Mulaedza wa Lushaka wa Muphuresidennde wa Afrika Tshipembe, Vho-Thabo Mbeki: Dzulo la Phalamennde

09 Feb 2007

9 Luhuhi 2007

Tshipikara tsha Buthano ḽa Lushaka;
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Muthusa Tshipikara wa Buthano ḽa Lushaka na Muthusamudzulatshidulo wa NCOP;
Muthusamuphuresidennde wa Riphabuḽiki;
Vharangaphanḓa vha huliseaho vha madzangano ashu a zwa poḽitiki na Miraḓo i huliseaho ya Phaḽamennde;
Dziminista na Vhathusaminista;
Muḓivhalea Muhaṱuli Muhulwane na miraḓo ya zwa Vhulamukanyi;
Ṱhoho dza Tshumelo dzashu dza Tsireledzo;
Muvhusi wa Bannga ya Vhukati;
Muphuresidennde Vho-Nelson Mandela na Mufumakadzi Vho-Graca Machel;
Muphuresidennde Vho- F.W. de Klerk na Mufumakadzi Vho-Elita de Klerk;
Vhalangavunḓu vha Ṱhonifheaho na Zwipikara zwa Mavunḓu ashu;
Vho Ṋeḓorobo na vharangaphanḓa vha mivhusoyapo;
Mahosi ashu a ṱhonifheaho;
Ṱhoho dza madzangano a muvhuso a tikedzaho dimokhirasi;
Vhalanguli-Dzhenerala na vhaṅwe vharangaphanḓa vha tshumelo ya tshitshavha;
Vhahulisei, Dziambasada na Dzikhomishinari dza Nṱha;
Vhaeni vha ṱhonifheaho, khonani na vhashumisani;
Vhathu vha Afrika Tshipembe:

Mufumakadzi Vho-Adelaide Tambo vho lovha nga murahu ha maḓuvha a si mangana musi vho bviswa vhuongeloni. Fhedzi ngauri ro vha ri tshi zwi ḓivha uri vha na muya wo khwaṱhaho na maanḓa a u funa u dzula na vhatshilaho, ro vha ro ḓiimisela u vha ṱanganedza na vha muṱa wavho sa vhaeni vhashu kha vhuno vhuṱambo vhu ṱhonifheaho. Fhedzi a zwo ngo konadzea.

Matshelo ri ḓo hulisa Mufumukadzi Vho-Tambo lwa u fhedzisela musi ri tshi vha vhulunga. Vha ḓo vha vha na riṋe lwa muya nga ṅwedzi wa Tshimedzi ṋaṅwaha musi ri tshi pembelela ṅwaha wa vhufumiṱahe wa mabebo a munna wa vhaṋe Vho-Oliver Reginald Tambo, vhane vha vha khotsi a vhana vhavho, khonani yavho, mushumisani, na murwa a huliseaho wa shango ḽashu.

Fhedzi ndi pfa ndo takala nga maanḓa u ṱanganedza matsheloni ano Muhulisei Vho-Albertina Luthuli, ṅwana wa Muthubi wa u thoma wa shango ḽashu wa Nobel Peace, Inkosi Vho-Albert Luthuli vhe vha lovha lufu lu vhavhaho miṅwahani ya 40 yo fhiraho. Ṋaṅwaha ri humbula lufu lwa Vho-Luthuli nahone ri tshi humbula ḓuvha ḽe ha vhigwa uri vho dzhakwa nga tshidimela masimuni a movha a KwaDukudza. Lufu lwavho lwo vha lwu tshuwisaho, ngeno vhutshilo havho ho vha vhu ṋaledzi yo ri isaho nḓilani ya mbofholowo ine ra ḓiphina ngayo ṋamusi.

Ndi pfa ndi tshi ḓihudza uri Afrika Tshipembe ḽa dimokirasi ḽo pfa zwo tea u hulisa zwe Vho-Albert Luthuli na Vho-Oliver Tambo vha imela zwone kha shango ḽashu nga u vhidza zwiṅwe zwa Zwiala zwashu zwa Lushaka nga madzina avho – Tshiala tsha Luthuli, na Tshiala tsha Khonani dza O.R. Tambo. Ndi dovha nda ḓivha uri avho vhe vha avhelwa Zwiala izwi zwa Lushaka vha ḓihudza zwingafhani.

Ndi dovha nda pfa ndo takala u ṱanganedza fhano Nḓuni vharangaphanḓa vho dzulaho kha bogisi ḽa Muphuresidennde, vhe vha ranga phanḓa Mugwalabo wa Vhafumakadzi wa Ṱhafamuhwe 1956 na u Takuwa nga Milenzhe ha Soweto 1976. Ndi dovha nda ṱanganedza vhahali vha mavunḓu oṱhe ashu vhe ha dzinginywa nga Zwipikara zwa Mavunḓu uri vha ḓe vha vhe tshipiḓa tsha vhaeni vhahulisea vhane vha vha na riṋe ṋamusi.

Muvhuso wa vhathu vha Afrika Tshipembe une nda amba ndo imela wone ṋamusi, sa zwe nda ita nga vhuḓihudzi kha miṅwaha yo fhiraho, wo vhumbwa nga 2004 nga murahu ha Khetho dza Lushaka dza wonoyo ṅwaha.

Kha Khoro ya ṅwaha nga ṅwaha ya ṅwedzi wo fhiraho wa Phando, Khabinethe ya Lushaka yo imaho ṱhodzini ya sisiteme ya kuvhusele ine ra ḓihudza ngayo, yo sedza uri muṱangano uyo wo vha tshiga tsha u vha vhukati ha vhutshilo ha muvhuso we wa bebwa kha khetho dza lushaka dza 2004.

Nga murahu ha u pfesesa izwo, zwo vha zwo teaho uri ri ḓivhudzise uri – ndi ifhio mvelaphanḓa yo itwaho kha lutamo lwashu lwa u swikelela zwipikwa zwe ra ḓikumedza zwone, zwe zwa ita uri vhathu vhashu vha ri khethe nga vhunzhi uri ri vhuse shango ḽashu u bva nga 2004 u swika kha khetho dzi tevhelaho dza 2009!

Ndi tama u humela murahu ndi humbule zwe ra amba nga 2004, sa vhaimeli vha vhathu vhashu nahone izwi ro zwi amba phanḓa ha khonani dzashu u bva ḽifhasini ḽoṱhe, muṱanganoni wa hune muvhuso washu wa vha hone Union Buildings ḓoroboni ya Tshwane nga Ḓuvha ḽa Mbofholowo, ḽe ḽa vha ḓuvha ḽa u pembelela ṅwaha wa vhufumi wa mbofholowo, nahone ha shelwa mulenzhe kha vhuṱambo ha u Rwelaṱari Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, we a khethwa nga Phaḽamennde yashu, hu tshi khou ṱhonifhiwa ndavhelelo dza vhathu vhe vha khetha kha khetho dza 2004.

Nga iḽo ḓuvha ro amba ra ri:

"Tshifhingani tsha miṅwaha minzhi, shango ḽashu ḽo vha ḽi na zwinzhi zwo vhifhaho nahone ḽo imela zwo vhifhaho na zwi ṋengisaho vhathu…

"Shango ḽashu ḽo vha ḽi shango ḽe u bebwa u muthu mutswu ha vha u bebelwa thambulo ya vhutshilo. Ḽo vha ḽi shango ḽe u bebwa u mukhuwa zwa vha zwi tshi amba u dzula wo tshuwa na u vha dikitela ḽo dzumbwaho…

"Ho vha hu shango ḽa mashika, tsiku, tshampungane tshi vuḓaho, ḽo sinaho, ḽa vhathu vhanzhi vho fhelelwaho nga maanḓa, ḽe ḽa vha ḽi na maḓagala o hasekanywaho hoṱhe, ḽa dovha ḽa vha shango ḽe ḽa dzhia buḓo ḽi itaho uri vhuṅwe vhupo vhuvhe ha zwiṱaraṱa zwo kunaho, dziḽeini dza vhuḓi, na maluvha a fhufhumaho a tshimbidzanaho na hatsi vhudala vhu lilaho zwiṋoni na zwiṅwe, nahone vhupo ha nnḓu dzo lugelaho mahosi na vhaṱanuni, nahone he ha vha huna nyimbo dza vhudi na lufuno.

"Shango ḽashu ḽo vha ḽi shango ḽe u tshila kha vhuṅwe vhupo ho vha hu u ḓirambela zwira uri zwi ḓe zwi u ponde kana u kombetshedzea uri u ponde vhaṅwe, zwa dovha zwa ita uri vhaḽedzani vha fhedze vha tshi vho vha zwidakwa nahone vha shumise zwidzidzivhadzi u itela uri vha hangwe nga vhuṱungu he vha vha vha tshi khou ṱangana naho, nge vha ḓivha uri vhutshilo havho vhu nga si vhe ho teaho arali hu sina mabulayo, u tshipwa na nndwa dzi vhavhaho dzi sina tshiitisi.

"Shango ḽashu ḽo vha ḽi shango ḽe u dzula kha vhuṅwe vhupo zwo vha zwi tshi amba u vha na tsireledzo ngauri u tsireledzea zwo vha zwi tshi amba u ḓihahedza fhethu ho tangwaho nga mbondo khulwane, ḓaraṱa dza muḓagasi, mmbwa dzi lumaho, mapholisa na maswole vhe vha vha vho ḓiimisela u tsireledza avho vhe vha vha vhe vhone vhomailausumbwa, nahone vha tshi khou vha tsireledza nga zwigidi na dzithannnga na mabufho e a vha a tshi vhulaha avho vha ṱoḓaho u khakhisa mulalo wa vhomailausumbwa…

"Ro ṱangana fhano ṋamusi, nga Ḓuvha ḽa Mbofholowo, ngauri vhathu vhashu, na biḽioni dza vhathu vha ḽifhasi, vhane vha vha vhahali vhashu nndwani vho dzhia tsheo ya uri – kha zwi fhele zwoṱhe!...

"Ri a zwi ḓivha zwavhuḓi uri thaidzo dza tshitshavha dzine ra vha nadzo dzi nga kona fhedzi u tandululwa sa tshipiḓa tsha tsiko ya mishumo na pheliso ya tsiku. Hezwi zwi katela tshiṅwe na tshiṅwe, u bva kha khwinifhadzo ya mutakalo wa vhathu vhashu, u ya kha phungudzo ya vhutshinyi, u alusa tshivhalo tsha vha konaho u vhala na u ṅwala na u ḓivha mbalo, na u vula mavothi a ngudo na mvelele kha vhoṱhe…

"Ri pfa ri tshi ṱuṱuwedzea uri khetho dzashu dza vhege mbili dzo fhiraho dzo khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha vhathu vhoṱhe, hu sa sedzwi murafho, muvhala na luambo, uri vha shumisane u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽi ṱoḓwaho nga vhoṱhe…

"Ri ḓikumedza kha vhahali vhashu vhoṱhe vhe vha shuma u itela mbofholowo yashu, na kha khonani dzashu ḽifhasini ḽothe, uri a ri nga bvi nḓilani ra ita phambananadzo kha zwe vha zwi lwela na vhuḓifhinduleli ha u shandukisa Afrika Tshipembe uri ḽi vhe shango ḽa dimokirasi, ḽa mulalo, ḽi sa khethululi nga muvhala, ḽi sa khethululi nga mbeu nahone ḽa mvelaphanḓa, ḽo ḓikumedzaho kha tshumisano ya vhathu.

"Mushumo wa u fhaṱa Afrika Tshipembe ndi hone wo thoma. Mushumo uyo u ḓo iswa phanda tshifhingani tsha `Ṅwaha Fumi wa Vhuvhili wa Mbofholowo."

Miṅwahani ya fumiṱhanu yo fhiraho, musi vha tshi khou dzudzanyela u ṱangana Muṱanganoni wa Vhathu we wa ṱanganedza Tshatha ya Mbofholowo, vhahali vha vho amba uri, "Kha ri ambe nga ipfi ḽithihi roṱhe – MaAfrika na Mayuropa, MaIndia na Makhaḽadi … vhathu vhothe vha Afrika Tshipembe … Kha ri ambe nga ipfi ḽithihi ri ambe nga mbofholowo. Na nga dakalo ḽine ḽa nga ḓela vhanna na vhafumakadzi vha tshilaho kha shango ḽo vhofholowaho".

Ri tea u vusuludza vhuḓikumedzi hashu ṋamusi, uri ri ḓo amba nga ipfi ḽithihi ri tshi amba nga mbofholowo, u shumisana u itela dakalo ḽa vhoṱhe ḽine ḽa tea u ḓiswa nga mbofholowo, u shumisana u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine ḽa vha na mbonelophanḓa nthihi, ri ambe uri ri roṱhe, ri tshi shumisana – ro neta nga zwoṱhe zwe zwa ita uri shango lashu ḽi vhe na zwo vhifhaho ḽi dovhe ḽi imele zwo vhifhaho na zwi nengisaho vhathu!

Ri tea u isa phanḓa na u ita zwe ra amba ngazwo musi muvhuso uno u tshi thoma u shuma, nahone ri tshi tou zwi ḓivha zwavhuḓi uri "thaidzo dza tshitshavha dzine ra vha nadzo dzi nga kona fhedzi u tandululwa sa tshipiḓa tsha tsiko ya mishumo na pheliso ya tsiku", na uri "nndwa ya pheliso ya tsiku ndi mudzi nahone i ḓo isa phanḓa na u vha mudzi wa vhukando ha u fhata Afrika Tshipembe ḽiswa.

Kha vhuḓiimiseli hashu ha u bvelaphanḓa nga u ṱavhanya siani la u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine ḽa vha na mbonelophanḓa nthihi, muvhuso washu wo ḓikumedza, nga tshumisano ya vhathu vha Afrika Tshipembe, u shumana na mbekanyamushumo dze ra ḓiimisela u dzi ita, dzine dza vha:

u andiswa ha vhubindudzi kha Ikonomi ya u Thoma;
phungudzo ya masheleni ane a shumiswa u ita vhubindudzi;
ṱhuṱhuwedzo ya mabindu maṱuku na a vhukati;
ṱhavhanyiso ya mvelaphanda ya zwikili;
khwinifhadzo ya kushumele kha zwibveledzwa zwi rengiselwaho; mashangoḓavha, ho sedzwa tshumelo na vhubveledzi;
u andiswa ha masheleni a shumiswaho kha ṱhoḓisiso dza saintsi na mvelaphanḓa;
u sedzana na khaedu dza Ikonomi ya Vhuvhili;
u khwaṱhisedza ṋetshedzomaanḓa ya Ikonomi yo ṱanḓavhuwaho kha vhathu Vhatswu;
u isa phanda na mbekanyamushumo dza phungudzo ya tsiku na u vhona uri a huna thambulo;
u khwinisa mutakalo wa lushaka lwoṱhe;
u khwaṱhisedza mbekanyamushumo ya zwa dzinnḓu;
u vhona uri mavothi a pfunzo na mvelele a a vulwa;
u khwinisa tsireledzo na vhudziki ha vhathu vhoṱhe na zwitshavha zwoṱhe;
u vhona uri sekhithara ya tshitshavha i ita zwine ya tea u ita sa sekhithara i shelaho mulenzhe zwi ngomu kha nyaluwo, mvusuludzo na mvelaphanḓa ya shango ḽashu;
u ṱavhanyisa mvusuludzo ya dzhango ḽa Afrika; na
u isa phanḓa na u shela mulenzhe kha thandululo ya thaidzo khulwane dza ḽifhasi.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo:

Ndi pfa ndo takala u vhiga uri kha hoṱhe vhuḓikumedzi ho bulwaho, muvhuso u tshe kati na u vhona uri zwipikwa zwa lushaka zwi a fushwa.

Nyaluwo ya ikonomi yashu, ye ya aluwa nga phesenthe dzi fhiraho 4.5 miṅwahani mivhili na hafu yo fhiraho, ndi nyaluwo ya nṱhesa ye ra i swikelela u tou bva tshe ra wana mbofholowo nga 1994. Vhubindudzi kha ikonomi, nga sekhithara dza tshitshavha na dza phuraivete ho engedzwa nga 11%. Hanefha ndi he tshelede ye ya shumiselwa vhubindudzi ha tshomedzo dza tshitshavha ha aluwa nga 15.8% nga ṅwaha. Ṋamusi vhubindudzi ho tiwaho, sa phesenthe ya Gross Domestic Product – ine ya vha 18.4% - ndi ha nṱhesa u tou bva nga 1991.

Tshivhalo tsha vhathu vha shumaho tsho engedzea uya kha hafu ya miḽioni nga ṅwaha miṅwahani miraru yo fhiraho.

Ro vhona mvelaphanḓa siani ḽa u iswa ntha ha vhathu Vhatswu kha ikonomi. Tsivhalo tsha vhathu vhatswu vha vhalangulaho mimaraga kha JSE tsho aluwa u bva kha 3% nga 2004 uya kha 5%; nahone tshivhalo tsha vhathu Vhatswu kha vhulanguli ha nṱha tsho aluwa u bva kha 24% uya kha 27%. Fhedzi ri tea u dzula ri tshi zwi ḓivha uri tshivhalo itshi tshi fhasisa.

Mvelaphanḓa yo itwaho kha ikonomi yo ḓisa khaedu khulwanesa kha riṋe roṱhe. U anda ha tshumiso ya tshelede nga vharengi ndi tsumbo ya nyaluwo ya vhuḓi ya vhathu vhoṱhe; nahone thandela dza tshomedzo dzine ra khou shumana nadzo dzi ṱoḓa nḓisedzo khulusa ya zwishumiswa na mitshini.

Fhedzi siani ḽa vhubindudzi ha ḽifhasi zwi kha ḓi tou vha khagala uri a ro ngo swikelela zwe ra ḓikumedza zwone zwine zwa vha mveledziso ya thundu dza vharengi na dza masheleni dzine dza ṱoḓwa nga shango ḽashu.

Naho hu uri tshikolodo tsha miṱani tsho aluwa nga tshivhalo tshi fanaho na tsha nyaluwo ya malamba, zwi a vhilahedza uri vhathu vha Afrika Tshipembe a vha vhulungi tshelede, nahone izwi zwi ita uri ri ḓisendeke nga tshelede dza maṅwe mashango. U sa dzika ha tshelede yashu nahone ho itisa uri ri sa shume zwavhuḓi kha nḓowetshumo dza thengiselonnḓa.

Ikonomi yo sika mishumo ya miḽioni nthi na hafu miṅwahani miraru yo fhiraho. Ndi zwa nṱha u ḓivha uri u bva nga Ṱhafamuhwe 2005 u swika nga Ṱhafamuhwe 2006 ho sikwa mishumo ya 300 000 kha sekhithara ya mishumo ya vhukuma hu sa katelwi zwa vhulimi, nahone izwi zwi sumbedza nyaluwo ya 4%.

Tshipiḓa tshiṱuku tsha izwi ndi mishumo ya tshoṱhe yo sikwaho nga Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzwaho. Fhedzi zwi tou vha khagala uri mbekanyamushumo iyi i tea u andiswa. Zwi dovha zwa vha khagala uri ri nga kona u shuma khwine u fhira zwe ra ita siani ḽa tsiko ya mishumo ine muthu a ḓithola ene muṋe kha mabindu maṱuku na maṱukusa. Sa izwo vhunzhi ha vhathu vha sa shumi vhe vhaswa, ri tea u shumesa siani ḽa vhukando vhu fanaho na Tshumelo ya Lushaka ya Vhaswa na mvelaphanḓa ya vhabindudzi vhane vha vha vhaswa.

Ri pfa ri tshi ḓihudza uri, musi ri tshi khou tevhedza vhuḓiimiseli hashu siani ḽa u fhaṱa tshitshavha tsha vhulondo, ro khwinisa nḓisedzo ya tshumelo na dziṅwe ndambedzo u tou bva nga 2004. Vhathu vha wanaho wanaho ndambedzo vho vha vhe 8 million nga 2004, fhedzi ṋamusi ndi 11 million ya vhashayaho vha wanaho ndambedzo. Zwi a ṱuṱuwedza uri tshivhalo itshi tshine tsha khou aluwa tsho no vha fhasi ha ndangulo sa izwo mbekanyamushumo dzi tshi vho shuma zwavhuḓi. Hezwi zwi ḓo thusa kha u vhona uri tshumelo a i tseli fhasi, na kha tshumiso ya zwiko zwinzhi zwa muvhuso zwine zwa ḓo ḓisa tshumelo dza ikonomi u itela u sika mishumo na zwikhala zwa vhubindudzi.

Mbekanyamushumo ya zwa dzinnḓu yo thusa kha ndambedzo ntswa dza zwa dzinnḓu dzi swikaho tsini na 300 000 dzo ṋekedzwaho miṅwahani mivhili yo fhiraho. Fhedzi musi ri tshi khou lingedza u khwinisa vhuḓi na u bveledzisaphanḓa mbekanyamaitele dza u shumana na avho vhe siwa nga mbekanyamushumo dza tshitshavha na dza phuraivete dzine dza khou itwa zwino, ri a zwi ḓivha uri zwithu zwi khou ongolowa u fhirisa zwe ra vha ro lavhelela zwone. Ri tea u shuma u shandukisa tshiimo itshi.

Sa Vhahulisei ri a zwi ḓivha uri kha miṅwaha i si gathi yo fhiraho ro bveledza na u thoma dziṅwe dza dzimbekanyamushumo dzine ndivho yadzo ha vha u khwinisa vhuendi ha tshitshavha. Hezwi zwi katela mbekanyamushumo ya mvulusuludzo ya zwa masheleni ya dzithekhisi na vhukando ha mavunḓu vhu fanaho na Moloto Rail Corridor vunḓuni ḽa Mpumalanga, hune hanefha ho no thomiwaho nga ngudo dza u sedza uri zwi ḓo shunwa hani, na Klipfontein Corridor ḓoroboni ya Cape Town, na thandela ya Gautrain ine ya ḓo ṱumanywa na sisteme yoṱhe ya vhuendi ha tshitshavha.

Hezwi na vhuṅwe vhukando ndi tshipiḓa tsha tshiṱirathedzhi tsho dzhenelaho tsha zwa vhuendi tshine tsha katela zwiporo na magondo. Ri ḓo shumana na u itwa ha idzi mbekanyamushumo nga u ṱavhanya u itela khwinifhadzo ya vhutshilo ha vhashumi.

Tswikelelo kha muḓagasi, maḓi na tshampungane yo khwiniswa. Afrika Tshipembe ḽo swikelela zwo tiwaho nga Millenium Development Goal nga 2005 siani ḽa nḓisedzo ya maḓi, nahone ho vha u khwinifhala ha tswikelelo kha maḓi u bva kha 59% nga 1994 uya kha 83% nga 2006. Uya nga United Nations Development Programme (UNDP), Afrika Tshipembe ndi ḽiṅwe ḽa mashango a si gathi e a shumisa tshelede thukhusa siani ḽa gwama ḽa mmbi musi hu tshi vhambedzwa na tshelede ye ya shumiswa ka zwa maḓi na tshampungane. Zwi tevhelaho ndi zwo ambwaho nga Muvhigo wa UNDP wa Mvelaphanḓa ya Vhathu nga 2006:

"… Afrika Tshipembe lo sumbedzisa uri pfanelo ya tswikelelo kha maḓi i nga thusa hani sa tshumiswa ya ṋetshedzomaanḓa na tsumbanḓila kha phoḽisi … tshanduko dzi ḓisendekaho nga pfanelo dza maḓi dzo thusa kha u ṱanḓavhudza tswikelelo na u kunda masiandoitwa a u sa lingana ho itwaho nga khethululo nga lukanda a apartheid. Izwi zwo itwa nga u ḓisendeka kha zwa uri ndi pfanelo ya muthu". (pp62/63)

Ri tea u pembelela mushumo mungafha. Fhedzi ngoho ndi ya uri vhathu vha miḽioni dza 8 a vha koni u swikelela maḓi nga ngona. Vhanzhi a vha na muḓagasi na tshampungane. Ri a ḓihudza uri ro kona u fhungudza mabunga a bakhethe nga hafu ṅwaha muthihi vhuponi ho dzudzanywaho. Ri nḓilani yo teaho ya u fhelisa sisiteme iyi i si ya vhuḓi nahone ri a fulufhela uri ri do kona u i fhelisa mafheloni a ṅwaha.

Ri ḓo isa phanḓa na u shumana na khaedu idzi u itela pheliso ya zwine zwi sa vhe zwavhuḓi nahone zwi dinaho u itela uri ri roṱhe ri kone u amba nga mbofholowo na dakalo ḽi ḓiswaho nga mbofholowo. Tsedzuluso ya pfunzo na u waniwa ha zwikili i sumbedzisa khwinifhadzo ya nṱha nga 2004 naho hu uri izwi zwi khou itea nga u ongolowa. Hezwi zwi katela na tshiimo tsha nḓivho ya u vhala na u ṅwala, u ṅwaliswa ha vhagudiswa zwikoloni na dziyunivesithi kana magudedzi. Tshivhalo tshi songo dzikaho tsha vhane vha phasa Maṱiriki tshi sumbedzisa uri ndi zwinzhi zwine zwa kha ḓi tea u itwa u disa vhudziki kha sisiteme na u vhona uri hu vha na mvelaphanḓa yone-yone. Tshiṅwe ndi tshauri tshivhalo tsha vhagudiswa vha Maṱiriki vha phasaho Mbalo kana Mathematics nga gireidi ya nṱha tsho gaduwa zwiṱuku kha tsha 1995. Ri kha ḓi kundelwa u u vhona uri mbekanyamushumo ya Pfunzo ya Vhaaluwa i itwa nga ngona.

Naho hu uri mbekanyamushumo ya mbuiselo ya mavu yo andisa u vha hone ha fhethu ha vhudzulo ha vhathu miṅwahani i si gathi yo fhiraho, ri tea u vhona uri ri khwaṱhisa maga a u shumana na mbilo dzi saathu u khunyeledzwa, dzine vhunzhi hadzo dza vha dzi kondaho. Fhedzi a si zwinzhi zwo swikelelwaho siani ḽa ṋetshedzokwayo ya mavu. Ri ḓo sedzana na zwikhukhulisi u itela uri mbekanymushumo iyi i ṱavhanyiswe.

Mbekanyamushumo idzi dza ikonomi na dza tshitshavha ndi tshipiḓa tsha zwiṱirathedzhi zwashu zwa phungudzo na pheliso ya tsiku ine ya isa phanḓa na u tambudza vhunzhi ha vhathu vhashu. Mushumo wo itwaho mahoḽa, nga vhafumakadzi tshumiso ya South African Women in Dialogue na tshumisano ya mihasho yo fhambanaho ya muvhuso, hu tshi katelwa na madalo a uya mashangoni a fanaho na Tunisia na Chile he ha itwa mvelaphanḓa khulwane siani ḽa u lwisa tsiku, u sumbedza zwinwe zwa zwithu zwo khakheaho nga sisiteme dzashu. Zwi khagala, u bva kha zwe zwa waniwa nga vhurumelwa, uri ri tea u:

Ṱalutshedza nga vhuronwane uri tsiku shangoni lashu yo ima nga nḓila ḓe;
Bveledzisa database yone-yone ya miṱa i tshilaho fhasi ha tsiku;
Sedza na u ṱalukanya zwo teaho u itwa u thusa miṱa iyo;
Sedza uri mvelaphanḓa kha miṱa iyi i khou vha hone naa musi mbekamyamushumo dzi tshi khou thusa u itela uri ri bvise miṱa iyo kha tsiku;
Shumana na vhushai, nga maanḓa tshivhalo tsha nṱha tsha vhafumakadzi tshi kwameaho;
Vhona uri mbekanyamushumo dza u lwisa tsiku dzi a shumisana u itela uri ri kone u shuma zwavhuḓi uri hu sa vhe la u lodzwiwa ha tshelede na u itwa ha tshithu tshithihi nga zwigwada zwo fhambanaho; na u
Ṱavhanyisa u gudiswa ha Vhashumi vha Tshitshavha vha Muṱa kha zwa phurofeshenaḽa na zwinwe u vhona uri miṱa yo sedzwaho i thuswa na u sedzeswa nga ngona.

Hezwi zwi ḓo thusa kha u vhona uri vhawani vha ndambedzo ya tshitshavha vha a sedzwa zwi tshi ḓa kha tshumelo dza masipala na zwikhala zwa mishumo, na u vhona uri ri isa phanḓa na u vhona uri vhunzhi ha vhathu vhashu vha swika hune vha si tsha ḓisendeka nga ndambedzo nge vha wana mishumo. Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u sedzana na maga maswa ane a ḓo khwinisa ndambedzo.

Vhukando vhuhulwane ha maga aya vhu tea u vha u khwaṱhiswa ha vhukando ha vhoṱhe vhathu vha Afrika Tshipembe siani ḽa u khwinisa vhuthihi.

Kha uno ṅwaha wa u pembelela miṅwaha ya 60 ya Vhuthihi ha Madokotela a vharangaphanḓa vha MaAfrika na Maindia (Vho-AB Xuma, Vho-GM Naicker na Vho-Yusuf Dadoo), u pembelela miṅwaha ya 30 ya u vhulahwa ha Vho-Steve Biko, na u pembelela miṅwaha ya 20 ya madalo a uya Dakar nga vhaḓivhi vha manwalo vha Mavhuru u ṱangana na ANC, vhuvha hashu vhune ha vha vhuvha ha vhathu vho fhambananaho, na vhuḓipfi ha u vha muthu wa Afrika Tshipembe, vhu tea u ambiwa tshitshavhani tshoṱhe nga nḓila ine ya khwaṱhisa vhuthihi hashu sa lushaka. Tshiṅwe ndi tshauri musi ri tshi pembelela miṅwaha ya 30th ya u iledzwa ha gurannḓa dza The World na The Weekend World ri tea u vhudzisa mbudziso ya uri – ri a pfesesa na vhuḓifhinduleli hashu siani ḽa u fhaṱwa ha vhuthihi ha tshitshavha na u ṱuṱuwedzwa ha vhuḓipfi ha u vha vhathu vha fhano, ri tshi khou khwaṱhisa nnzwa dzo ri itaho uri ri vhe ṅanda nthihi sa lushaka!

Nga maṅwe maipfi, maga a ṱoḓeaho kha khwinifhadzo ya vhuthihi ha tshitshavha a si ane a nga itwa nga muvhuso fhedzi. Ri tea uri roṱhe sa vhathu vha Afrika Tshipembe ri ambe nga mbofholowo ya u sa shaya na u sa vha na mikhwa yo bvaho nḓilani, nahone ri shume ro sedza dakalo ḽine ḽa ḓiswa nga u sa shaya na u sa vha na mikhwa yo bvaho nḓilani.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo:

Ndi a fulufhela uri roṱhe ri ḓo tenda uri nga tshumisano ya u ṱoḓa u swikelela dakalo ḽine ḽa ḓiswa nga mbofholowo ri dovha ra vha na khaedu ya u lwa na vhutshinyi. Kha RDP White Paper ya 1994 ro amba uri:

"Vhathu vhothe vha ḓo tea u shela mulenzhe kha ṱhuṱhuwedzo ya mulalo na tsireledzo. Mulalo na tsireledzo zwi ḓo sendekwa kha ṱhanḓavhudzo ya fulo ḽa lushaka la mulalo na pheliso ya nndwa dzi itelwaho zwitshavha zwashu … u sedzana na nndwa dzo vhalaho dzine dza itelwa vhafumakadzi…

"Mulalo na vhudziki ndi zwone mitheo ya maga a muvhuso a u fhaṱa tshiimo tshi ṱuṱuwedzaho vhubindudzi … Hu ḓo dzhiwa vhukando vhu vhonalaho u fhelisa u sa tevhela mulayo, u rengiswa ha zwidzidzivhadzi, u rengiswa ha zwigidi, vhutshinyi nahone nga maanḓa u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana."

Ri nga si kone u fhelisa zwo vhofhaho na zwi ṋengisaho nahone ra amba uri ri na dakalo ḽo ḓiswaho nga mbofholowo arali vhathu vhashu vhai tshi tshila vho tshuwa, vho ḓihahedza ngomu mbondoni ndapfu na ḓaraṱa dzi tavhaho, vha tshi dzula vho tshuwa miṱani yavho, zwiṱaraṱani na magondoni ashu, vha sa koni u ḓiphina hune vha vha hone. Zwi tou vha khagala uri ri tea u isa phanḓa na u khwaṱhisa fulo ḽa u lwisa vhutshinyi.

Tshivhalo tshe ra ḓivhetshela tshone tsha 152 000 tsha mapholisa o tholwaho nga Tshumelo ya Tshipholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) tsho no swikelelwa nahone vhugudisi ho khwinifhadzwa - fhedzi hezwi a zwi athu u ḓisumbedza lune zwa nga sia vhathu vhoṱhe vha tshi ḓipfa vho tsireledzea na u vhavhalea. Tshivhalo tsha vhutshinyi vhu vhaisaho muthu tsho fhungudzwa fhedzi phungudzo ya tshivhalo tsha ṅwaha nga ṅwaha tsha vhufhura, u rwa na u vhulaha tshi kha ḓi vha fhasi ha 7% - 10% ye ra ḓivhetshela yone. Thambudzo ya vhafumakadzi i kha ḓi vha kha tshiimo tshi sa ṱanganedzeiho.

U engedzea ha vhutshinyi he ha itwa nga tshifhinga tsha tshiṱereke tsha vhalindi ho vha ho tea u ri sumbedza uri nḓowetshumo ya vhalindi a si ine ya tea u tendelwa uri i vhe fhedzi fhasi ha ndangulo ya phuraivete kana i vhe tshithu tsha phuraivete. Zwi khagala uri sisiteme ya ndangulo ine ya vha hone i a teka-teka. Hezwi zwi katela na zwithu zwi fanaho na miholo, sisiteme dza u ṱola muthu uri ndi muthe ḓe, u itwa ha tsumbandila dza goloi dzi endedzaho tshelede, na zwiṅwe.

Heḽi ndi fhungo ḽine ra do ḽi sedzulusa ṋaṅwaha u itela uri, nga nṱha ha u khwinifhadza mushumo wa mapholisa, nga tshumisano na nḓowetshumo ya vhalindi ya phuraivete ri nga kona u fhaṱa tshiimo tshine ndavhelelo dza tshitshavha siani ḽa tsireledzo, hune ha shumiswa tshelede nnzhi, dzi a fushwa.

Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u vhona uri hu khwinifhadzwa kushumele kwa khothe dzashu, u itela phungudzo ya tshivhalo tsha milandu yo salelaho murahu. Ri ḓo dovha ra vhona uri tsheo dza u engedza tshomedzo dza Tshumelo dza Vhululamisi, u khwinifhadza vhulanguli ha Ndangulo ya Mikaṋoni na tshumelo dza vhupfuluwi na mbulungo ya mabambiri a ndeme, zwi a itwa.

Vhunzhi ha zwikhukhulisi siani ḽa khwinifhadzo ya tshumelo dzi itelwaho vhathu zwi bva kha u sa vha hone ndivho na sisteme dzi shumanaho na u sedza mvelaphanḓa. Hezwi zwo ita uri ri dzhie tsheo ya u shumana na tshiimo na ndivho ya muvhuso, nahone izwi zwi do itwa musi hu tshi iwa kha 2009.

Tshiṅwe tsha zwithu zwo ḓisumbedzaho u vha tshithu tsha nṱha siani ḽa u lugisa zwi sa tshimbiliho zwavhuḓi ndi ngudo dzi itwaho nga vhashumeli vha tshitshavha magudedzini o fhambanaho na mushumo wa SA Management Development Institute (SAMDI) ine ya tea u vha muisedzi muhulwane wa tshumelo zwi tshi ḓa kha u gudisa vhashumeli vha tshitshavha na u vha ita uri vha ḓivhe uri hu lavhelelwa mini khavho.

Tshiimo tsha u tevhedzwa ha zwi teaho u itwa ngomu mihashoni, zwi tshi ḓa kha vhashumeli vha tshitshavha na milayo ya ndango ya zwa masheleni, zwo songana. Hezwi a zwi tei u isa phanḓa naho u tevhedzwa ha nḓila kwayo ya ya ṱhoḓea dza u ṱolwa ha dzibugu mivhusoni ya lushaka na ya vunḓu zwo no khwaṱhiseswa. Zwo tea uri ri vhe na sisiteme ya thendelano ya u sedza kushumele nga maanḓa kha vhulanguli ha nṱha.

Mbekanyamushumo dza u khwinisa vhukoni ha mivhuso yapo dzi khou ya phanḓa. Nga murahu ha khetho dza mivhusoyapo nga Ṱhafamuhwe 2006, mbekanyamushumo dza u gudisa vhashumi dzo mbo ḓi thoma, nahone dzo itwa ho sedzwa uri 62% ya vhoṋeḓorobo vho vha vhe vhoṋeḓorobo vhaswa.

Zwi vhilaedzaho ndi uri kha vhunzhi ha mimasipala zwikhala zwinzhi zwa mishumo a zwi athu u ḓadzwa kana zwo vha hone kha vhulanguli ha nṱha na phurofesheni. Nga Khubvumedzi mahoḽa mimasipala ya 27% yo vha i sina vhalanguli vha masipala; Vunḓuni ḽa Northwest tshivhalo tsha zwikhala zwa mishumo kha vhulanguli ha nṱha tsho vha tshi nṱha ha 50%; ngeno Mpumalanga ho vha hu 1% fhedzi ya vhalanguli vha ntha vho sainaho Thendelano dza u Ṱola Kushumele.

Ri khou isa phanḓa na u shumana na khaedu idzi nahone ri ḓo dzhia maga oṱhe o teaho, ri tshi khou ṱuṱuwedzwa nga Strategic Agenda ya Miṅwaha Miṱanu ya Muvhusowapo, ine ya katela u thuswa ha mimasipala nga mivhuso ya lushaka na ya vunḓu, u rumelwa ha vhaḓivhi makone hu tshi katelwa na na dzivoḽunthia dza phirofeshenaḽa u bva tshitshavhani, na u khwaṱhisa Dzikomiti dza Dziwadi – dzine 80% dzadzo dza vha uri dzo no tiwa shangoni ḽoṱhe.

Mbekanyamushumo ya u vhona uri kushumele ku a fana kha khethekanyo tharu dza mivhuso siani ḽa mbekanyamaitele (the National Spatial Development Perspective, Provincial Growth and Development Strategies and Integrated Development Plans) i khou iswa phanḓa nahone ina thandela dza ndingo dzine dza khou itwa kha dzimetro na zwiṱiriki zwa 13. Thandela idzi dza ndingo dzi tea u fhedzwa mafheloni a ṋaṅwaha.

Ri a ḓihudza uri hafu ya dzimetro na zwiṱiriki zwo fara Miṱangano yazwo ya Nyaluwo na Mvelaphanḓa, nahone miṱangano i ḓo khunyeledzwa hoṱhe mafheloni a Luhuhi. Hezwi zwi ḓo vha mutheo wa tshumisano vhukati ha vhashumisani vha tshitshavha nahone zwi ḓo thusa kha mvelaphanḓa ya ikonomi yapo.

Vhalusei Miraḓo ya Phaḽamennde:

Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u livhuwa Muthusamuphuresidennde Vho-Phumzile Mlambo-Ngcuka kha vhurangaphanḓa ha nṱha he vha vhu sumbedza siani ḽa u itwa ha Asgisa, nahone nga tshumisano na Dziminista na Vhalangavunḓu vhane vha vha miraḓo ya Tshigwada tsha Mushumo (Task Team). Vho sedzana na zwithu zwine zwa tea u itwa u vhona uri hu andiswa vhubindudzi na mishumo, na zwiṅwe zwi kwamanaho na mvelaphanḓa ya zwikili na vhukoni ha sisiteme ya muvhuso. Ri takalela u shela mulenzhe ha Miraḓo ya Khabinethe na vhalanguli vha tshumelo ya tshitshavha, kha khethekanyo dzoṱhe tharu dza muvhuso, kha u ranga phanḓa iyi mbekanyamushumo na u vhona mbekanyamushumo dza muvhuso dzi a itwa. Hezwi ndi mutheo wa maga ashu a u fhelisa zwo vhifhaho na zwi ṋengisaho tshitshavhani tshashu uri ri kone u amba nga mbofholowo na dakalo ḽi ḓiswhao nga mbofholowo.

U vhona uri mbekanyamushumo ya AsgiSA i a itwa, nga nṱha ha dziṅwe mbekanyamushumo dzo bulwaho miṅwahani yo fhiraho, ṋaṅwaha muvhuso u ḓo:

khunyeledza tsedzuluso ya tshenzhemo ya shango ḽashu kha u langa vhushaka vhukati ha reithi ya u vhambedza tshelede yashu na tshelede dza mashangoḓavha, mutsiko wa ikonomi na reithi dza nyingamadelo. Hezwi zwi ḓo ri thusa u ta maga a u ṱuṱuwedza nyaluwo ya nḓowetshumo dzine dza bveledza zwibveledzwa zwa fhano hayani na zwa mimaraga ya mashangoḓavha, na zwine zwa ḓo kona u ṋea vhashumi vha sina zwikili mishumo;

ita zwo bulwaho nga National Industrial Policy Framework ine ya vha uri yo no khunyeledzwa, nahone ri ḓo:

- ṱavhanyisa u itwa ha maga a sekhithara u leludza vhubindudzi kha zwa Vhubindudzi ha Tshumelo, vhuendelamashango, zwivhaswa zwa mupo na khemikhaḽa, na u khunyeledza mbekanyamushumo dza vhusimamaḓaka na mabambiri, zwiambaro na zwibveledzwa zwa malabi, minirala na zwa vhuinzhiniere;
- bveledza kuitele kwa u vhea phanḓa ṱhoḓea dza u thusa kha zwa migodi na khwinifhadzo ya minirala, vhulimi na mveledziso ya zwibveledzwa zwa vhulimi, sekhithara ya zwishumiswa zwa nḓuni; nḓowetshumo dza vhukoni, tshumelo dza tshitshavha na zwa khemisi. Ri ḓo ta State Diamond Trader ine ya ḓo rengisa 10% ya daimani u bva kha vhabveledzi vhapo na u rengisa daimani idzo kha vhatshei na vhabveledzi vhapo. Ri a takala uri DeBeers yo tenda u thusa nga nnḓa ha mbadelo siani ḽa vhulanguli, zwikili zwa thekiniki na nḓisedzo ya thundu tshifhingani tsha miṅwaha miraru;
- bveledza mbekanyamushumo dza u leludza vhubindudzi kha sekhithara dzine dza tikedza mbekanyamushumo dzashu dza tshomedzo, hu tshi katelwa zwibveledzwa zwi shumiswaho kha vhudavhidzani, vhuendi na fulufulu. Ri ḓo tavhanyisa mushumo washu wa u vhona uri ri ḓisendeka nga maanḓa a nuclear, gese ya mupo na zwiko zwa mafulufulu ane a kona u shumiswa a sa fheli;
- siani ḽa zwa vhudavhidzani ndi a takala u ḓivhadza uri Muhasho wa Vhudavhidzani na khamphani dza vhudavhidzani ha ṱhingo thendeleki na Telkom, dzi khou shumisana kha u khunyeledza mbekanyamaitele dza u shumana na mbadelo dzi itwaho musi muthu o founela muthu ane a vha kha nethiwekhe ya iṅwe khamphani. Izwi zwi ḓo itwa ṋaṅwaha u itela u thusa vhathu. Telkom na yone i ḓo ta mbadelo dza fhasi dza international bandwidth kha senthara dza fumi dza thuso dzine muthu a rwela luṱingo khadzo, hune senthara iṅwe na iṅwe ya ḓo thola vhathu vha 1 000 sa tshipiḓa tsha u engedza sekhithara ya BPO. Senthara idzi dzi ḓo fhatwa fhethu ho bulwaho nga muvhuso. Mbadelo dzo khetheaho dzi ḓo vha dza vhuḓi musi dzi tshi vhambedzwa na dza maṅwe mashango a ne ra kona u ḓivhambedza nao.

Ri ḓo dovha ra dzhia maga a u khwinisa vhuṱaṱisani kha ikonomi u itela u fhungudza tshelede i shumiswaho kha u tshimbidza bindu na u ṱuṱuwedza vhubindudzi, hu tshi katelwa na u thoṅwa ha sisiteme ya Regulatory Impact Assessment (RIA), u bveledzisa maanḓa a broadband ya luvhilo lwa nṱha ya lushaka na ḽifhasi, u khunyeledza mbekanyamaitele ya u khwinisa vhukoni ha vhafari vha zwiporo na vhuimangalavha, na u khwaṱhisa vhukoni ha tshumelo dza vhuṱaṱisani.

Mvelaphanḓa yo itwaho kha u vhona uri magudzedzi a u isa Pfunzo Phanḓa na Vhugudisi (FET) i amba uri ri nga kona u andisa tshivhalo tsha vhafinyi vha zwanḓa. U thoma ṋaṅwaha, ri ḓo ṋea thuso ya zwa masheleni kha vhagudiswa vha ṱoḓaho u ḓiṅwalisa kha magudedzi a FET. Ri ḓo dovha ra tandulula zwi kwamaho vhuḓifhinduleli vhukati ha muvhuso wa lushaka na mivhuso ya mavunḓu zwi tshi ḓa kha vhulanguli ha sisiteme ya FET. Ri a fulufhela uri maga ashu a u ṱuṱuwedza zwikhala izwi a ḓo u thusa u rumela mulaedza kha vhaswa uri zwikili zwa zwanḓa ndi zwa ndeme kha nyaluwo ya ikonomi nahone zwikili izwi zwi fana na dziṅwe pfunzo.

Nga murahu ha nyambedzano vhukati ha muvhuso na vharangaphanḓa vha yunivesithi dzashu, thendelano yo swikelwa nahone ho dzhiwa tsheo siani ḽa zwiko zwi ṱoḓeaho u vhona uri zwikili zwi ṱoḓeaho, fhedzi zwine vhanzhi vha sa vhe nadzwo, zwi a ṋekedzwa.

Hanefha ri tama u pembelela zwo itwaho nga Joint Initiative on Skills Acquisition (JIPSA), ye ya ṱanganya muvhuso, mabindu, vhashumi, magudedzi na vhaṅwe.

Sa izwo Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde vha tshi zwi ḓivha, ro dovha ra engedza tshivhalo tsha zwikolo zwi sa badeli mbadelo dza tshikolo.

Ri ḓo rangwa phanḓa nga vhuḓikumedzi hashu kha u shumana na uyu mushumo u itela u vhona uri 2010 Fifa World Cup ndi ya nṱhesa ye ya vhuya ya farwa. Ri tama u fhululedza Komiti yashu Yapo ya Nzudzanyo (LOC) na vhaṅwe vhashumisani kha mushumo mungafha wa nṱhesa une vha khou ita.

Zwi tou vha khagala uri u itela uri vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vha ḓifhelwa nga dakalo ḽi ḓiswaho nga ikonomi i aluwaho, hezwi na maṅwe maga, zwi ḓo tea u fhelekedzwa nga mbekanyamushumo yo khwaṱhaho u shumana na khaedu dza Ikonomi ya Vhuvhili. Ndi ngadzwo ṋaṅwaha ri tshi ḓo ita zwi tevhelaho:

u dzhia vhuṅwe vhukando ha u engedza tswikelelo ya masheleni a mabindu maṱuku nga tshumiso ya gwama ḽa Apex (Samaf) na gwama ḽa khadzimiso ya masheleni kha ndimo ṱhukhu (Mafisa);
u vhona uri Dzhendedzi ḽa Mveledzisophanḓa ya Mabindu Maṱuku (Seda) ḽi shuma nga nḓila kwayo;
u shumana na Mulayotibe wa Dzikhamphani nga murahu ha u ṱahiswa ha vhupfiwa nga vhathu, sa tshipiḓa tsha vhukando ha u fhungudza mutsiko kha mabindu maṱuku, a vhukati na maṱukusa na u ṋea maanḓa vhafaramikovhe vha mikovhe miṱuku na vhashumi;
u ambedzana na vhaswa vha 20 000 kha Tshumelo ya Lushaka ya Vhaswa, nga nṱha ha tshivhalo tsha zwino tsha vha 10 000 vho no ḓidzhenisaho; u ṅwalisa dzivoḽunthia dza 30 000 dza vhaswa kha vhukando ha mveledzisophanḓa ya tshitshavha; na u thola vhaswa vha 5 000 sa tshipiḓa tsha EPWP kha ndondolo ya zwifhaṱo zwa muvhuso;
u khwaṱhisa vhukando ha u dzhenisa mveledzisophanḓa ya vhaswa kha kushumele kwa muvhuso, hu tshi katelwa na mbekanyamushumo ya tshumisano ya vhaswa, na maga a itwaho a u ṱanganya vho funzeaho vha sa shumi na zwikhala zwa mishumo;
u thoma u ita zwo bulwaho kha Mulayo wa Pfanelo dza Mavu a Tshitshavha wa 2004 u itela khwinifhadzo ya tshumiso kwayo ya ikonomi kha mavu a tshitshavha, na u engedza thuso ya zwa tsheledzo, mbeu na zwishumiswa kha vhalimi vhaṱuku na vho vhumbanaho.

Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde:

Mbekanyamushumo dza ikonomi dze ra amba ngadzo ndi tshipiḓa tsha vhukando vhune Afrika Tshipembe loṱhe ḽa tea u sedzana naho u itela phungudzo ya tsiku na u sa lingana shangoni ḽashu. Kha riṋe a zwi tou vha muano fhedzi zwauri mvelaphanḓa ya dimokhirasi yashu i tea u kalwa nga maga o khwaṱhaho ane ra a dzhia a u khwinisa tshiimo tsha vhutshilo ha vhashayo shangoni ḽashu.

Ro ḓiimisela u khunyeledza mushumo wo no thoṅwaho siani ḽa tsedzuluso ya Sisiteme ya Vhulondo uri i kone u thoma nga u ṱavhanya. Izwi zwi ḓo itwa ndivho hu khwinifhadzo ya mbekanyamushumo dza tshitshavha dza ra dzi thoma miṅwahani yo fhiraho. Tshithu tshihulwane tsha tsedzuluso iyi hu ḓo vha mushumo wa u lugisa zwo khakheaho zwe zwa bulwa kha Muvhigo wa 2002 Komiti ya Ṱhoḓisiso kha Sisiteme ya Vhulondo Afrika Tshipembe. Muvhigo wo amba uri mutheo wa sisiteme ya vhulondo a u ho kana a u fulufhedzei uri u nga shumela vhathu vhanzhi zwavhuḓi. Ri rangwa phanḓa nga khumbulo ine ya ri nga nṱha ha ndambedzo dza tshitshavha dzi itwaho nga muvhuso, ri tea u sedza u itwa ha sisteme ine ya thola vhathu uri vha ḓishumele nahone i ṱuṱuwedzwaho nga vhuthihi ha vhathu.

Hezwi zwi ḓo amba uri vhathu vha Afrika Tshipembe vha ḓo ḓifhelwa nga u vha miraḓo ya sisiteme nthihi ya ndangulo ya ndindakhombo ya tshitshavha, ngeno avho vha wanaho malamba manzhi vha tshi ḓo kona u isa phanḓa na u shela mulenzhe kha zwikimu zwa phuraivete zwa phensheni. Kha nyambedzano dzo itwaho u swika zwino ngomu muvhusoni, hu khou vha na thendelano uri zwiṅwe zwithu zwa iyi sisiteme zwi ḓo katela:

u isa phanḓa na u badela mbadelo dza ndambedzo dzo tiwaho kha sisiteme ya ndambedzo dza tshitshavha nga tshumiso ya sisiteme ya tshizwino-zwino ya ndangulo;
ndambedzo ya miholo kha vhashumi vha wanaho malamba maṱuku, ho sedzwa vhathu vhane vha khou thoma u shuma, nga maanḓa vhaswa;
muthelo wa tsireledzo ya tshitshavha wa u lambedza zwikimu zwa mbulungo ya tshelede, lufu, vhuholefhali na ndambedzo dza vha sa shumi.

Minista wa Gwama vha ḓo ṱalutshedza nga vhuronwane izwi zwo bulwaho kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama. Zwine ra tea u zwi ḓivha ndi zwa uri musi ri tshi khunyeledza sisteme ntswa ya vhulondo, muvhuso u ḓo dzhia maga a vhonalaho a u ambedzana na vhoṱhe vhashumisani vha tshitshavha vhane vha ḓo ambedzanwa navho ho sedzanwa maṱoni na nga tshumiso ya NEDLAC.

Ro no thoma u sedzana na vhukando ha u swikelela vhana vha shayaho vhane vha vha nṱha ha miṅwaha ya 14.

Mbekanyamushumo yashu ya sekhithara ya tshitshavha ṋaṅwaha i do katela na:

u ṱavhanyisa u fhaṱwa ha nnḓu dzi sa ḓuri nga u tiwa nga u ṱavhanya ha Tshivhumbiwa tsho Khetheaho tshine tsha ḓo shumana na zwa masheleni, u ṱuṱuwedza Mulayotibe wa Tshumiso ya Mavu na u khunyeledza zwo salaho zwa thendelano yo lengaho ine ya tea u itwa na sekhithara ya phuraivete kha zwa dzi nnḓu dza mutengo wa fhasi;
u ṱavhanyisa u itwa ha mvusuludzo ya dzithekhisi, na u itwa ha mbekanyameitele dzo fhelelaho dza vhuendi ha zwidimela na ha nḓilani, hu tshi katelwa Bus Rapid Transit System kha mimasipala ya dziḓorobo khulwanesa dzi ḓivhiwaho sa dzimetro, na mvusuludzo ya Metrorail: kha vha ri ndi dzhie tshino tshifhinga u ombedzela uri muvhuso na vhashumisani vhashu kha SANTACO ri nga si shushedzwe uri ri ṱutshele thandela ya mvusuludzo ya dzithekhisi, na uri maga maṅwe na maṅwe a u khakhisa vhudziki ndivho hu u fusha ṱhoḓea dzo bvaho nḓilani dza vhasigathi a ḓo dzhielwa vhukando ha mulayo;
u andisa tswikelelo kha Mvelaphanḓa ya Vhushie (Early Childhood Development) sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya u khwinisa sisteme yoṱhe ya pfunzo na u vha tshipiḓa tsha Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzwaho;
u khunyeledza mbekanyamaitele dzo khwaṱhaho dza maga a u fhedzisa a mbekanyamushumo dzashu u itela u swikelela ndivho dzashu dza nḓisedzo ya maḓi nga 2008, tshampungane nga 2010 na muḓagasi nga 2012;
u khwaṱhisa vhukando ha u shumana na mbilo dzo salaho dza mavu na mbuiselo ya mavu kha vhaṋe vhao na u wana nḓila dza u ṱavhanyisa ṋetshedzo ya mavu;
u khwinisa vhugudisi na u tholwa ha vhaongi na vhashumeli vha tshitshavha na vhathusi. U engedza tshivhalo tsha magudedzi a vhugudisi, u engedza ndeme ya vhugudisi, u ta sisteme ya dzibadzari;
u isa phanḓa na u shumana na zwi kwamaho mbadelo ya vhashumi vha zwa mutakalo, na u ṋekana nga zwiko zwo engedzwaho u itela khwinifhadzo ya miholo ya vhadededzi;
u vhona uri maga a u fhungudza mitengo ya mishonga vhu ya dzhiwa nga u ṱavhanya;
u isa phanḓa na u shumana na mpfu dzi vhangwaho nga zwithu zwine zwa thivhelea u fana na dali (malaria), lufhia (TB), na khombo dza nḓilani na vhutshinyi vhu shushaho.

Muvhuso wo ḓiimisela u khwaṱhisa fulo ḽa u lwisa HIV na AIDS na u khwinisa u itwa ha zwoṱhe zwa mutakalo u fana na u thivhela malwadze, dzilafho na ndondolo ya hayani. Ri ḓo vhona uri tshumisano dzo tiwaho miṅwahani minzhi dzi a khwaṱhiswa, na u vhona uri kushumele kwashu kwa lushaka kwo khwinifhadzwaho kwa u lwisa AIDS na maṅwe malwadze a thusula ku a khunyeledzwa nga u ṱavhanya.

Ṋaṅwaha ri ḓo khunyeledza maga ashu siani ḽa u itwa ha mbekanyamushumo dza u vhona isa phanḓa na mbekanyamushumo dza u swikela zwe ra ta siani ḽa tswikelelo ya kha tshumelo dzi fanaho na maḓi nga 2008, tshampungane nga 2010 na muḓagasi nga 2012. Ri ḓo dovha ra khunyeledza tshiṱirathedzhi na mbekanyamushumo dzi sedzanaho na vhuthihi ha vhathu, hu tshi katelwa tshiṱirathedzhi tsha pheliso ya tsiku, na zwi kwamaho vhuthihi ha lushaka, mikhwa na vhuvha.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo, vhukando uvhu vhu tea u tshimbidzana na fulo ḽa u khwinisa tsireledzo ya tshitshavha na vhudziki. Muvhuso u ḓo vhona uri tsheo dzo no dzhiwaho malugana na u khwaṱhisa fulo ḽashu ḽa u lwisa vhutshinyi dzi a itwa. Khaedu ye ra sedzana nayo kha u shumana na iḽi fhungo a si ya malugana na pholisi.

Zwi ṱoḓeaho ndi nzudzanyo kwayo, u kuvhanganywa ha vhathu na vhurangaphanḓa ha zwa mulayo, vhaofisiri vha zwa vhusevhi na vhululamisi, na tshumelo dza sisiteme ya vhulamukanyi. Vhunzhi ha vhashumi vha tshitshavha vho sumbedzisa uri vho ḓiimisela u shumela lushaka lune vha sala vha sa koni u fhedza tshifhinga tshinzhi na miṱa yavho. Izwi vha zwi ita ndivho hu u tsireledza mbofholowo yashu na tsireledzo yashu.

Hu dovha ha vha dziṅwe mbekanyamushumo nnzhi dzo no itwaho nga muvhuso, nahone ṋaṅwaha muvhuso u ḓo:

isa phanḓa na u khwinifhadza miholo na zwi kwamaho kushumele kwa mapholisa, na u engedza vhashumi vha SAPS uri vha fhire 180 000 tshifhingani tsha miṅwaha miraru, na u vhona uri hu shumiswa nga vhuronwane nahone zwi ngomu sisiteme ya vhutoli ya ḽekhiṱhironikhi yo thoṅwaho maḓuvhani a si gathi o fhiraho;
vhona uri dziḽaborathori dza forensiki dzi wana zwishumiswa zwo teaho zwa thekinoḽodzhi ya tshizwino-zwino uri dzi kone u shuma nga vhukoni nahone nga tshihaḓu, na u vhona uri database ya khandiso ya minwe i shuma nga ngona;
u vhona uri Muhasho wa zwa Muno u a shomedzwa uri uri u kone u shuma zwavhuḓi. Izwi zwi ḓo itwa nga u ḓadzwa ha zwikhala zwa poswo, u khwinisa sisiteme dza kushumele na u ita zwo themendelwaho nga Task Team ine ya khou shumisana na Minista u khwinisa mushumo wa Muhasho;
u ita zwo themendelwaho nga Khomishini ya Khampepe zwi kwamaho vhuvha na kushumele kwa Directorate of Special Operations (Scorpions);
u vhona uri kushumele kwa Tshumelo ya Mithelo ya Afrika Tshipembe (SARS) ku vha kushumele kwa tshizwino-zwino, nga maanḓa siani ḽa u khwinifhadza ndangulo ya Vhulanguli ha Mikaṋoni na u vhona u khwinisa tshumisano vhukati ha mihasho;
u khwaṱhisa mushumo wa vhusevhi siani ḽa vhutshinyi vhu dzudzanywaho, nahone hu tshi khou fhaṱwa kha magundo e ra vha nao miṅwahani i si gathi yo fhiraho zwi tshi kha ḓa u fhurwa ha goloi dzi endedzaho tshelede, thengiso ya zwidzidzivhadzi na u tswiwa ha zwiko zwa mupo;
u isa phanḓa na u shomedza madzhendedzi ashu a vhusevhi, na u vhona uri a dzula a tshi shuma nga fhasi ha Ndayotewa na milayo yashu;
u khwinisa u sedzwa ha vhutshinyi na u khwinisa kushumele kwashu kha thivhelo na u lwisa vhutshinyi;
u vhona uri huna tshumiso ya vhuḓi ya thekinoḽodzhi ntswa ya vhulamukanyi na u khwinifhadza kushumele kwa khothe dzashu, u itela ṱhavhanyiso ya phungudzo ya milandu yo salelaho murahu zwi tshi ḓa kha tsengo yayo;
u khunyeledza zwo salaho zwi kwamaho vhukando ha u shandula na u khwinisa vhulamukanyi na kushumele kwaho, nahone izwi zwi ḓo itwa nga nyambedzano na tshumelo ya vhulamukanyi;
u ita mbekanyamushumo dze dza tendelwa dza u fhaṱwa ha dzhele nnzhi na u fusha zwipikwa zwa Phoḽisi ya Vhululamisi;

u isa phanḓa na u shomedza madzhendedzi ashu a vhusevhi, na u vhona uri a dzula a tshi shuma nga fhasi ha Ndayotewa na milayo yashu;
u khwinisa u sedzwa ha vhutshinyi na u khwinisa kushumele kwashu kha thivhelo na u lwisa vhutshinyi. Ri tea u sedza uri, u fana na kha maṅwe mashango, vhutshinyi vhu shushaho vhu anzela u itea fhethu hune ha vha na thambulo nahone hu ṱoḓea thuso yo khwaṱhaho u shumana na vhutshinyi.

Sa musi ro no di amba, hezwi na vhuṅwe vhukando zwi ḓo konadzea fhedzi arali ra fhaṱa vhushaka ho khwaṱhaho zwitshavhani zwashu na vhukati ha zwitshavha na mapholisa u itela uri zwigevhenga zwi konḓelwe u ita mushumo wadzwo.

Ri pfa ro takadzwa nga vhuḓikumedzi ho sumbedzwaho nga vharangaphanḓa mabindu na vhurereli, ha u khwaṱhisa tshumisano na u ṋea tshifhinga tshavho na zwiko u itela u khwaṱhisa nndwa ya u lwisa vhutshinyi. Muvhuso u ḓo shela mulenzhe u vhona uri tshumisano iyi i a shuma, na u vhona uri roṱhe ri a shumisana kha vhuḓifhinduleli hashu ha u tsireledza vhadzulapo vha shango ḽashu.

Ndi tea u amba uri Minista wa Tsireledzo na Vhudziki na Tshumelo ya Mapholisa vha khou shumana na midzinginyo ya u khwinisa kushumele na vhukoni ha Foramu dza Mapholisa a Tshitshavha.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo:

U itela khwinifhadzo ya nḓisedzo ya tshumelo kha vhathu, muvhuso u tea u khwinisa vhukoni na kushumele kwawo. U swikelela zwipikwa izwi ri ḓo ita zwi tevhelaho ṋaṅwaha:

ri ḓo khwaṱhisa u ṱolwa ha kushumele kha khethekanyoo dzoṱhe dza muvhuso, hu tshi katelwa u gudiswa ha vhalanguli vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha u itwa ha sisiteme iyi;
u khunyeledza, miṅwedzini ya 18 i ḓaho tshumelo nthihi ya tshitshavha, mulayo wa tshumelo dza tshitshavha na maitele, na phoḽisi ya mbadelo, thuso ya zwa mutakalo na dziphensheni;
u ṱola vhukoni na zwine zwa nga itwa u dzhenelela kha mivhuso ya mavunḓu ine ya vha na vhuḓifhinduleli ha mivhuso yapo na ofisi dza vhalangavunḓu, ngeno ri tshi khou isa phanḓa na u khwinifhadza vhukoni kha muvhuso wa lushaka;
u khwaṱhisa sekhithara ya tshitshavha na fulo ḽi lwisaho tshanḓanguvhoni na u khwinisa kushumele kwa vhukando hashu ha u lwisa tshanḓanguvhoni;
u vhona uri fulo ḽa Batho Pele ḽi a thonwa kha mivhuso yapo, u khwaṱhisedza mbekanyamushumo dza u swikelela vhathu na u fhaṱa dziMulti-Purpose Community Centre dziṅwe uri dzi fhire dza 90 dzine dza vha hone; na
u shomedza na u thusa mahosi.

U khwinisa zwi dovha zwa amba u vha na database i pfadzaho ya matshilisano lushakani lwashu. Ndi ngadzwo hu tshi ḓo itwa ṱhoḓisiso mbili khulwane ṋaṅwaha nga 2007. Maḓuvhani mavhili o fhiraho vhashumi vha 6 000 u bva kha Statistics South Africa vho phaḓalala na shango ḽothe u kuvhanganya zwidodombedzwa u bva miṱani ya 280 000 yo khethwaho uri i shele mulenzhe kha Ṱhoḓisiso ya Tshitshavha ine ya ḓo ṋea muvhuso zwidodombedzwa zwo teaho zwa kutshilele kwa vhathu vhuponi hoṱhe ha shango.

Nga Tshimedzi hu ḓo dovha ha khethwa vhaṅwe vhathu vha 30 000 miṱani ya 8 000 uri vha shele mulenzhe kha ṱhoḓisiso ya Lushaka siani ḽa Miholo na Matshilisano, ine ya vha ya u thoma ya Afrika Tshipembe. Vhathu avha vha 30 000 vha ḓo sedzwa lwa tshifhinga tshilapfu u itela uri ri kone u pfesesa zwithu zwi fanaho na vhugaraba, tshanduko dza mishumoni, u ya nṱha siani ḽa masheleni kha thanga dza miṅwaha yo fhambannaaho na zwidodombedzwa zwa u fhaṱwa na u pwashea ha miṱa. Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u ita khuwelelo kha vhoṱhe vho khethwaho uri vha shumisane na rine kha uno mushumo mungafha.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo:

Tshiṅwe tsha zwithu zwihulwanesa zwo itwaho nga vhathu vha Afrika miṅwahani mivhili na hafu yo fhiraho ho vha u vhuiswa ha mulalo Dzinguni ḽa Great Lakes. Ri a ḓihudza sa vhathu vha Afrika Tshipembe kha u shela mulenzhe ha vhathu vha shango ḽashu u ḓisa mulalo dzinguni iḽi – u bva kha vhavhera na vhabvana vha Mmbi ya Lushaka ya Vhupileli, uya kha vhashumi vha zwivhumbiwa zwa tshitshavha na zwa phuraivete vhe vha shuma u vhona uri muloro wa Afrika u a bvelela shangoni la Vho-Patrice Lumumba.

Ri ḓo isa phanḓa na u shumisana na vhathu Democratic Republic of Congo, Burundi, Comoros na Sudan kha u vhona uri hu vha na mvelaphanḓa kha ndingo dza mulalo na vhudziki na mvelaphanḓa ya ikonomi na matshilisano.

Fhedzi naho ri tshi ḓihudza nga zwe zwa swikelelwa nga Afrika siani ḽa mulalo na mvelaphanḓa, ri nga si kone u sa dzhiela nṱha khaedu dze ra sedzana nadzo kha mashango ane ha kha ḓi vha na dzinndwa, nga maanda ro sedza maga a mulalo kha ḽa Sudan, hu tshi katelwa na tshiimo tsha Darfur, Côte d’Ivoire na Somalia.

Muvhuso washu u ḓo dzhiela nzhele khumbelo dza thuso, ro sedza maanḓa ashu siani ḽa mmbi ya lushaka, u shumisana na African Union kha u thusa vhathu na muvhuso wa Somalia. Zwa ndeme ndi maga ane a khou itwa u vhona uri vhalwaho Somalia vha wane thandululo yone-yone i ḓisendekaho nga vhupfumedzani

Ṋaṅwaha ri ḓo vhona uri mbekanyamushumo ya kushumele ine midzi yayo ya vha u khunyeledzwa ha African Peer Review ya shango ḽashu i a itwa. Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u livhuwa miraḓo ya Phaḽamennde, Dziminista na mihasho, madzangano a tshitshavha na tshitshavha tshoṱhe kha zwe vha ita kha uyu mushumo we wa vha u na khaedu khulwane kha dimokhirasi yashu. Ri ḓo dovha ra dzhia maga o teaho u vhona uri hu vha na mbekanyamushumo ya kushumele ine ya ḓo vha hone nga ṅwambo tsedzuluso ya peer review.

Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u shuma na dzhango ḽoṱhe ḽashu na vhashumisani na riṋe siani ḽa mvelaphanḓa, u ṱavhanyisa u itwa ha mbekanyamushumo dza Tshumisano Ntswa ya Mvelaphanḓa ya Afrika, kana New Partnership for Africa’s Development (Nepad)

Kha ṅwedzi wo fhiraho Afrika Tshipembe ḽo thoma na mushumo waḽo wa u vha muraḓo a si wa tshoṱhe wa Khoro ya Tsireledzo ya Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshakha (United Nations Security Council). Ri tama u ḓikumedza, ro imela vhathu vha Afrika Tshipembe, uri ri ḓo ita nga hune ra kona, kha iyi khoro, u shela mulenzhe kha mulalo na vhudziki ha ḽifhasi.

Ri ḓo isa phanḓa na u ambedzana na vharangaphanḓa vha mashango a Palestine, Israel, Iraq, Iran na maṅwe mashango a Vhubvaḓuvhakati na Mulongani wa Persia.

Ri ḓo isa phanḓa na u khwaṱhisa vhushaka hashu na maṅwe mashango a dzhango ḽashu, vhushumisani na riṋe vha India, Brazil na People’s Republic of China, maṅwe mashango a Tshipembe, na Japan, Europe na North America.

Ri ḓo shumisana kha u vhona uri nyambedzano dza Dzangano ḽa World Trade dza Doha dzi a vusuludzwa nga u ṱavhanya, nahone ri tshi tenda uri ndi zwa ndeme kha mashango o bvelaho phanḓa na ane a khou bvela phanḓa uri nyambedzano idzi dzi khunyeledzwe.

Mufumakadzi Tshipikara, Mudzulatshidulo na Vhahulise Miraḓo ya Phaḽamennde:

U tou bva tshe ra khethwa nga vhanzhisa nga 2004, ro ita mvelaphanḓa i vhonalaho kha u shandukisa Afrika Tshipembe uri ḽi vhe shango ḽa khwine. A ro ngo tea u nyadza zwikhukhulisi zwine ra kha ḓi tea u shumana nadzwo.

Fhedzi mulaedza une tshenzhemo yashu roṱhe ya u rumela ndi wa uri ri roṱhe ri nga kona nahone ri ḓo kunda kha u swikelela zwipikwa zwa vhoṱhe zwe ra ḓivhetshela zwone sa lushaka – u fhaṱa vhutshilo ha khwine ha vhoṱhe shangoni ḽine a ḽi tshe na zwo vhifhaho na zwi ṋengisaho.

Ri tea u amba, nahone nga vhuḓifulufheli, nga mbofholwo. Ri tea u zwinga dza khwaṱha kha u vhona uri ri ḓisa "dakalo ḽine ḽa dela vhanna na vhafumakadzi vha tshilaho shangoni ḽo vhofholowaho".

A ri athu u swika. Fhedzi haho, nga nnḓa ha riṋe, ane a do vhona uri muloro uyu u a swikelwa. Kha ri zwinge dzi khwaṱhe ri shume zwi ngomu nahone ri tshi khou pfesesa uri mushumo wa u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine roṱhe ra ḽi ṱoḓa ndi vhuḓifhinduleli hashu roṱhe.

Ndo livhuwa.

Mulaedza uyu wo phaḓaladzwa nga: Ofisi ya Muphuresidennde

9 Luhuhi 2007

Mulaedza wa Lushaka wa Muphuresidennde wa Afrika Tshipembe, Vho-Thabo Mbeki: Dzulo la Phalamennde

Share this page

Similar categories to explore