11 Feb 2010
Muṱhomphei Mulangadzulo;
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Tshanḓa tsha Mulangadzulo wa Buthano Ḽa Lushaka na Tshanḓa tsha Mudzulatshidulo wa NCOP;
Tshanḓa tsha Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, Muṱhomphei Vho-Kgalema Motlanthe;
Muṱhomphei Muhaṱuli Muhulwane wa zwa Vhulamukanyi wa Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe na vhoṱhe vhaḓivhalea vha miraḓo ya zwa Vhulamukanyi;
Isithwalandwe Muphuresidennde Vho-Nelson Rolihlahla Mandela;
Muphuresidennde vha Kale Vho-FW de Klerk;
Khotsi ashu, Muphuresidennde vha Kale Vho-Kenneth Kaunda vha Zambia;
Tshanḓa tsha Dziphuresidennde dza Kale;
Vhalangavunḓu Vhaḓivhalea na vhalangadzulo vha mavunḓu ashu;
Mudzulatshidulo wa SALGA na vhurangaphanḓa hoṱhe ha mivhuso yapo;
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala;
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Ndima ya ṱahe;
Muluvhisi wa Bannga ya Lushaka;
Vhaeni vha vhuṱhogwa vha ḽifhasi, nga maanḓa Mudzulatshidulo wa Dzangano ḽa Khomishini ya Afurika, Vho-Jean Ping;
Vhafariwa vha kale vha poḽotiki na vhalwi;
Miraḓo ya tshigwada tsha vhaambasada;
Vhoramafhungo vha Afurika Tshipembe na vha nnḓa;
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Dumelang, molweni, goeie naand, good evening, ndi a ni lumelisa noṱhe ngeyo mahayani!
Ro takala nga maanḓa u vha na vhoinwi vhusiku hovhu ho khetheaho.
Muṱhomphei Mulangadzulo,
Ndi ima phanḓa havho madekwana ano, miṅwaha ya 20 u bva tshe Muphuresidennde Vho-Nelson Rolihlahla Mandela vha bva dzhele.
Ro nanga ḓuvha heḽi u vhidza Dzulo ḽa Phaḽamennde u ṋetshedza Mulaedza wa Lushaka, u pembela tshifhinga tsha thembuluwo tshe tsha shandukisa shango ḽashu.
U vhofhololwa ha Vho-Mandela ho ḓiswa nga tsheo ya u lwa ha vhathu vha Afurika Tshipembe. Vhafariwa vha kale vha poḽotiki na vhalwi vhane vha vha na riṋe fhano vho vha ṱhanzi dza hezwo ngauri vho vha vhe tshipiḓa tsha mvelaphanḓa.
Zwa vhukuma vha ḓo elelwa uri mavhuthu a shango ḽino, nga zwivhumbeo zwo fhambanaho, vho aravha vho ḓiimisela kha mbidzo u itela uri shango ḽi so ngo vhusea na uri tshiṱalula nga muvhala tshi sa shume.
Ri khou pembelela ḓuvha heḽi ḽa ṋamusi na vhafariwa vha kale vha poḽotiki vhe vha rambiwa lwo khetheaho u vha na riṋe.
Ri khou ṱanganedza nga maanḓa avho vho tou ri endelaho u bva seli u vha fhano, Vho-Helene Pastoors, Vho-Michael Dingake u bva Botswana, Vho-Andimba Toivo ya Toivo vha Swapo ngei Namibia.
Ro takala u vha na miraḓo ya tshigwada tsha vha zwa mulayo kha tsengo ya U Ṱoḓou Wisa Muvhuso ya Rivonia- Murena Vho-Joel Joffe, vhane zwino vha vho dzula London na Muhaṱuli Vho-Arthur Chaskalson. Ri dovha ra elelwa na u hulisa Vho-Harry Schwarz, vhe nga mbilu vhuṱungu vha lovha vhege yo fhiraho.
Vho vha vha tshi tou vha, kha zwiṅwe zwinzhi, muraḓo wa tshigwada tsha vhaimeleli vha Rivonia.
Ri livhisa ndivhuwo dzashu kha ṱhama na khonani kha tshitshavha tsha ḽifhasi, nga u ima na riṋe kha u lwa uri ri wane mbofholowo.
Ndivhuwo dzo khetheaho dzi livhiswa kha muṱa wa Ha Mandela.
Vho vha tshiga tsha zwiṱhavhelo zwa vhanzhi vhe vha pfesa vhuṱungu ha khethululo nga muvhala.
Ri lumelisa vhurangaphanḓa ha ḽihoro ḽivhusi na Vhashumisani, vhane khavho hezwi vhu tou vha vhuṱambo ho khetheaho.
Vhafunashango ḽashu na dzikhonani,
Nga ḓuvha heḽi ḽo khetheaho, ri tea u dovha ra dzhiela nṱha u shela mulenzhe ha avho vha re kha vhurangaphanḓa ha National Party, he vha vho zwi limuwa uri khethano nga muvhala a zwi na vhumatshelo. Kha vha ntendele ndi bule tshipiḓa tshe Muphuresidennde wa kale Vho-PW Botha vha tshi tamba.
Vho vha vhone vhe vhaṱuṱuwedza nyambedzano nga ha khonadzeo ya u vhofholola vhafariwa vha zwa poḽotiki. Muphuresidennde Vho-Botha vho shuma na Minisiṱa wa kale wa Vhulamukanyi, Vho-Kobie Coetzee, vhe nga murahu vha vho thuswa nga Vho-Dr Neil Barnard na Vho-Mike Louw.
Vho shela mulenzhe nga zwihulu kha zwa mafhungo o swikisaho kha zwa u vhofhololwa ha Vho-Madiba.
Vhafunashango ḽashu vha ṱhompheaho,
Afurika Tshipembe ḽi kha ḓi tea u dzhiela nṱha nga vhuḓalo tshipiḓa tsha ndeme tshe tsha tambwa nga Muphuresidennde wa kale wa ANC, Ṱhama Vho-Oliver Tambo, vhe vha vhea mutheo kha heḽi shango uri ḽi vhe tsumbo i penyaho ya mbofholowo na demokirasi.
Ndi vhurangaphanḓa havho vhu sa fanyiswi na ha vhanzhi, u vhonela phanḓa na bono ḽe ḽa vha ḽi khagala ḽo livhisaho ANC kha u kombetshedza u sala murahu thendelano ye ha tou pfaniwa.
Vhuṱali havho ho sumbedzwa na kha Harare Declaration, ye vha i ṅwala na u i tikedza.
Ndi zwenezwi zwe zwa vhea mutheo wa nḓivhadzo dza ḓivhazwakale nga Muphuresidennde Vho-FW de Klerk, miṅwahani ya 20 yo fhiraho.
Kha hezwi, Muphuresidennde Vho-FW de Klerk vho sumbedza u vha na tshivhindi na vhurangaphanḓa ho dziaho.
Nga ḓuvha heḽi ḽihulwane, kha vha ri ndi dzhiele nṱha tshipiḓa tshe tsha tambiwa nga mufumakadzi wa vhaṋe Vho-Helen Suzman.
Vho vha vha tshi tou vha vhone vhe vhoṱhe, vhe lwa tshifhinga tshilapfu Phaḽamenndeni, vha vha vha tshi khou vhidzelela uri hu vhe na tshanduko.
Ri dovha ra dzhiela nṱha tshipiḓa tshe tsha tambwa nga murangaphanḓa wa Inkatha Freedom Party, Khosi Vho-Mangosuthu Buthelezi, vhe na vhone vho vhidzelela u vhofhololwa ha Vho-Madiba, khathihi na ha vhaṅwe vhafariwa vha zwa poḽotiki na u vhuya ha vhe vha vha vho shavhela kha maṅwe mashango.
Ri dovha hafhu u livhisa ndivhuwo dzashu zwi tshi bva mbiluni kha tshitshavha tsha ḽifhasi kha thikhedzo yavho kha nndwa yashu ye ya vha i sa dzinginyei.
Zwifhinga hezwi kha ḓivhazwakale yashu zwi sumbedza u kona hashu u ṱangana, naho zwi tshi khou tou konḓa hani, na u vhea dzangalelo ḽa shango phanḓa nṱha ha madzangalelo oṱhe.
Nga u shuma roṱhe, ri nga ita zwinzhi.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Hanefha vhukati ha ṅwaha wo no uno, ri ḓo ita luswayo lwa miṅwaha ya ḓana ya u thomiwa ha dzangano ḽa Afurika Tshipembe, ḽe ḽa thomiwa nga 1910.
Hezwi zwo sima muvhuso wa muimawoga.
Zwa ndeme, u siiwa ha vharema nnḓa kha Dzangano ho vha tshiṅwe tsha zwiitisi zwihulwane zwa u vhumba ḽihoro ḽa African National Congress nga 1912.
Musi ri tshi khou ita luswayo lwa miṅwaha ya ḓana husi kale ṋaṅwaha, ri tea u sumbedzisa lwendo lwe ra lu tshimbila sa shango.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ri elelwa maipfi a Vho-Madiba musi we vha vhofhololwa, musi vha tshi ri, ndi tshi tou topola:
"Ndi ima phanḓa ha vhoinwi, ndi sa ngi sa muvumbi, fhedzi, sa mushumeli waṋu a ḓi ṱukufhadzaho, vhathu.
U lwa haṋu ni sa neti na u ḓiṋetshedza sa vhahali vha zwiṱhavhelo zwo ita uri zwi konadzee uri ndi vhe ndi fhano ṋamusi.
Zwenezwo ndi kumedza miṅwaha yo salaho ya vhutshilo hanga zwanḓani zwaṋu."
Haya maipfi a ri ṱuṱuwedza uri ri so ngo awela u swika ri tshi swikela mihumbulo ya lushaka lu si na vhushai na hone lu sa ṱahedziho.
Kha ṅwahafumi mivhili tshe Vho-Madiba vha vhofhololwa, shango ḽashu ḽo shanduka zwi vhonalaho.
Muphuresidennde Vho-Madiba vho ṱanganyisa heḽi shango, tshipikwa hu u ṱusa khethululo nga mbeu, nga muvhala, demokirasi na u bvelela ha Afurika Tshipembe.
Musi ri tshi khou pembelela u vhofhololwa ha Vho-madiba ṋamusi, kha ri dovhe u ḓivhofha kha u fhaṱa vhumatshelo ha khwine ha maAfurika Tshipembe vhoṱhe, vharema kana vhatshena.
Kha ri tevhedze muhumbulo wa nṱhesa we Vho-Madiba vha u lwela vhutshilo havho hoṱhe - muhumbulo wa nṱhesa wa demokirasi na lushaka lwo vhofholowaho, hune vhathu vhoṱhe vha dzula vhoṱhe nga pfano vha na zwikhala zwi linganaho.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ro vhidza dzulo ḽo ṱanganelaho nga madekwana u itela uri vhunzhi ha vhathu kha shango ḽashu, vhashumi na vhana vha zwikolo vha kone u vha tshipiḓa tsha vhuṱambo.
Ri khou takadzwa nga dzangalelo ḽa vhaswa nga ha vhuṱambo.
Vhana vha maḓana mavhili na vha furathi rathi u bva kha mavunḓu oṱhe vho dzhenelela kha thangela phanḓa ya khanedzano ya Mulaedza wa Lushaka kha tshipiḓa tsha vhaswa kha u lwa na vhushai.
Ri fhululedza mupfufhiwa nga u katela, Charlotte Le Fleur wa Sekondari ya Worcester, na vhoṱhe vho dzhenelelaho kha mushumo u lemelaho.
Vhafunashango ḽashu na dzikhonani,
Ri khou lwa na tshiwo tsha ikonomi ya ḽifhasi ḽoṱhe tsho iteaho murahu.
Mahoḽa, ro tshenzhela u tsa ha ikonomi lwa u tou thoma kha miṅwaha ya 17.
Tshiwo tsho lozwisa ikonomi yashu mishumo ya vho 900 000.
Vhunzhi ha vhe vha fhelelwa nga mishumo vho vha vhe vhafaramiṱa i shayaho.
Mahoḽa nga Luhuhi, muvhuso, mabindu, vhaimeleli vha vhashumi na zwitshavha vho tendelana kha maga o katelaho u itela u fhungudza tshikalo na masiandoitwa tshiwo itshi. Vhunzhi ha ayo maga o dzudzanyea.
Rothoma u lwa na u tsa ha ikonomi kha kushumisele kwa masheleni nga muvhuso, nga maanḓa kha themamveledziso.
U itela u vha na vhuṱanzi ha tsireledzo yo ḓitikaho kha vhashai, ro fhirisela phanḓa u gonyiswa ha ndambedzo ya tshitshavha, na u engedza Ndambedza ya u Unḓa Ṅwana kha vhana vha miṅwaha ya nṱha ha 14. Kha miṅwaha miraru i ḓaho, hu ḓo ḓadziswa vhana vha miḽiyoni mbili u bva miṱani i shayaho na miḓini, miṅwaha ya 15 u ya kha 18, vha ḓo vhuelwa u bva kha Ndambedzo ya u Unḓa Ṅwana.
Tshiimiswa tsha Mveledziso ya Indasiṱeri tsho vhetshela thungo R6biḽiyoni u thusa dzikhamphani dzi khou lemelwaho.
Muvhuso u khou thoma “zwikimu zwa vhugudisi” u itela u fha vhashumi u nanga tshifhinga tsha vhugudisi nṱhani ha u fhelelwa nga mushumo.
U lwisa hohu ho ṱuṱuwedzwa nga Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Muvhuso.
Lushaka lu ḓo zwi humbula uri Mulaedza wa Lushaka wa 2009, ndo ḓivhadza uri Mbekanyamushumo ya Mishumo yo Engedzeaho ya Muvhuso i ḓo sika zwikhala zwa mishumo zwa 500 000 nga Nyendavhusiku 2009.
Hezwi ndi zwikhala zwa mishumo zwo sikelwaho u ṋetshedza vhathu vha sa shumi muholo, tshenzhemo ya u shuma na zwikhala zwa vhugudisi.
Miraḓo i ṱhompheaho, maAfurika Tshipembe vhashu,
Ri a takala u ḓivhadza uri mafheloni a Nyendavhusiku, ro vha ro no sika zwikhala zwa mishumo ya muvhuso zwi fhiraho 480 000, ine ya vha 97% ya phimo ye ra ta. Mishumo iyi i kha fhethu hu no nga kha zwa u fhaṱa, ndondolo hayani kana tshitshavhani, na thandela dza mupo.
Ro topola vhupo vhune ha ṱoḓa u khwiniswa, hune ra ḓo lwisa u isa phanḓa, zwo katela u vha na vhuṱanzi ha u shuma tshoṱhe kha thandela.
Ri a zwi ḓivha uri haya maga na maṅwe a nga si fhungudze masiandoitwa a u tsa ha ikonomi.
Ri a livhuwa muya wa muṱa, tshitshavha na mishumo ya u ḓiṋekedza i ṱuṱuwedzaho vhathu vhanzhi u thusa avho vho kwameaho nga tshiwo, nga hezwi zwifhinga zwi konḓaho.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Zwisumbedzisi zwa ikonomi zwo sumbedzisa uri zwa zwino ri khwine kha tshiimo tshe ravha ri khatsho.
Mushuma wa ikonomi u khou gonya Afurika Tshipembe, nahone ri khou lavhelela nyaluwo u ya phanḓa.
Mbalo mbalo dza zwa mishumo dzo bviswaho nga Ḽavhuvhili, dzi sumba uri ikonomi i khou sika mishumo madzuloni a u i fhelisa.
Fhedzi ha, hu kha ḓivha nga matsheloni, u vha na vhuṱanzi ha maga a u vha khwine.
Muvhuso zwenezwo a u nga ḓihumisi kha zwikalo zwa thikhedzo.
Zwa zwino ndi tshifhinga tsha u vhea mutheo wo khwaṱhaho wa nyaluwo i yaho phanḓa, na nyaluwo i ḓisaho mishumo.
Mbekanyamushumo yashu ya tshifhinga tshilapfu ya themamveledziso i ḓo ri thusa u aluwa nga u ṱavhanya.
Mbekanyamushumo dzashu dza pfunzo na zwikili dzi ḓo alusa zwibveledzwa na vhuṱaṱisani.
Mbekanyamaitele ya Phoḽisi ya Indasiṱeri na u lumbama hashu huswa kha mishumo ya vhuponi, zwi ḓo fhaṱa Indasiṱeri dzo khwaṱhaho dzine dza ḓo ḓisa mishumo.
Mbekanyamushumo dza u bveledzisa vhuponi ha mahayani dzi ḓo khwinisa zwibveledzwa zwa mahayani, na matshilo a vhadzulapo vha vhuponi ha mahayani.
U khwaṱhisa maano ashu a u vha khwine na u aluwa ikonomi, ndi mbekanyamushumo yashu ya u bindudza masheleni.
Miṅwaha miraru i ḓaho, muvhuso u ḓo shumisa R846 wa biḽiyoni kha themamveledziso dza tshitshavha. Kha vhuendi, ri ḓo ṱhogomela na u engedza tshumelo ya dzibada dzashu.
Ri ḓo khwaṱhisedza uri tshumelo ya zwiporo zwashu ndi ine ya thembea, zwo tea nahone zwo ṱanganaho na vhuima zwikepe.
U khwathisa tshumelo ya muḓagasi i thembeaho, ro thoma Komithi yo Ṱanganelanaho ya Dziminisiṱa kha Fulufulu, u bveledza puḽane yo ṱanganaho ya miṅwaha ya 20.
Vhukati ha zwiṅwe zwinzhi, hezwi zwi ḓo lavhelesa kha u shela mulenzhe ha vhabveledzi vha fulufulu vho ḓiimisaho, na u tsireledza vhashai kha mitengo i khou gonyaho ya muḓagasi.
Ri ḓo thoma sisteme ya muṋetshedzi o ḓiimisaho, yo bviswaho kha vhafari vha Eskom. Eskom i ḓo bvela phanḓa na u fhaṱa nyengedzedzo ya u ḓadzisa u bveledza muḓagasi khathihi na u khwinisa u londola zwiṱitshi zwayo zwa muḓagasi.
U khwathisa u alusa zwa ikonomi yo katelaho, u thusa nyaluwo na u bveledziso, ro thoma Khoro ya Vhueletshedzi ha u Maanḓafhadza Ikonomi ya Vharema yo Ṱanḓavhuwaho, ine Mudzalatshidulo ha vha Muphuresidennde.
U lumbama ha ndeme nga maanḓa kha phoḽisi ya u shandukisa mbekanyamaitele hu tea u vha u dzhenelela u itela u sika mishumo vhathu ya vhaswa.
Tshivhalo tsha vhathu vhaswa vha sa shumi tshi khou aluwesa nga u ṱavhanya u fhirisa mbalotshikati.
Madzinginywa a ḓo adzwa u itela u fhungudza mutengo wa u thola vhashumi vhaswa, u ṱuṱuwedza dzifeme u dzhia vhashumi vha si na tshenzhemo.
U ḓadziswa hafhu ha mbekanyamushumo dza mishumo ya tshitshavha hu khou tevhela.
Hezwi zwi katela themamveledziso dzapo na thandela dza zwiimiswa na thandela dza u vhala na u ṅwala, ndondolo i itwaho hayani, u londa zwikolo na ṱhuṱhuwedzo ya u bveledza vhana u bva vhuṱukuni.
Ṅwaha wo fhiraho ro thoma Dzhendedzi ḽa Mveledziso ḽa Vhaswa ḽa Lushaka.
Ro livhisa Dzhendedzi kha u shuma nga u ṱavhanya hu u itela u thoma zwiimiswa zwaḽo, kha shango ḽoṱhe, u itela uri ḽi ḓo kona uri thusa kha uri ri livha ngafhi kha mbekanyamushumo dza mveledziso ya vhaswa kha muvhuso.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Musi vhulanguli uvhu vhu tshi dzhena ofisini mahoḽa, ro ḓi vhudza u shumesa u itela u fhaṱa muvhuso u bvelelaho.
Ro ri hu ḓo vha muvhuso u fhindulaho ṱhoḓea na madzangalelo a vhathu, nahone u shumesaho lwa khwine nahone nga u ṱavhanya.
Ṋaṅwaha, 2010, u ḓo vha ṅwaha wa u shuma.
Ṱhalutshedzo ya mushumo wa vhulanguli hovhu i ḓo vha hei ya uri hu ḓo vha vhu tshi ḓivha hune vhathu vha dzula hone, u pfesesa ṱhoḓea dzavho na u fhindula nga u ṱavhanya.
Muvhuso u fanela u shuma nga u ṱavhanya, nga maanḓa nahone nga vhuronwane.
Ri ḓo lavhelela Khorotshitumbe na Mishumo ya Muvhuso u shuma i tshi tendelana na heḽi bono. Ri khou fhaṱa muvhuso wo simaho kha kushumele, u khwinisa kupuḽanele khathihi na vhusedzi na tsedzuluso ya kushumele.
Ri khou ṱoḓa u dovha ra ṱanganya zwikalo zwa ndinganyiso ya mbeu kha Mbekanyamushumo ya Kushumele ya Muvhuso.
Kushumele hoku ku ḓo ita uri vhafumakadzi, vhana na vhathu vha vhaholefhali vha kone u swikela zwikhala zwa mveledziso.
Ri a takala u ḓivhadza nḓila ntswa ya u ita zwithu muvhusoni.
Mishumo ya mihasho i ḓo kalwa nga mvelele, dzo bveledziswa nga sisteme ya vhusedzi na tsedzuluso ya kushumele.
Dziminisiṱa dzi re na vhuḓifhinduleli kha iyo mvelele, vha ḓo saina thendelano yo ṱanḓavhudzwaho na muphuresidennde.
I ḓo adza zwine zwa tea u itwa, hani, nga nnyi, lwa tshifhinga tshingafhani, nahone ho shumiswa zwikalo ḓe na tsiko dzifhio.
Sa izwi vha tshi zwi ḓivha, ro ḓi vhofha nga zwa ndeme zwiṱanu:
pfunzo, mutakalo, mveledziso ya vhuponi ha mahayani na tshanduko ya mavu, u sika mishumo i ḓivhaleaho na u lwa na vhugevhenga.
U ḓadzisa izwo, ri ḓo shuma u khwinisa nḓisedzo ya khwine kha mivhuso yapo, u bveledzisa themamveledziso na vhudzulo ha vhathu.
Ri ḓo dzhenelela kha zwimvumvusi zwa tshivhalo uri ri kone u swikela hedzi mvelele.
Ro vhea pfunzo na mveledziso ya zwikili vhukati kha phoḽisi dza muvhuso.
Kha mbekanyamushumo yashu ya 2010, ri ṱoḓa u khwinisa vhukoni ha vhana vhashu ha u vhala, u ṅwala na u vhalela mbalo kha miṅwaha ya mutheo.
Ra sa tou ita hezwi, ri nga si khwinise tshiimo tsha nyimele ya pfunzo.
Phimo dzashu dza pfunzo dzo leluwa, fhedzi ndi dza vhuṱhogwa.
Ri ṱoḓa vhana na vhadededzi vha tshi vha vha tshikoloni, kilasini, nga tshifhinga, vha tshi khou guda na u funza lwa iri dza sumbe kha ḓuvha.
Ri ḓo thusa vhadededzi nga u vha fha puḽane dza zwidodombedzwa zwa ngudo ḓuvha na ḓuvha.
Kha matshudeni, ri ḓo ṋetshedza bugu dza u shumela khadzo dzo leluwaho u shumisa nga nyambo dzoṱhe dza 11.
U bva ṋanwaha u ya ho ya, vhagudiswa vhoṱhe vha gireidi ya 3, 6 na 9 vha ḓo ṅwala mulingo wa u vhala na u ṅwala na ḓivhambalo dzo ṱolwaho thungo.
Ri khou pika u engedza tshivhalo tsha maphasele kha hei milingo u bva kha mbalotshikati ya zwino ya vhukati ha 35 na 40% u ya kha 60% nga 2014.
Mvelele dzi ḓo rumelwa kha vhabebi u itela u londa mashumele.
U ḓadzisa, tshiṅwe na tshiṅwe tsha zwikolo zwa 27 000 tshi ḓo ṱolwa nga vhaofisiri u bva kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo.
Hezwi zwi ḓo rekhodiwa kha muvhigo wo ṱoliwaho wo tuo ṅwaliwaho.
Ro pika u engedza mbalo ya matshudeni a murole wa fumi vhane vha ḓo wana thendelo ya yunivesithi u ya kha 175 000 nga ṅwaha wa 2014.
Ri ṱuṱuwedza vhabebi uri vha shume na riṋe u ita uri hezwi zwi bvelele.
Ri ṱanganedza tshiṱaṱamennde tsha ṅwedzi wo fhiraho nga madzangano a vhadededzi mararu, NAPTOSA, SADTU na SAOU, vha tshi khou khwaṱhisedza u ḓivhofha kha Fulo ḽa Ndeme ḽa u Guda na u Funza u bva mathomoni a 2010.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ri khou ṱoda u bindudza kha vhaswa vhashu u khwaṱhisa uri ri na vhashumi vha re na zwikili na vhukoni u itela u tikedza nyaluwo na u sika mishumo.
Zwenezwo ri puḽana u engedza vhugudisi ha miṅwaha ya 16-25 kha zwiimiswa zwa pfunzo ya phanḓa na zwiimiswa zwa vhugudisi.
Hezwi zwi ḓo ita uri ri kone u ṋetshedza tshikhala tsha vhuvhili tsha pfunzo kha avho vha so ngo swikelaho u ṱanganedziwa yunivesithi.
Ri khou shuma na zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha u khwaṱhisedza uri matshudeni vho teaho vha wane thuso ya masheleni, nga Tshikimu tsha Thuso ya Masheleni kha Matshudeni tsha Lushaka.
Ro dovha ra ḓiitela zwipikwa zwa nṱha zwa u bveledzisa zwilkili, u bveledza iṅwe mbalo ya dziinzhinia na vhorathekhiniki, na u engedzadza vhadededzi vha re na ndalukanyo vha Mbalo na Saintsi.
Ri tea u dovha ra engedza tshivhalo tsha vhaswa vho dzhenaho kha zwa ngudamishumo kha sekithara dza phuraivethe na dza tshitshavha.
Iṅwe mvelele ya ndeme ndi u khwaṱhisedza uri maAfurika Tshipembe vhoṱhe vha na mutakalo na vhutshilo vhulapfu.
Ri ḓo bvela phanḓa na u khwinisa sisteme yashu ya zwa mutakalo.
Hezwi zwi katela u fhaṱa na u khwinisa zwibadela na dzikiḽiniki, na u dovha u khwinisa nyimele ya mashumele a vhashumi vha zwa mutakalo.
Ri tshi khou shumisana na vha Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika u itela u khwinisa kushumele kwa zwibadela zwa muvhuso na ofisi dza dzingu.
Ri khou dovha ra farisana na vha DBSA na Tshumisano ya Mveledziso ya zwa Indasiṱeri, kha mbekanyamushumo ya u shumisana ha phuraivethe na tshitshavha, hu u itela u khwinisa zwibadela na u ṋetshedza masheleni kha thandela.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ri tea u livhana na ngoho ya uri miṅwaha ya vhutshilo u bva mabeboni yo tsa u bva kha 60 nga 1994 u ya kha 50 ṋamusi.
Zwenezwo ri khou lingedza u dzhenelela u fhungudza tshivhalo tsha vhana vhane vha lovha vha tshi khaḓibva u begwa, u fhungudza u kavhiwa huswa ha HIV na dzilafho ḽa vhuḓi na u lwa nga maanḓa na lufhia.
Ri ḓo fhungudza mpfu dza vhana nga mbekanyamushumo nnzhi dza u haela.
Ri ḓo vusuludza mbekanyamushumo dza mutakalo zwikoloni.
Ri ḓo ita zwoṱhe zwe ra vhofha nga Ḓuvha ḽa AIDS ḽa Ḽifhasi zwi tshi tshimbilelana na maga maswa a u thivhela na u lafha HIV.
Mushumo vhukuma u nḓilani u khwaṱhisedza uri hoyu mushumo u tshimbile nga tshifhinga.
Ri ḓo bvela phanḓa na ndugiselo dza u bveledza sisteme ya ndindakhombo ya zwa mutakalo ya lushaka.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Ri khou shuma vhukuma u khwaṱhisedza uri muṅwe na muṅwe Afurika Tshipembe a pfe o vhulungea nahone o tsiredzea.
Ri ḓo dovha ra takula mushumo washu u itela u fhungudza vhugevhenga vhu shushaho ha dzikhakhathi, na u khwaṱhisedza uri maitele a zwa vhulamukanyi a khou shuma lu fushaho.
Ri khou ita puḽane dza u engedza nomboro ya mapholisa a vhanna na vhafumakadzi nga 10% kha miṅwaha miraru i ḓaho.
Ro dzhiela nṱha zwa u lwa na u hombokiwa, u ṱangulwa mabinduni na miḓini, khathihi na vhugevhenga vhu itwaho muthu a hanefho sa u vhulaha, u binya na u rwa, sa zwiṅwe zwa ndeme khulwane.
Roṱhe ri na mushumo.
Kha ri shele mulenzhe kha foramu dza tsireledzo tshitshavhani.
Kha ri litshe u renga zwithu zwo tou tswiwaho.
Kha ri dzule ro lugela u ṋetshedza mapholisa vhuṱanzi nga ha zwiito zwa vhugevhenga.
Nga u shuma roṱhe ri ḓo kunda vhutshinyi.
Vhafunashango ḽashu na vhaeni vhaḓivhalea,
Mivhuso yapo i fanela u shuma.
Mimasipala i tea u khwinisa nḓisedzo ya dzinnḓu, maḓi, tshampungane, muḓagasi, vhulangi ha malatwa na dzibada.
Ro fara muṱangano na dzimeyara na vhalangi vha mimasipala mahoḽa.
Hezwi zwo ḓisa kuvhonele kwa ndeme kha khaedu dza mivhuso yapo.
Ro dovha ra dalela zwitshavha na mimasipala yo fhambanaho, ho katelwa na Balfour ngei Mpumalanga na Thembisa kha ḽa Gauteng.
Nga murahu ha u dalela Balfour, ro rumela miraḓo ya ṱahe ya dziminisiṱa u dalela vhupo uvho u amba nga ha mbilahelo dzo bviselwaho khagala vhadzulapo.
Vhunzhi ha mbilaelo dzo no tandululwa.
Ndo laela dziminisiṱa uri vha sedze zwo salaho.
Ri a dovholosa hafhu uri a hu na zwililo zwine zwa tendela khakhathi na u tshinyadzwa ha zwifhaṱo.
Ro laedza madzhendedzi a zwa vhudziki u dzhia maga a lemelaho kha avho vha sa ofhi mulayo vha Balfour na vhuṅwe vhupo.
Nga Nyendavhusiku, 2009, Khabinethe yo tendela maano a vhuṱali a u rembulusa zwithu kha mivhuso yapo.
Hezwi zwi ḓo khwaṱhisedza uri mivhuso yapo i na vhulangi ho teaho, vhulanguli na zwikili zwa thekhiniki zwo teaho.
Nga ṅwaha hoyu wa kushumele, kha ri shume roṱhe u ri ri ite mivhuso yapo fhungo ḽa muṅwe na muṅwe.
Ri khou shuma u khwinisa vhupo vhu songo dzudzanyeaho na u ṋetshedza tshumelo yo teaho na mavu kha miṱa i linganaho 500 000 nga 2014.
Ro puḽana u vhetshela thungo hekhithara dzi fhiraho 6 000 dza mavu o wanwaho a tshitshavha u itela nnḓu dzi swikeleaho dza mitengo ya fhasi.
Tshihulwane tsha izwi hu ḓo vha u kona u katela vhathu vha ne miholo yavho ya vha nṱha kha u wana ndambedzo ya muvhuso, fhedzi havho vhane miholo yavho ya vha miṱuku nga maanḓa uri vha swikele tshikolodo tsho ḓoweleaho tsha bannga. Ri ḓo ta tshikwama tsha thendelo tsha R1 biḽiyoni u ṱuṱuwedza bannga dza phuraivethe na sekhithara dza dzinnḓu, u bveledza zwirengiswa zwiswa u itela u swikela thoḓea ya dzinnḓu.
Vhafunashango ḽashu,
Mahoḽa ro ri, vhathu vha vhuponi ha mahayani na vhone vha na pfanelo ya u vha na muḓagasi, maḓi, mabunga a maḓi na dzibada.
Ra ri vha fanela u vha na dzisenthara dza mitambo na dza mavhengele dza khwine u nga havho vha dziḓoroboni.
Kha heḽi fhungo, ro thoma sa u tou edzisa Mbekanyamushumo yo Angaredzaho ya Mveledziso ya Mahayani ngei Giyani, kha ḽa Limpopo, nga Ṱhangule mahoḽa.
U bva zwenezwo, nnḓu dza 231 dzo no fhaṱiwa.
Ho no vha na u bvelaphanḓa kha u ṋetshedza themamveledziso ya u tikedza mveledziso ya zwa vhulimi, na vhugudisi ha miraḓo zwitshavhani.
U kona u swikela zwiimiswa zwa mutakalo na zwa pfunzo ho khwinifhadziwa.
Ri khou thoma mbekanyamushumo dzi fanaho na dzenedzi kha vhuṅwe fhethuvhupo ha sumbe kha shango ḽothe, zwi vhuedzaho wadi dza 21.
Nga 2014, ri khou pika u vha na fhethuvhupo vhuṅwe kha wadi dza 160.
Ri khou ṱoḓa miṱa ya 60% kha fhethuvhupo hovhu i tshi swikela thoḓea dza zwiḽiwa kha zwibveledzwa zwa vhone vhaṋe nga 2014.
Nga zwiṱuku nga zwiṱuku zwi ḓo vhuya zwa luga, sa zwine ḽiambele ḽa bula vhafunashango ḽashu, panḓa i thoma nga ṱhoṱha.
Ri dovha ra tea u khwinisa zwa u ṱanganyisa tshanduko ya mavu na mbekanyamushumo dza thikhedzo ya zwa vhulimi. U bvelela hashu kha hezwi zwi ḓo elwa nga u engedzea ha vhalimi vhaṱuku vhane vha vha vha tshipiḓa tsha nyaluwo ya ikonomi.
Mulangadzulo a Ṱhompheaho na Mudzulatshidulo wa NCOP,
Shango ḽashu a ḽo ngo pfuma kha maḓi.
Fhedzi ha, ri tambisa maḓi manzhi nga dziphaiphi dzi bvuḓaho na themamveledziso dzi so ngo fhaṱiwaho zwone.
Ri ḓo vha ri tshi khou vhea maga a u fhungudza u tambisea ha maḓi nga hafu nga 2014.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Sa tshipiḓa tsha nungo dzashu u ṱuṱuwedza nyaluwa ya ikonomi nga hu hulu, ri khou shuma u fhungudza u ḓurelwa kha zwa vhudavhidzani.
Tshitshavha tsha Afurika Tshipembe tshi nga lavhelela u fhungudzwa hafhu ha mitengo ya tsumbatshiga, ṱhingothendeleki, ṱhingo dza nḓuni na dza tshitshavha.
Ri ḓo shuma u engedza luvhilo lwa tsumbatshiga,na u khwaṱhisedza vhuimo ha nṱha ha tshumelo ya inthanethe, zwi tshi tshimbilelana na maitele a ḽifhasi ḽothe.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Hoyu muvhuso u ḓo khwaṱhisedza uri ndaka yashu ya vhuponi na tshomedzo dza mupo zwo tsireledzea, na u dzula zwi tshi ṱhogomelwa.
Ri tshi khou shumisana na Brazil, India na China, ha dovha ha dzhena na United States, ḽine ḽa imela mashango o bvelelaho, ro ita nḓisedzo ya ndeme kha thendelano ye ra dzhia ye ya ṱanganedziwa kha Dzulo la Tshanduko ya Mutsho ngei Copenhagen nga Nyendavhusiku mahoḽa.
Naho zwi so ngo swika he zwa vha zwo tea, ndi ḽiga ḽa ndeme sa izwi zwi tshi vhofha mashango oṱhe u fhindula kha tshanduko ya mutsho.
Ri ḓo shumesa na vhashumisani na riṋe vha ḽifhasi kha thendelano ya mulayo i no tou vhofha.
Sa Afurika Tshipembe, ro ḓiṋekedzela kha u ḓivhofha kha zwiṅwe zwipikwa zwa u fhungudza zwi tshikafhadzaho mupo, nahone ri ḓo bvela phanḓa na u shuma nga maano a vhuṱali a u fhungudza tshanduko ya mutsho.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ri ḓo khwaṱhisedza nungo u alusa madzangalelo a maAfurika Tshipembe ḽifhasini.
Ri ḓo tikedza nungo dza u ṱavhanyisa ṱhanganelo ya zwa poḽotiki na zwa ikonomi nga dzingu ḽa SADC, na u alusa mbambadzo na u bindudza nga ngomu ha dzingu.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa na u vha murangi kha u dzhenelela kha nungo dza u khwaṱhisedza Dzangano ḽa Afurika na zwipiḓa zwaḽo, na u shumela vhuthihi.
Ri ḓo lumbama kha fulufulu kha u vusuludza Tshumisano Ntswa kha Mveledziso ya Afurika, sa maano a vhuṱali kha mveledziso ya ikonomi kha dzhango.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Mishumo ya Muvhuso yo tea u aravha kha mbidzo hei u itela uri kotara hei i vhe iṅwe ya dzi ṱavhanyesaho kha kushumele na u khwinisa mashumele a muvhuso.
Ri ṱoda vhukoni na u shumesa.
Ri ṱoḓa vhashumi vha muvhuso vho ḓiṋekedzaho, vha konaho nahone vha re na ndavha na thoḓea dza vhadzulapo.
Muvhuso u kati na u shuma kha mveledziso na u thoma mbekanyamushumo ya mveledziso ya mishumo ya muvhuso, ine ya ḓo ta maitele na tshikalo tsha vhashumi vha muvhuso kha zwiimiswa zwoṱhe.
Miraḓo i ṱhompheaho,
Ri bvela phanḓa na nungo dzashu u fhelisa vhuaḓa na vhufhura kha zwa u renga na matshimbidzele a dzithendara, na kha u ita khumbelo ya ḽaisentse dza u ḓiraiva, tshelede ya mundende na bugu ndaula, kha zwiṅwe zwinzhi.
Ri a takala nga mvelaphanḓa ine muvhuso wa khou ita kha maṅwe masia.
Vhege yeneyi, ro fhelisa vhufhura ha 32 687 ha mbadelo ya tshelede ya mundende, ya ndeme ya R180 miḽiyoni.
Komithi yashu yo Ṱanganelanaho ya Dziminisiṱa ya zwa Vhuaḓa i khou sedza nḓila dzo dziaho dza u fhenya vhuaḓa.
Nga u shuma roṱhe ri nga ita zwinzhi.
Vhafunashango ḽashu,
Sa izwi vha tshi zwi ḓivha, ro thoma Luṱingo lwa Muphuresidennde u itela uri muvhuso na Ofisi ya Muphuresidennde vha kone u swikelea nga zwitshavha na u thusa u vula afho ho valeaho kha zwa nḓisedzo ya tshumelo.
Luṱingo lu sumbedza vhuḓiimiseli hashu u ita zwithu nga nḓila yo fhambanaho kha muvhuso.
Yo ita tshanduko kha matshilo a maAfurika Tshipembe vhanzhi.
Ri nga bula Vho-Buziwe Ngaleka vha Mount Frere, vhe luṱingo lwavho lwa vha nga ha mundende wa muṱahabvu mukalaha wavho lwa vha lwone lwe ra tou thoma u lu ṱanganedza nga ḓuvha ḽa u tou thoma ḽa tshumelo iyi.
Vha fhano vhukati hashu ṋamusi.
Ri dovha hafhu ra vha na Vho-Nkululeko Cele vhukati hashu, vhe vha thuswa u wana ḽiṅwalo ḽa vhuṋe, zwe zwa vha konisa u ḓiṅwalisa kha Yunivesithi ya Thekhinoḽodzhi ya Tshwane.
Hedzi dzi tou vha tsumbo mbili dza nganea nnzhi dzo bvelelaho.
U bva kha zwenezwi na dziṅwe tsumbo, ro topola vhushayanungo vhune ha tea u lulamiswa nga zwiimiswa zwo fhambanaho zwa muvhuso.
Nga kha Mulangadzulo, ro ramba vhurumelwa ha mahoro o fhambanaho u bva Phaḽamenndeni u dalela senthara ya dziṱhingo, u itela uri dzi MP vha tou ḓivhonela nga vhone vhaṋe mushumo une wa khou itiwa.
Vhafunashango ḽashu na dzikhonani,
Ndo ṱanḓavhudza zwipiḓa zwoṱhe zwa vhuṱhogwa zwa puḽane dzashu dza 2010, u ḓivhofha hashu roṱhe sa muvhuso u ya kha vhathu vha Afurika Tshipembe. Mulaedza wa Lushaka u ṋetshedza kuvhonele kwo ṱanḓavhuwaho kwa mbekanyamaitele yashu. Dziminisiṱa vha ḓo ṋetshedza zwidodombedza kha zwipitshi zwavho zwa Mugaganyagwama.
Miraḓo i ṱhompheaho, maAfurika Tshipembe vha hashu,
Ṋaṅwaha nga Ḽara, ri ḓo vha ri tshi khou ita luswayo lwa u fhedza miṅwaha ya 150 ya u ḓa ha maIndia Afurika Tshipembe. Zwi ri ṋea tshikhala tsha u dzhiela nṱha zwe tshitshavha tsha maIndia vha ṋetshedza zwa ndeme kha zwa mishumo, mabindu, saintsi, mitambo, vhurereli, vhutsila, mvelele na u swikela na u khwaṱhisedzo ya demokirasi yashu.
Vhafunashango ḽashu na dzikhonani,
Kha vha ri ndi dzhie hetshi tshifhinga hafhu u livhisa ndiliso dzashu zwi tshi bva mbiluni kha Muvhuso wa vhathu vha Haiti kha tshiwo tshine vha ḓo tshihumbula lwa tshifhinga tshilapfu tsho vha welaho. Ri a takala uri zwigwada zwashu zwa thuso zwo ya u thusa.
Ndi ḓo dovha hafhu nda tama na u dzhiela nṱha muṅwe wa maAfurika Tshipembe vhane a vha kundelwi u thusa kha zwifhinga zwa zwiwo, na uri vha ri thusa u alusa bono ḽa lushaka lu re na ndavha. Ri ṱanganedza Vho-Dr Imtiaz Sooliman vha Gift of the Givers nḓuni ino ṋamusi.
Vhafunashango ḽashu,
U farelwa ha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA fhano zwi ita uri zwa vhukuma 2010 u vhe ṅwaha wa kushumele.
Ro fhedza miṅwaha minzhi ri tshi khou dzudzanyela Tshiphuga tsha Ḽifhasi. Ri tou vha na miṅwedzi miraru fhedzi uri ri thoma. Nahone ro ḓiimisela u ita uri zwi bvelele nga ngona. Themamveledziso, vhutsireledzi na mavhekanyele a ndugiselo zwoṱhe zwi ngonani u khwaṱhisedza thonamennde ya maṱhakheni. Sa lushaka, ri koloda ndivhuwo dzashu kha Komiti ya u Dzudzanya Yapo ya 2010 kha vhukoni ha nungo dzavho. Ri tamela Mudzulatshidulo wa Komiti ya u Dzudzanya Yapo, Vho-Irvin Khoza, CEO Vho-Danny Jordaan na khoutshara ya Bafana Bafana, Vho-Carlos Alberto Parreira, zwivhuya zwoṱhe kha miṅwedzi iḓaho.
Muphuresidennde Vho-Mandela vho vhe vhukati kha u thusa shango uri ḽi pfufhiwe pfanelo dza uri hoyu mutambo muhulu u farelwe fhano. Zwenezwo ri tea u ita uri Tshiphuga tsha Ḽifhasi tshi vhe tsha maṱhakheni hu u ṱhompha vhone. Vhafunashango ḽashu, kha ri tikedze thimu yashu ya lushaka ya Bafana Bafana.
Ndi muṅwe wa vhaṅwe vhane vha tenda uri Bafana Bafana vha khou ya u bveledza zwimangadzo. Tsha vhuṱhogwa nga maanḓa, vhafunashango ḽashu, kha vha renge dzithikhithi.
Kha ri renge thikhithi nga tshifhinga u itela u ya kha heyo mitambo.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Musi ri tshi khou pembelela u vhofhololwa ha Vho-Madiba ṋamusi, ri a dovha ra ḓivhofha kha vhupfumedzani, lushaka lwo faranaho, u sa khethulula nga muvhala na u fhaṱa vhumatshelo ha khwine roṱhe sa MaAfurika Tshipembe, vharema na vhatshena.
Ri dededzwa nga zwe Vho-Madiba vha amba vhe bogisini, uri nahone ndi tshi tou topola:
"Nga tshifhinga tsha vhutshilo hanga ndo ḓiṋekedzela kha nndwa hei ya maAfurika.
Ndo lwa na zwa ndaulo ya vhatshena, nda dovha nda lwa na zwa ndaulo ya vharema.
Nda takalela muhumbulo wa dimokirasi na lushaka lwo vhofholowaho, hune vhathu vha dzula vhoṱhe ḽi ḽa maladze, nahone vha na zwikhala zwi linganaho.
Ndi muhumbulo une nda fulufhela u ḓo u tshilela, na u u swikela.
Fhedzi arali zwi tshi tea u tou ralo, ndi une ndo ḓiimisela u u fela."
Ndo ṱuṱuwedzwa nga muhali washu Vho-Madiba, ndi ṱhompho yanga u livhisa Mulaedza hoyu wa Lushaka wa 2010 kha vhahali vhashu vha vhanna na vha vhafumakadzi, vhe vha pfala na vha so ngo pfalaho, vha ḓivheaho na vha sa ḓivhei.
Kha ri shume roṱhe ri tshi itela uri ṅwaha uno u vhe wa u shuma na wa u bvelela u itela shango ḽashu.
Ndi a livhuwa.
Issued by: The Presidency
11 February 2010
Issued by: The Presidency
