Tshipikara a ?honifheaho;
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavun?u;
Muthusa Tshipikara wa Buthano ?a Lushaka na Muthusa Mudzulatshidulo wa NCOP;
Muthusa Muphuresidennde wa Riphabu?iki, Vho-Kgalema Motlanthe
Muphuresidennde wa Kale wa Riphabu?iki, Vho-Thabo Mbeki,
Muhali washu, Muphuresidennde wa u thoma wa Afurika Tshipembe ?a demokhrasi, Isithwalandwe Vho-Nelson Rolihlahla Mandela,
Vhathusa Muphuresidennde vha kale;
Vhalangavun?u vha ?honifheaho na Vhalangadzulo vha Mavun?u ashu;
Mira?o i ?ivhaleaho ya zwa vhulamukanyi;
Mudzulatshidulo wa SALGA, Vhora?orobo na vharangaphan?a kha sisteme yashu ya muvhusowapo;
Mudzulatshidulo wa nn?u ya Lushaka ya mahosi na mahosi ashu a ?honifheaho;
Vharangaphan?a vha Zwiimiswa zwa Muvhuso zwi Tikedzaho Ndayotewa ya Demokhrasi;
Mulanguli wa Bannga ya Vhukati;
Vharangaphan?a vha vhurereli;
Vhalanguli-Dzhenerala na vha?we vharangaphan?a vha tshumelo ya muvhuso kha tshitshavha;
Muphuresidennde wa Pha?amennde ya Pan-Afurika, Mu?homphei Vho-Idriss Endele Moussa
Vhahulisei, Dziambasada na Dzikhomishinari dza N?ha;
Vhaeni vha ?honifheaho, vhashumisani na dzikhonani;
MaAfurika Tshipembe,
Dumelang, Avuxeni, Molweni,
Nga dzi 22 Lambamai, zwigidi zwa maAfurika Tshipembe vho bva vha ya u khetha. Vho ita n?owe-n?owe ya pfanelo dzavho dza demokhrasi dzo ?ifhaho mann?a nga lutamo lwa u shandukisa matshilo avho u itela vhukhwine.
Nga tshivhalo tshavho tshisina vhukono, vho khwa?hisedza zwauri nga u shuma ro?he ri nga ita zwinzhi kha u lwa na vhushai na u fha?a matshilo a khwine kha vhathu vho?he.
Vho ?u?uwedzwa nga mu?oro wa tshitshavha tsho faranaho, Afurika Tshipembe ?ine ?avha ?a vho?he, lushaka lwo faranaho nga u fhambanana, vhathu vhane vha shuma vho?he hu u itela zwivhuya zwa vho?he.
Ri a ?i?ukufhadza nga thendelo iyi ya deme ya dzikhetho ye ra ?ewa nga vhadzulapo vha shango ?ashu, vhe vha ?anga muvhuso wavho nga n?ila i takadzaho.
Mira?o i ?honifheaho,
Lushaka lwashu lwo pfuka kha zwifhinga zwi lemelaho lwa mi?waha mi?uku yo fhiraho.
Ndi dzindivhuwo ngauri ri na sisteme ya ndayotewa ya demokhrasi yo khwa?haho nahone i shumaho nga vhu?alo, na zwiimiswa zwo khwa?haho, nga hezwo ro kona u kunda vhuleleme zwo leluwa nahone nga u ?ihudza.
Vhu?ambo ha ?amusi ndi u pembelela zwine zwa itisa uri demokhrasi iyi i shume. Zwi dovha hafhu zwa vha u pembelela mvelele yashu ya mvelaphan?a na vhu?ifhinduleli ha ro?he ho ?anganelanaho.
Hezwi zwo ?anzielwa nga u vha hone fhano ha muhali washu Vho-Madiba, vhe vha fha?a mutheo wa mvelaphan?a ya shango, na muphuresidennde wa kale Vho-Thabo Mbeki, vhe vha isa phan?a kha mutheo honoyo.
Mvelaphan?a ya tshifhinga tsho?he i dovha hafhu ya ?anzielwa ngauri muphuresidennde wa kale Vho- Kgalema Motlanthe zwa zwino ndi Muthusa Muphuresidende wa Riphabu?iki, nga murahu ha vhuimo havho ha tshifhinga nyana, zwo ri itaho uri ri vhe shango ?o fhambanaho na ma?we nga zwivhuya zwinzhi.
MaAfurika Tshipembe,
Sa zwine vha ?o zwi dzhiela nzhele, u lwa na vhushayi zwidzula zwi zwi?we zwa u tou thoma zwine muvhuso washu wo sedzesa zwone.
Nga dzi 9 dza Shundunthule, nga tshifhinga tsha u vhewa tshiduloni ha Muphuresidennde, ro sumbedza vhu?iimiseli kha vhathu vhashu na ?ifhasi ha uri:
"Arali huna vhadzulapo vha Afurika Tshipembe vhane vha lovha nga malwadze ane a thivhelea;
Arali huna vhashumi vhane vha lwisana na u fusha mi?a yavho nahone vhane vha lwa uri vha wane mushumo;
Arali huna zwitshavha zwi sina ma?i o kunaho, madzulo a vhu?i kana sanithesheni yo teaho;
Arali huna vhadzulapo vha vhupo ha mahayani vhane vha kundelwa nga u ita madzulo avhu?i kha mavu ane vha dzula khao;
Arali hu na vhafumakadzi vhane vha kha?i khethululiwa, u shumiswa kana u tambudzwa;
Arali huna vhana vhane a vha na n?ila kana zwikhala zwa u wana pfunzo yavhu?i;
A ri nga aweli, na hone a ri nga timatimi, kha lwendo lwashu lwa u fhelisa vhushai.
Kha u swikelela mi?oro iyi, muvhuso washu wo wana masia a fumi a ndeme, ane a vha tshipi?a tsha Muangarambo wa Tshi?irathedzhi wa Kotara ya Vhukati ya 2009 u swika 2014.
Mbekanyamushumo yo ?ivhadzwa nga ha nyimelo dzi kon?aho dza ikonomi.
?waha wo fhelaho wo vhona ikonomi ya ?ifhasi nga u angaredze i tshi dzhena kha zwifhinga zwa tshiwo tshi sa kon?elelei kha ?wahafumi ya zwenezwino.
Sa musi Afurika Tshipembe ?i songo kwamiwa nga n?ila ine tshivhalo tsha ma?we mashango tsha vha ngayo, masiandoitwa ayo a vho thoma u vhonala zwino kha ikonomi yashu. Ro dzhena kha mutsiko wa ikonomi lwa tshifhinga nyana.
Ndi zwa deme vhukuma zwa zwino uri ri shume nga tshumisano kha mbekanyamushumo nthihi kha u lwa na tshiwo.
Ri zwi dzhia sa mathomela a muangarambo wa Afurika Tshipembe wa u lwa na khaedu ya mutsiko wa ikonomi ya shango ?o?he, zwe zwa ombedzelwa nga muvhuso, vhashumi na vhubindudzi nga Luhuhi ?waha uno. Ri tea u ita nyito ya u fhungudza u wa ha ikonomi nga khombo iyi.
Ro no thoma u ita nyito kha u fhungudza u fhelelwa nga mishumo. Huna thendelano ire mulayoni vhukati ha muvhuso na vhashumisani vha zwa matshilisano ya u ?ivhadza vhugudisi ha tsho?he kana ha tshifhinga nyana.
Vhashumi vhane vha ?o livhana na u sudzuluswa nga n?hani ha vhuleme ha ikonomi vha ?o litshiwa kha mushumo, lwa tshifhinga nyana nahone vha dovha hafhu vha gudiswa zwikili zwa mushumo.
Nyambedzano ya zwidodombedzwa zwa maitele i khou ya phan?a vhukati ha vhashumisani vha matshilisano na zwiimiswa zwine zwa ?o kwamea nga mbekanyamushumo idzo, ho katelwa Sekhithara ya Ndaulo ya Pfunzo na Vhugudisi.
Ri ?o tikedza mushumo wa Khomishini ya Vhupfumedzani u Konanya na u Lamukanya kha u thusa vhatholi na vhashumi kha u wana n?ila kwayo ya u sudzulusa nga kha maitele o teaho a mulayoni.
U swika zwino, vhakhomishinara vha CCMA vho no phulusa mishumo i pa?aho zwigidi zwi?a nga kha maitele a kutshimbidzele, nahone vha dovha hafhu vha ?ea tsivhudzo na u khwa?hisa vha shumi vho sudzuluswaho.
Tshumisano ya Mvelapha?a ya Tshomedzo yo bveledza mbekanyamushumo ya u lambedza khamphani dzine dza ?ibalela. Ri ?o dovha ra khwa?hisa uri muvhuso u renge zwishumisa na u shumisa tshumelo dzapo, hu sina u dziela fhasi vhudzheneleli hashu kha ?ifhasi kana u sukumedza mbadelo uri dzi ye kha ?eve?e i sa ?anganedzei.
U fha?a kha mvelaphan?a ya pho?isi ya tshomedzo ya vhudzhenelelani, pho?isi ya mbekanyamaitele yo dzudzanywaho i ?o bveledzwa.
Sekhithara dzi rangaho phan?a dzine dzo no sumbiwa ndi authomobai?i, dzi khemikha?a, fabiriki dza tsimbi, vhuedelamashango, zwiambaro na mamaga a zwiambaro khathihi na ma?aka. Ndi tshi ?adzisa, hu ?o sedzeswa hafhu kha dzitshumelo, ?imagi ?i?uku na vhafha?i kha zwi?we zwinzhi, kha ndingedzo ya u sika mishumo yavhu?i.
Sa tshipi?a tsha vhuimo ha vhuvhili ha Mbekanyamushumo ya Mishumo yo Engedzeaho ya Muvhuso, Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha i ?o ?avhanyiswa.
I ?etshedza vhuimo ha fhasisa ha mushumo ho ?oweleaho kha vhane vha vhu ?o?a, nahone i tshi dovha hafhu ya khwi?ifhadza vhutshilo tshitshavhani.
U wa ha ikonomi zwi?o khakhisa ?iga ?ine shango ?ashu ?a khou u kona u lwisana na vhuleme ha matshilisano na ikonomi vhune ?o livhana naho. Fhedzi zwi nga si shandukise budo ?a mvelaphan?a yashu.
Pho?isi ya deme ye ra i sumba na Mbekanyamaitele ye ra i dzudzanya hu sa athu u ?a dzikhetho, dzi tshe dza vhuthugwa kha mbekanyamushumo ya muvhuso uyu.
Nga vhuvha ha tshitshavha tsha Afurika Tshipembe, kha rifaranenga zwan?a zwashu uri ri wane thandululo ro?he. Tshifhinga tsha u shumesa tsho swika.
Muvhuso washu u?o sedza phan?a, hu si ni murahu!
Maga o sumbedzwaho kha Muangarambo wa Tshi?irathedzhi wa Kotara ya Vhukati yashu a tea u dzhiela nzhele vhukon?i he ha ?iswa nga tshiwo tsha ikonomi. U tsela fhasi ha ikonomi a zwi tei u ri ita uri ri shandukise Mbekanyamaitele idzi. Nga i?we n?ila zwi tea uri ?u?uwedza kha u zwi shuma nga luvhilo na vhu?inekedzeli.
Muangarambo wo sedzesa kha zwa ndemesa zwa fumi.
Ro ita vhu?iimiseli ha uri nga u shumisana ri ?o ?avhanyisa nyaluwo ya ikonomi na u khwinifhadza ikonomi u itela u sika mishumo ya khwine na matshilo a langeaho.
Ri ?o ?ivhadza mbekanyamushumo khulwane kha u fha?a tshomedzo dza ikonomi na matshilisano. Ri ?o bveledza na u shumisa kushumele kwa mvelaphan?a ya vhupo ha mahayani zwo ?i tumanya na mvusuludzo ya zwa vhulimi na tsireledzo ya zwi?iwa.
Ri ?o khwa?hisa zwikili na mutheo wa vhushumeli ha vhashumi. Ri ?o khwi?isa nyimelo ya mutakalo wa vhadzulapo vho?he vha Afurika Tshipembe.
Nga u shumisana na vhadzulapo vho?he vha Afurika Tshipembe , ri ?o khwa?hisa nndwa ya u lwa na vhutshinyi na tshan?anguvhoni. Ri ?o fha?a zwitshavha zwo khwa?haho, zwi ?hogomeleaho nahone zwine zwa langea.
U shuma na Afurika na ?ifhasi ?o?he, ri ?o bveledza mvelaphan?a ya Afurika na u khwinisa tshumisano na ma?we mashango a ?ifhasi nga u angaredza.
Ri ?o khwa?hisa nga nungo dzo?he uri hu vhe na ndangulo na u shuma nga n?ila i langeaho.
Na, u shuma na vhathu na u tikedzwa nga vhashumeli vha tshitshavha, ri ?o fha?a muvhuso u bvelaho phan?a, u khwi?isa mishumo ya muvhuso kha tshitshavha na u khwa?hisa zwiimiswa zwa demokhrasi.
Ndi dakalo ?anga na u ?ihudza u amba zwite?wa zwa deme zwa nyito ya mbekanyamushumo yashu.
Tsiko ya mishumo yavhu?i zwi ?o vha kha tshidziki tsha dzipho?isi dza ikonomi yashu nahone zwi ?o shela mulenzhe kha lutamo lwa mbulugelo i kungaho na u sikwa ha mishumo.
Malugana na miano yashu, ri tea u fha?a na u ya phan?a kha u alusa ikonomi yo khwa?haho.
Nga hetshi tshipi?a, ri ?o shumisa vhatheli vha muvhuso sa vhane vhanga vhaofisiri-vharengi, thendelo na thuso ya zwa masheleni kha u thusa mabindu a vhukati ma?uku khathihi na u ?u?uwedza kushumele kwa Vhumaan?afhadzi ha Ikonomi kha Vharema ho ?an?avhuwaho na pho?isi dza ndinganyiso ya zwi songo linganaho u bva kale.
Kushumele ku ?o itwa hu tshi khou ?hogomelwa ?ho?ea dza u lulamisa u sa lingana ha tshifhinga tsho fhelaho.
Tshanduko i ?o itwa kha u ?u?uwedza vhafumakadzi, vhaswa na vhathu vho holefhalaho.
Ri ?o fhungudza vhuleme ha milayo kha mabindu ma?uku. Mafhungo a u tsikeledzwa nga milayo o no vhigwa nga sekhithara lwa tshifhinga tshilapfu.
Kha vhu?we vhudzheneleli ha u ita maimo a khonadzeo ya mbulungelo, muvhuso u ?o ya phan?a nga sisteme nthihi yo ?anganelanaho ya u ?walisa mabindu.
Hezwi zwi ?o alusa tshumelo ya vharengi na u fhungudza gemo ?a u ita vhubindudzi Afurika Tshipembe.
Tshite?wa tshi?we tsha deme kha lwendo lwashu lwa u sika zwikhala zwa mishumo ndi Mbekanyamushumo ya Mishumo yo Engedzeaho ya Muvhuso. Mathomo a sedzeswaho a mishumo ya mi?iyoni nthihi o bveledzwa.
Vhuimo ha vhuvhili ha mbekanyamushumo ho itelwa u sika zwikhala zwa mishumo i linganaho mi?iyoni n?a nga 2014.
U bva zwino u swika Nyendavhusiku 2009, ro pulana u sika zwikhala zwa mishumo zwi linganaho 500 000.
Musi ri tshi khou sika fhethu ha zwikhala zwa mishumo na vhubindudzi, muvhuso wo wana zwa uri vha?we vha vhadzulapo vha ?o ?o?a thuso ya u un?wa nga muvhuso. Masheleni a u un?a a muvhuso a dzula a maitele a ndeme kha u fhungudza vhushai. U bva nga dzi 31 ?hafamuhwe 2009, vhathu vha pha?aho 13 mi?iyoni vho wana masheleni a u un?a a muvhuso, hune khavho ri wana uri huna vhana vhapa?aho mi?iyoni dza malo.
Ro khou dzhiela nzhele ?ho?ea dza u ?umanya masheleni a un?a na mishumo kana zwiitwa zwa ikonomi u itela u ?u?uwedza vhu?iimisi ha mivhili ine ya ?i kona.
Tshi?we tshithu tsha ndeme vhukuma kha tshifhinga tsha zwino, ndi tsha uri vhadzulatsini vha tea u thusana.
Zwino ndi tshifhinga tsha ?angana. Kha ri thusane sa vhadzulatsini.
Kha ri thendelane kha?a uri a huna?wana ane a?o e?ela na n?ala nga mulandu wa uri vhabebi vhawe a vha shumi. Arali ra nga?angana ra shuma ro?he, ri nga ita zwinzhi.
Vhaeni vha ?honifheaho, sa tshipi?a tsha maitele a vhu?hogwa ri ?o ya phan?a na mbekanyamushumo yashu ya u fha?a ikonomi na tshomedzo dzapo.
Tshigwada tshiswa tsho vhumbiwaho tsha Mvelaphan?a ya Tshomedzo ya muvhuso tshi ?o khwa?hisa uri ngwama ?a R787 bi?iyoni ?a nyangarelo ya tshomedzo sa zwe ?a ?etshedziswa zwone kha mugaganyangwama mathomoni a uno ?waha wo pu?aneliwaho zwavhu?i nahone ine ya ?o shuma.
Ndambedzo iyi yo katela magavhelo a mbekanyamushumo ya u fha?ha zwikolo, zwiendedzi zwa tshitshavha ho katelwa sisteme ya u endedza i ?avhanyaho ya ma basi, dzi nn?u , ma?i na tshampungane.
I?we ya mbulungelo khulwanesa ya dzi thandela dza tshomedzo dza Tshiphuga tsha ?ifhasi tsha Bola ya Milenzhe tsha FIFA tsha 2010. Sa muvhuso na lushaka nga vhuphara, ro fulufhedzisa zwauri Tshiphuga tsha ?ifhasi tshi ?o sia vhu?ala vhuhulwane vhune khaho vhana vhashu na zwitshavha zwashu zwa ?o vhuelwa kha mi?waha minzhi i ?aho.
Ri n?ilani ya u swikelela vhu?ifhinduleli hashu nahone ro ?i imisela u fha ?ifhasi mitambo ya Tshiphuga tsha ?ifhasi i sa athu u vhonwa.
Ri khou dzudzanya zwi?ediamu zwo?he nga ngona kha u itela Tshiphuga tsha Khuvhangano, tshine tsha khou thoma nga dzi 14 dza Fulwi, mvelaphan?a khulwane.
?a?waha nga ?wedzi wa Lambamai, ndo ?etshedza vhu?ifhindulele kha vhurangaphan?a ha indasi?eri ya dzithekhisi ha u fhelisa nyambedzano dzo livhanaho na kushumele kwa Sisteme ya Vhuendi ya Dzibisi yo ?anganelano i ?avhanyaho u swika dzikhetho dzi tshi fhela.
Ro dzhia tshifhinga tshilapfu tsha u shuma nga n?ila kwayo na zwililo zwa indasi?eri. Nga dzi 11 dza Fulwi minisi?a wa zwa vhuendi vha ?o vha na nyambedzano na indasi?eri.
Mu?angano u ?o thoma nga ndovhololo ya ndangano zwipi?a zwa madzangano zwi kwameaho nga sisteme ya BRT. Ri na fulufhelo ?a uri ndavha dzo?he dzine a dzi a thu u tandululwa dzi ?o shumaniwa na dzo nga n?ila ine ya ?o fusha madzangano o?he.
Hezwi zwi?o katela zwitenwa zwo?he zwa deme zwauri zwipi?a zwa madzangano zwi ?o vhuedza hani kha mbekanyamushumo.
Mira?o i ?honifheaho,
I?we mvelaphan?a ine ya khwa?hisa Tshiphuga tsha ?ifhasi ndi nyimelo ya tshomedzo ya khasho ya didzhitha?a na zwirathisi zwa pha?aladzo ya dzi sigina?a.
Nga u angaredza, ri ?o khwa?hisedza uri gemo ?a vhudavhidzanikule ?o fhungudzwa nga kha dzi thandela nga n?ila ya u engedzedza vhuhulwane ha tsumbatshiga.
Ri khou tea u khwa?hisedza uri ari tei u sia vhupo ha mahayani nn?a kha mvelaphan?a iyi i nyanyulaho.
Sa tshipi?a tsha mvelaphan?a ya tshomedzo dza lushaka ri ?o ?etshedza vhudzulo ha vhathu vhune ha swikelelea nahone vhu re fhethu havhu?i.
Ri ?o bvelaphan?a nga kha kupfesesele kwa uri vhudzulo ho teaho ha vhathu a singa n?hani ha u fha?ha dzi nn?u fhedzi.
Ndi nga u shandukisa dzi ?orobo dzashu na u fha?ha zwifha?o zwavhu?i, zwitshavha zwi langeaho na u ?hogomela zwine zwa vha na tswikelelo ya tsini kha mushumo na tshumelo dza lushaka, ho katelwa tshumelo dza mitambo na vhu?imvumvusi.
Nga muya uyu wa vhuthihi, ri ?o shumisana na pha?amennde kha u ?avhanyisa kutshimbidzele kwa Mulayotibe wa Ndangulo ya u Shumisa Mavu.
U shuma ro?he na vhathu vhashu vha vhupo hamayani, ri ?o khwa?hisedza tshi?irathedzhi tsha mveledziso ya vhupo ha mahayani tshi kwamanaho na vhudzudzanyi ha mavu na vhulimi na tsireledzo ya zwi?iwa, sa tshite?wa tshashu tsha vhuraru.
Ndi ?o tama u shumisa tshifhinga itshi kha u netshedza dzi ndiliso dzashu kha mu?a wa tshan?a tsha minisi?a wa vhulimi, Vho-Dirk du Toit, vhe vha risia ino vhenge, u shela mulenzhe havho ri ?o u ?ulutshela vhukuma.
Vhathu vha vhupo ha mahayani na vhone vha na pfanelo dza mu?agasi na ma?i, mabunga a u gwedzha, dzi bada, zwimvumvusi na senthara dza mitambo; khathihi na senthara dza thengiso dza khwine sa vha?e vha vha dzi?oroboni.
Na vhone vha na pfanelo dza u thuswa kha vhulimisi uri vha kone u?avha miroho na zwi?we zwithu; na u alusa zwifuwo zwavho u itela uri vha kone u?ifusha.
Ro?i lugisela u thoma fulo?a u fha?a hedzi tshomedzo kha vhupo ha mahayi. U shumisana na zwitshavha, mahosi, vhakhantse?ara na magota ri?o kona u?avhanyisa mushumo uyu.
Ri khou ombedzela vhathu vha vhupo ha mahayani uri vha thome u?ilugisela u ri vhudza zwithu zwine vha zwi?o?a lwa shishi.Nga u shuma ro?he ri nga ita zwinzhi.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Sa musi ro ola ngundo dzo teaho kha mbekanyamushumo ya mvelaphan?a ya vhupo ha mahayani, ro nanga masipala wapo wa Giyani kha vun?u ?a Limpopo sa bu?o ?a u thoma ?a fulo ?a dzithandela. Kha dzi thandela idzi ri ?o wana ngudo ine ya ?o shumiswa kha shango ?o?he.
Ndi tshi ?adzisa, ri ?o shumana na mvusuludzo ya dzi?orobo dza mahayani dze ra sedza dzone, nga kha magavhelo a ngaho sa Mbekanyamushumo ya u ?ea Mveledziso ya Vhahura. Nga iyi n?ila, vhupo vhune ha vha tsini na ?orobo idzi vhu ?o vhuelwa kha thikhedzo ya ikonomi.
Nga vhudzheneleli ho?he u hu, ro ?iimisela kha u shandukisa mbonalo ya vhupo ha mahayani kha shango ?ashu.
Vhadzulapo,
Pfunzo i ?o vha tshite?wa tsha deme kha mi?waha mi?anu i ?aho. Ri khou ?o?a vhagudisi vhashu, vhagudiswa na vhabebi vha tshi shumisana na muvhuso kha u rembuluse zwikolo zwashu zwi aluwe zwi vhe dzisenthara dza vhukoni.
Mbekanyamushumo ya mvelaphan?a ya Vhana Vha?uku i ?o takuselwa n?ha, nga ndivho ya u khwa?hisedza uri hu vhe na tswikelelo yo ?oweleaho kha Murole wa R na u dovholola tshivhalo tsha vhana vha vhukale ha mi?waha ya 0-4 nga 2014.
Ri khou dovholola ra ambedzedza husina dzi nyambedzano. Vhagudisi vha fanela u vha tshikoloni, ngomu ki?asini, nga tshifhinga, vha tshi khou funza, hu sina u sa ?hogomela mushumo na u tambudza vhana vha tshikolo! Vhana vha tea u vha ngomu ki?asini, nga tshifhinga, vha tshi khou guda, vha ?honifhe vhagudisi vhavho na u ?honifhana nga tshavho, nahone vha ite tshu?wahaya dzavho.
Kha u khwinisa ndangulo ya tshikolo, vhugudisi ho fhelelaho hu ?o ?o?ea kha u alusa vhagudisi uri vhavhe ?hoho dza zwikolo kana ?hoho dza muhasho.
Ndi ?o ?angana na ?hoho dza zwikolo u kovha mi?oro yashu kha mvusuludzo ya sisteme ya pfunzo dzashu.
MaAfurika Tshipembe,
Ri ?o engedza nungo dzashu dza u ?u?uwedza vhagudiswa vho?he uri vha khunyeledze pfunzo dzavho dza sekondari.
Tshipikwa tshihulwane ndi u engedza tshivhalo tsha vhagudiswa kha zwikolo zwa sekondari nga pesenthe dza 95 nga 2014. Ri khou dovha hafhu ra posa i?o kha mbekanyamushumo ya khalo ya u vhuedzedza vhagudiswa kha sisteme vhe vha si ise phan?a na ngundo dzavho, na u vha ?ea thikhedzo.
Mira?o i ?honifheaho, ro kwamea vhukuma nga mivhigo ya vhagudisi vhane vha tambudza vhana lwa vhudzekani, nga maan?a maan?a vha vhasidzana.
Ri ?o khwa?hisedza uri tsumbamashumele dza u tambudza lwa vhudzekani na khakhathi kha zwikolo zwa muvhuso dzi khou pha?aladzwa nga vhu?alo, nahone vhagudiswa na vhagudisi vha dzi ?ivhe na hone vha dzi sedzuluse.
Ri ?o zwi dzhiela n?ha, na u dzhia tsheo ya tshiha?u, u lwa na mugudisi ane a shumisa maan?a awe nga n?ila i songo teaho nga u ?i dzhenisa kha vhukonani ha vhudzekani na vhana.
Kha u ?u?uwedza ngundo ya tshifhinga tsho?he, mbekanyamushumo ya Pfunzo na Vhugudisi ya Vhaaluwa ya Kha ri Gude i ?o khwa?hiswa.
Vhadzulapo, Mira?o i ?honifheaho,
Ri khou tea u khwa?hisa uri mbekanyamushumo ya vhugudisi na mvelaphan?a ya zwikili kha shango i fhindula ?ho?ea dza ikonomi.
Sekhithara ya Pfunzo Phan?a na Vhugudisi na kho?edzhi dzayo dza 50 na khamphasi dza 160 dza shango ?o?he nga u angaredza dzi ?o vha kha masia a u thoma a vhugudisi ha mvelaphan?a ya zwikili.
Ri ?o khwinifhadza tswikelelo ya pfunzo dza n?ha dza vhana vhane vha bva mi?ani i shayaho na u khwa?hisa khonadzeo ya thuso ya zwa masheli dziyunivesithi.
MaAfurika Tshipembe,
Ro kwamea zwihulu vhukuma nga ha nyimelo isi ya vhun?u ya ?hogomelo ya mutakalo, yo khakhiswaho nga nyaluwo yo khwa?haho kha mutsiko wa malwadze ?wahafumi na hafu yo fhiraho.
Ro ?i sikela mi?oro ya u bvelaphan?a na u fhungudza phambano ya nyimelo ya ?hogomelo ya mutakalo, kha u ?u?uwedza vhukoni ha vhashumi, u vusuludza zwibadela na dziki?iniki na isa phan?a na ulwa na HIV na AIDS, TB na ma?we malwadze. Ri tea u shuma ro?he kha u khwinisa maitele a mbekanyamaitele ya u ilafha, ndangulo na ?hogomelo ya HIV na AIDS u itela u fhungudza tshivhalo tshiswa tsha u kavhiwa nga HIV na AIDS nga 50% nga ?waha wa 2011. Ri khou ?oda u swikelela 80% dza vhane vha ?o?a dzilafho la ARV nga 2011.
Ri ?o ?ivhadza tshikimu tsha Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka nga kha maga na nyaluwo yavhu?i. Kha u thoma ha Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka, ?ha?huvho ya shishi ya zwibadela zwa muvhuso i ?o tshimbidzwa nga kha Tshumisano dza Phuraivethe dza Tshitshavha.
Ri dovha hufhu ra posa i?o lwa shishi kha mafhungo a miholo ya vhashumeli vha mutakalo u fhelisa u timatima kha tshumelo ya zwa mutakalo yashu.
U shuma ro?he kha ri ite zwinzhi khau alusa vhuvha ha ?hongomelo ya mutakalo, kha n?ila nthihi na Ndivho ya Mvelephan?a ya Mi?eniyamu ya Vhuthihi kha Lushaka u ?hukhukanya vhushai nga 2014.
Vhadzulapo,
Ri ro?he ri nga ita zwinzhi kha u lwa na vhutshinyi. Tshipikwa tshashu ndi u sika sisteme ya vhulamukanyi yo ?anganelanaho,ya tshizwino, i re na tshomedzo dzo fhelelaho nahone ine ya langulea zwavhu?i.
Zwi dovha hafhu zwa vha zwa deme u khwinifhadza vhuvha havhu?i ha dzi khothe na kushumele kwa vhatshutshusi na vhaofisiri vha mapholisa, tshumelo dza vhufogisi na vhusevhi. Mushumo uyu wo thomiwa lwa ndeme, nahone u ?o tshimbidzwa nga mafulufulu maswa na nungo.
Kha zwipikwa zwo?he ndi u khwa?hisa uri ri engedze tshivhalo tsha vha tshutshisi na Vhashumi vha Bodo ya Thuso ya zwa Mulayo . Ri ?o ita zwi fanaho na kha mafogisi a mapholisa.
Ro shandukisa dzina ?a Minisi?iri wa Tsireledzo na Mbulungeo kha Mapholisa u ombedzedza uri ri khou ?o?a tshumelo yo khwa?haho kha mushumo wa mapholisa. Hezwi zwi ?o shela mulenzhe kha u fhungudza vhutshinyi vhu shushaho nga sethe yo pikwaho u bva kha 7% u ya kha 10% nga ?waha.
Thogomelo ya ndeme i ?o dovha ya ?etshedzwa kha u fhelisa vhugevhenga ho dzudzanyiwaho, khathihi na vhutshinyi ha ulwa na vhafumakadzi na vhana.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Musi ri tshi khou fhululedza mbulungelo ya sekhithara ya phuraivethe kha indasi?eri ya tsireledzo, ri ?o khwinisa milayo ya iyi indasi?eri.
Kha zwi?we zwite?wa zwa deme, ri ?o thoma maitele a u dzudzanya Dzhendedzi ?a Ndangulo ya Muka?o; ri ?o tea u khwa?hisa nungo dzashu dza u lwa na vhutshinyi nga inthanethe na vhufhura ha bugu ndaula, na u khwinisa sisteme kha dzidzhele dzashu u itela u fhungudza dovhololo ya vhugevhenga.
Vhadzulapo,
Ndi khou tama u khwa?hisedza thikhedzo yashu ya tshanduko ya vhuha?uli i bvelaho phan?a.
Tshanduko i tea u ?etshedza zwite?wa zwa ndeme zwi ngaho sa khwiniso ya vhuha?uli ho ?iimisaho nga ho?he, u sika sisteme ya vhu?ifhinduleli ha vhuha?uli ha nga ngomu khathihi na u ita uri hu vhe na tswikelelo ya vho?he kha vhulamukanyi.
Mvelaphan?a ya sisteme ya demokhrasi yo fhelelaho yo ?itikaho nga vhushaka havhu?i ha ?hanganelano ya ?honifho na muya wa vhushumisani vhukati ha Khorondangi, Vhusimamilayo na vhuha?uli. Hezwi ndi zwa deme kha ndayotewa yashu ya demokhrasi.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Ri anzela u dzula ri tshi amba nga ha vhu?iimiseli hashu ha u lwa na tshan?anguvhoni kha tshumelo dza tshitshavha.
Ri ?o ?hogomela nga vhuronwane u fhelisa vhukwila na tshan?anguvhoni kha u renga na matshimbidzele a dzithendara, khumbelo ya ?aisentsi dza u ?iraiva, tshelende ya mundende, dzibugu ndaula, na vhukwila ha dzi dokhethe dza milandu ya mapholisa.
Kha vha ri n?e ndi ombedzedze zwa uri ro?he rina tshipi?a tshine ra tea u tshi tamba kha nndwa iyi ya u fhelisa vhugevhenga.
Ri khou tea u shela mulenzhe kha Foramu ya Vhupholisa ha Tshitshavha. Ri tea u ?ibvisela kule na u renga thundu dzo tou tswiwaho, zwine zwa ?u?uwedza vhutshinyi.
Ri tea u vhiga vhutshinyi na u thusa mapholisa kha u fara vhatshinyi. Nga iyi n?ila, ri ?o ya phan?a kha u fhelisa vhutshinyi tshitshavhani.
Mira?o i ?honifheaho, u bva nga 1994 ro ?o?a u fha?a tshitshavha tsho faranaho u bva kha mufhalalo washu wa tshifhinga tsho fhiraho. Ri khou huwelela uri hu iswe phan?a mu?oro uyu wa u ?u?uwedza vhuthihi ha ?hanganyelano na u alusa sisteme ya vhuvha hu kovheaho, ho ?itikaho nga vhuthihi ha tshitshavha tsho khwa?haho nahone tshi ?hongomelaho.
Sisteme dzashu dza ndeme dza vhuvha dzi tea u ri ?u?uwedza kha u vha vhadzulapo vho khwa?haho kha mvusuludzo ya shango ?ashu. Ri tea u fha?a vhuthihi ha lushaka na vhushumisani.
Ri tea u alusa vhufarani vhuthihi kha shango ?ashu, Ndayotewa yashu na zwiga zwa lushaka. Nga vhuthihi u vhu, ri ?o hulisa luimbo lwashu lwa lushaka na fu?aga ya shango ?ashu khathihi na zwi?we zwiga zwa lushaka.
Vhana vhashu, u bva kha vha murole mu?uku, vha tea u funzwa u ?i kumedzela kha Ndayotewa na zwiga zwa lushaka, na u ?ivha uri u vha mudzulapo wa Afurika Tshipembe zwi amba mini.
Ri ?o khwa?hisedza uri hu vhe na vhuthihi ha lushaka kha u shandukisa ?ivhashango na madzina a vhupo. Hezwi zwi tea u ?ea tshikhala tsha u dzhenisa vhadzulapo vho?he vha Afurika Tshipembe kha u fha?a vhuvha ha lushaka ho ?an?avhuwaho, kha u engedza kupfesesele kwashu kha ?ivhazwakale yashu na vhufa.
Mitambo ndi yone tshiga tshihulwanesa tsha u fha?a lushaka. Nga u shuma ro?he ri tea u tikedza thimu dzashu dzo?he dza lushaka u bva kha Bafana Bafana u swika kha dzi Proteas na Springboks; u bva kha Banyana Banyana u swika kha Thimu ya Vhaholefhali (Paralympians).
Thimu dzashu dzi nga shuma zwavhu?i arali huna thikhedzo yashu.
Kha vha ntendele ndi shumise tshino tshifhinga u fhululedze thimu dzashu dza lushaka kha kushumele kwadzo kwa vhege yo fhiraho, kha u kunda kararu.
Thimu ya shango ya vhafumakadzi ya nethibola yo ita uri ri ?irwe khana nge vha kunda kha Tsha?enzhi ya nethibola ya Zwitshavha-Zwiraru. Ri fhululedza Sevens Springboks vhe vha vha Dzigwena dza Sirisi dza ?ifhasi dza Sevens dza IRB ? nahone a ri hagwi dzi Blue Bulls vhe vha kunda kha tshiphuga tsha mafhedziselo tsha Super 14 nga n?ila i takadzaho!
Ri dzia tshifhinga itshi u tamela mashudu dzi Springbok kha sirisi i ?aho vhukati ha British na Irish Lions.
Zwikhagala zwa uri ri tea u bindudza zwihulwane kha mvelaphan?a ya mitambo. Ri ?o ?avhanyisa mvusuludzo ya zwa mitambo ya zwikolo na u khwa?hisa uri i vhumbe tshipi?a tsha kharikhu?amu ya tshikolo. Nga u tou ?adzisa, ri ?o khwa?hisa uri nyimelo ya tshumelo ya mitambo kha zwitshavha zwi shayaho zwi vhe zwone zwine zwa wana tshumelo u thoma.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Ro ?i kumedzela mi?wahani yo fhelaho kha u shelamulenzhe u fha?a Afurika ?a khwine na ?ifhasi ?a khwine.
Tshipikwa tshihulwane tsha muvhuso kha kotara ya vhukati ndi u khwa?hisa uri vhushaka hashu na mashango a nn?a vhu shelemulenzhe kha u fha?a nyimele i thusaho kha mvelaphan?a na nyaluwo ya ikonomi yo khwa?haho.
Kha khaedu iyi, ri ?o ya phan?a na u khwinisa dzhango ?a Afurika nga u khwa?hisa Uniyoni ya maAfurika na zwivhumbeo zwayo, na u vha na vhusedzi ha deme kha kutshimbidzele kwa Vhushumisani Vhuswa ha Mvelaphan?a ya Afurika.
Ndingano ya vhu?hogwa, na u vhatsini na hayani, ndi khwa?hisedzo ya ?anganelano ya dzingu yo ombedzelwaho kha u khwinisa u dzhenelela ha po?otiki na ikonomi ya SADC, nga kha tshipikwa tsha AU tsha Uniyoni ya muvhuso. Ri ?o sika Dzhendedzi ?a Tshumisano ya Mvelaphan?a ya Afurika Tshipembe kha u ?u?uwedza mvelaphan?a ya vhushumisani na ma?we mashango kha dzhango.
Afurika Tshipembe ?i ?o isa phan?a na u thusa kha vhudziki na mvelaphan?a ya dzhango ?a Afurika nga maan?a maan?a kha nyimele ya khu?ano dza zwino. Ri ?o isa phan?a na u ?u?uwedza madzulo a vhu?i na mulalo kha khu?ano dza vhaIsraele na vhaPhalestina yo ?i tikaho nga thandululo ya mashango mavhili.
Ri ?o tikedza mulalo kha Uniyoni ya maAfurika na Vhushaka Vhuthihi kha dzhango ?a Afurika, ho katelwa riphabu?iki ya Arab Saharawi na Darfur kha ?a Sudan.
Sa Mudzulatshidulo wa SADC na Mutshimbidzi, ri ?o shela mulenzhe kha u ?u?uwedza muvhuso wo faranaho u swikela khetho dzo vhofholowaho dzi tshi vha hone kha ?a Zimbabwe.
Thaidzo ya vhathu vha Zimbabwe yo vha na masiandoitwa a si avhu?i kha dzingu ?a SADC, nga maan?a kha Afurika Tshipembe. Ri khou huwelela mashango a funaho mulalo kha ?ifhasi u ?u?uwedza u farana ha muvhuso kha u bveledza mvusuludzo ya ikonomi.
Ri ?o tikedza nungo dza dzingu ?a SADC kha u thandulula nyimele ya Madagascar.
Kha vha ntendele, vhueni vhu ?honifheaho, ndi fhululedze Mmbi ya Vhupileli ha lushaka ha Afurika Tshipembe kha vhukoni langula u fha?a mulalo kha dzhango.
Nga kha zwiimiswa zwa dzhango na dzingu, ri ?o shuma malugana na u vhumba pfanelo dza vhathu dzi ?honifheaho na demokhrasi kha dzhango ?a Afurika.
Ri ?o shela mulenzhe kha u khwa?hisa vhushaka ha Tshipembe-Tshipembe na u bveledza mbuelo ya thendelano na mashango a ndeme a Tshipembe.
Ri ?o bvelaphan?a na u khwa?hisa vhushaka na mashango o bvelaho phan?a a Devhula ri tshi katela G8, na zwi?irathedzhi zwashu zwa vhushumisani na Madzangano a Europe.
Ri ?o isa phan?a na u tamba tshipi?a tshihulwane u khwa?hisa uri huvha na mvela phan?a kha Nyambedzano dza WTO Doha uri dzi khunyelele.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Afurika Tshipembe, u vha shango ?o omaho zwi ?o?a nyito dza shishi kha u khwinifhadza tshanduko dza vhupo dzi si dzavhu?i na u khwa?hisa uri hu vhe na nyimele dza n?isedzo dza ma?i kha vhadzulapo.
Kha mbekanyamushumo dzo fhambanaho, ri ?o ita zwi?irathedzhi zwa mvelaphan?a na ma?i kha nyaluwo, ine ya ?o khwa?hisa ndango ya ma?i. Ri ?o isa phan?a na u alusa mafulufulu avhu?i na khonadzeo ya u vusuludza ha mafulufulu.
Mira?o i ?honifheaho,
Muvhuso u bvelaho phan?a u ?o?a khwinifhadzo ya tshumelo dza tshitshavha na u khwa?hisa zwiimiswa zwa demokhrasi.
Ro sika minisi?iri mbili kha ofisi ya Muphuresidennde u itela u khwa?hisa mbekanyamaitele khathihi na ndango na vhusedzi kha kushumele.
Kha u khwa?hisa uri hu na ?isedzo kha muano washu, ri na Dziminisi?a dza Khabinethe dzine dza vha na vhu?ifhinduleli kha maitele o?he, hu tshi khou shumiswa khalo ya zwipikwa zwo sikiwaho, u thoma nga ?wedzi wa Fulwana.
Ri ?o dovha hafhu ra dzhenisa Zwiimiswa zwa Masheleni zwa Mveledziso na Mabindu ma?uku a Langiwaho nga Muvhuso kha maitele a pu?ane ya muvhuso na u khwinisa ndangulo na vhusedzi ha mashumele.
Mira?o i ?honifheaho, maAfurika Tshipembe,
U khwa?hisa uri zwiimiswa zwo?he zwiraru- muvhuso wapo, wa vun?u na wa lushaka ?i Khwinise n?isedzo ya tshumelo, ri ?o ?avhanyisa u sikwa ha Mishumo ya Muvhuso i Fane tshitshavha.
Ndaulo idzi dzi ?o vhea vhathu phan?a kha n?isedzo ya tshumelo. Ri ?o khwa?hisa uri hu vhe na tshumelo ya vhu?i nahone i fushaho u bva kha vhashumeli vha muvhuso kha nyimelo ya tshumelo kha mihasho yo?he ya muvhuso.
Kha tshino tshifhinga tsha mvusuludzo, ri ?o tshimbila nga kha muvhuso u tamisaho.
U rangaphan?a nga tsumbo, mushumo wo thoma kha u sikwa ha vhudavhidzani ha tshitshavha na ofisi ya Muphuresidennde.
Ndi tshi ?adzisa, kha u ?anganedza ma?walo na dzi emei?i dzi bvaho kha tshitshavha, ri ?o dovha ra sika ?aini ya vhudavhidzani i swikeleleaho nga n?ila yo leluwaho.
Vhashumi vha ?o shumana na tshililo tsha tshitshavha u ngari ndi tshone tshi tsho?he, u tshi sala murahu kha tshane?e dzo?he u swika tshi tshi wana zwo tshi teaho.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho,
Dzhendedzi ?a mvelaphan?a ya vhaswa ?a lushaka, ?o vhumbiwaho nga kha ?anganelano ya Tshikwama tsha Vhaswa tsha Umsobomvu na khomishini ya Vhaswa ya Lushaka ?i ?o rwelwa ?ari nga dzi 16 dza Fulwi ngei Ekurhuleni.
Zwiimiswa zwi khou ?anganyiswa u itela u khwinisa zwikhala zwa tshumelo na mvelaphan?a zwo ?etshedzwaho vhaswa.
Dzhendedzi ?i ?o ?umanya zwikhala zwa ikonomi na vhaswa vha sa shumi vho ambaraho gaweni; u kwa?hisa nungo dza u engedzedza Mbekanyamushumo dza Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka na u tikedza vhubindudzi ha vhaswa.
Tshipikara na Mudzulatshidulo, Vhueni vhu ?honifheaho,
?wedzi u ?aho mufunwa washu Vho-Madiba vha khou fara mi?waha ya 91. Vhathu u mona na ?ifhasi vha kha ?i huwelela u vha hone havho na u vha ?o?a uri vha vha tandululele zwililo zwavho.
Vhu?hongwa havho na tsumbo ya vhu?i?ekedzeli kha tshumelo ya vhuthu ndi tsumbo i penyaho kha shango ?a ?amusi ?o ?alaho mathada.
Fulo ?a shango ?o?he ngau angaredza ?o thomiwa nga Mutheo wa Nelson Mandela na ma?we madzangano a yelanaho na ?o, a vhidzwaho upfi Duvha ?a Mandela, ?ine ?a sumbedza zwe Tata ?a imela zwone.
?uvha?a Mandela ?i ?o pempelelwa nga dzi 18 dza Fulwana ?waha mu?we na mu?we. ?i ?o ?ea vhadzulapo vha Afurika Tshipembe na vho?he u mona na ?ifhasi tshikhala tsha u ita zwithu zwa vhu?i u thusa vha?we.
Vho-Madiba vho vha muthu wa zwa po?otiki lwa mi?waha ya 67, nahone nga ?uvha?a Mandela vhathu u mona na ?ifhasi, mishumoni, mahayani na zwikoloni, vha ?o tea uri vha fhedze mithetho ya 67 kha zwifhinga zwavho vha tshi khou ita zwithu zwithusaho kha zwitshavha zwavho, nga maan?a kha vhane a vha ?i koni zwavhu?i.
Kha ri tikedze ?uvha?a Mandela nga mbilu dzashu dzo?he na u ?u?uwedza ?ifhasi u dzhenelela kha fulo i?i ?a manakanaka.
Tshipikara na Mudzulatshidulo a ?honifheaho na maAfurika Tshipembe,
Ro ?ivhadza lushaka mbekanyamushumo yashu ya mi?waha mi?anu i ?aho. Ro ?i vhofha na vhu?iimiseli vhu?we na vhu?we ro vhu itaho nahone ndi pu?ane ya thandela khulwane, na zwipikwa zwa ndeme.
Zwidodombedzwa izwi zwi ?o phan?aladzwa hu si kale. Ndi zwa ndeme sa vhadzulapo zwauri nga tshino tshifhinga ri tea u ?ivhudzisa ri?e vha?e uri ndi zwini zwine ra nga ita nga ri?e vha?e u thusa u tikedza mbekanyamushumo iyi ya lushaka.
U vha mudzulapo a zwi ambi u vha na pfanelo fhedzi, zwi dovha hafhu zwa amba u vha na vhu?ifhinduleli, u shela mulenzhe kha u ita uri shango ?ashu ?i vhe ?a khwine.
Ri dovha hafhu ra lavhelela u shumisana zwavhu?i na mahoro mahanedzi phalamenndeni, nga muya wa u vhea shango phan?a.
Ndi tshi ?adzisa, Vho-Madiba vho ri funza zwavhu?i zwa uri shango i?i ?i wela zwan?ani zwa vho?he, vharema na vhatshena. U shumela u pfesesana na vhuthihi zwi ?o dzula zwi zwa ndeme na musi ri tshi khou u bvelaphan?a.
Sa musi mbekanyamushumo yashu i tshi ?o thoma u shuma kha vhuimo ha u wa ha ikonomi, ri khou tea u shuma nga n?ila ya vhuronwane ? a huna u tambisa masheleni, u pfikisela masheleni kha mu?we ?waha ? senthe i?we na i?we itea u shumiswa nga n?ila yo ?alifhaho nahone i vhuedzaho. Ri tea u shumisa gaganyangwama nga n?ila yo linganelaho.
MaAfurika Tshipembe, nga u shuma ro?he ri nga ita zwinzhi kha u bveledza mu?oro washu u fanaho wa lushaka lwavhu?i nahone lu bvelelaho!
Hovhu ndi vhushumisani vhune ra khou vhu huwelela.
Ndi a livhuwa.
Issued by: The Presidency
3 Fulwi 2009
Issued by: The Presidency
