ku tivisa ti 8 Mudyaxihi 2019 tanihi siku ra nhlawulo.
Hi navela ku tsundzuxa maAfrika-Dzonga hinkwavo lava faneleke lava va nga si tsariseka tanihi vavhoti leswaku va ha ri na nkarhi kufikela loko ku tivisiwa siku ra nhlawulo ku va va tsarisa.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi vanhu vo kondzelela, vo tiyimisela na ku va va ntshembo.
Handle ka xihlawuhlawu xo tika lexi a xi nga laveki, a hi teriwangi hi moya wa ku tirihisela loko ntshunxeko wa hina wu kumiwile.
Xidemokirasi xa hina xi rhumbukile na ku ndlandlamuka, xi hlayisiwa hi vunene bya vavanuna na vavasati va tiko lero saseka, lava twisisaka swinene ngopfu ndhurhvo lowu veke kona ku xi kuma.
Kambe ndlela yo ya eka ntshunxeko wa ntiyiso hi yin'wana yo leha, naswona hi vone ku avana ku kula erixakeni ra ka hina.
Exikarhi ka vantima na valungu, vo fuma na vo swela, exikarhi ka matikoxikaya na xidoroba, exikarhi ka rimbewu, na le xikarhi ka mitlawa ya tindzimi na mifuwo.
Mikarhi yin'wana swi langutekile wonge ntswamba wa tintswalo ta vumunhu lowu hi pfumeleleke ku rivalelana hi 1994 se wa dzunga.
Kambe a hi nga hetiwi ntamu hi mavuthu ya moya wa ku kanakana na wa ku hluriwa.
Rixaka ra ka hina ri simekiwile etimitswini ta ku amukelana na ku hanyisana swin'we, naswona hi yima hi tiyile, hi tiyimiserile na ku vumba vun’we eka hinkwaswo na xin'wana na xin'wana lexi lavaka ku hi avanyisa kumbe ku herisa mivuyelo leyi lweriweke ku tika.
Va hi byerile leswaku ku aka Afrika-Dzonga leyi nga yiki yi rixakanghohe a swi nga koteki, na leswaku a hi nge swi koti ku hola hi ku hetiseka kusuka eka matimu ya hina yo bava.
Kambe hi hlurile bubutsa, naswona ha ha yimile.
A ku ri ku navela leswinene loku nga heriki ka moya wa munhu loku hlayiseke ku tshemba hi nkarhi wa hina wo tika.
I ku navela leswinene loku, loku nga ta hi yisa emahlweni loko hi ri karhi langutana na vumundzuku byintshwa bya vurhena.
I Afrika-Dzonga leyi wanuna, wansati na n'wana un'wana na n'wana a nyikiwaka xivandlanene na tindlela ku tiendlela vutomi byo antswa bya yena n’wini.
I Afrika-Dzonga leyi lulameleke ku tirhisa hindlela leyi vuyerisaka ka ku cinca ka thekinoloji leyi kumekaka emisaveni hinkwayo ku endla ikhonomi ya hina yi kula na ku tumbuluxa mitirho eka vanhu va ka hina.
I Afrika-Dzonga leyi vanhu va yona va nga na xivono, nsusumeto na ku navela; swi yi endla habu ya ku sungula swilo swintshwa, vun’wamabindzu na bindzu.
I Afrika-Dzonga leyi amukelaka swiphiqo swa khale, kambe yi languta vumundzuku hi ku tiyimisela.
I Afrika-Dzonga lery varhangeri va rona va nga na vurhena na ku khutazeka, varhangeri lava tshamaka va ri vatirheli va vanhu – naswona lava eka vona ku humelerisa ntirho wa vona ku nga sagwati ri ri roxe, ra le henhla swinene.
Eka hinkwaswo, i Afrika-Dzonga leyi hinkwerhu hi tinyungubyisaka hi leswi hi nga swi fikelela na laha hi navelaka ku va kona.
Ntirho lowu hi rhangeleke wa chavisa.
Eka hinkwaswo, hi fanele ku endla leswaku ikhonomi ya hina yi tirha nakambe.
Ndzi kombela muAfrika-Dzonga un'wana na un'wana ku endla xivangelo lexi xi va xa wena n'wini.
Hikuva loko hi humelela – naswona leswi hi na ntiyiso wa swona – naswona ku ta vuyeriwa rixaka hinkwaro.
Tanihi mfumo, tanihi bindzu, tanihi vatirhi na tanihi vaakatiko, a hi vumbeni vun'we ku amukela leswi taka.
A hi khomeni vumundzuku bya hina bya nhlanganelo hi mandla mambirhi, hi marito lama nga fiki ya Tsalwa ra Timfanelo ta Ntshunxeko: kusuhi na kusuhi, hi nga tshiki matimba kumbe vurhena.
Ntirho lowu – wa ku aka Afrika-Dzonga yo antswa - i ntirho wa hina hinkwerhu tanihi rixaka, tanihi vanhu va Afrika-Dzonga.
Loko hi karhi hi lava ku sungula mitirho na mitlhontlho leyi, hi fanele hi tekela enhlokweni marito ya Theodore Roosevelt, loyi a nge te:
“A hi musandzi loyi a nga wa nkoka; a hi munhu loyi a kombisaka hilaha munhu wo tiya a khugukaka hakona, kumbe laha muendli wa mitirho a ta va a swi endlile ku antswa.
“Xikhenso i xa munhu loyi hi xiviri a nga eku tirheni, loyi xikandza xa yena xi punyarisiwaka hi ritshuri na nyuku na ngati; loyi a tikarhataka hi mahika; loyi a endlaka swihoxo, loyi a tsandzekaka ku fikelela xikongomelo nkarhi na nkarhi, hikuva ku hava matshalatshala yo va hava xihoxo na ku tsandzeka; kambe loyi a tiyimiselaka hi xiviri ku endla mitirho; loyi a tivaka mikhinkhi leyikulu, ku tshembeka swinene; loyi a tshamaka a endla swilo swa nkoka; loyi eku heteleleni a tivaka swinene ku humelela ka le henhla, naswona loyi eku tikeriweni, loko a tsandzeka, a tsandzekaka a ringetile swinene, leswaku ndhawu ya yena yi nga tshuki yi va na matoya lava va nga tiviki ku hlula kumbe ku hluriwa.”
Hinkwerhu hi na ntirho ku wu endla tanihi maAfrika-Dzonga hi munhu hi yexe, mihlangano ya ripfumelo, mihlangano ya mitlangu, mihlangano yo yimela ya vatirhi, bindzu, swichudeni, swidyondzeki na vaakatiko
A hi yeni emahlweni hi amukela moya wo tirhela tiko hi ku fambisana na xileriso, Thuma Mina, eka ku macha ku ya emahlweni kufika eka ndzingano, ntshunxeko na ku humelela ka hinkwavo.
Ndza khensa.
