Mu?homphei Mulangadzulo;
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavun?u;
Tshan?a tsha Mulangadzulo wa Buthano ?a Lushaka na Tshan?a tsha Mudzulatshidulo wa NCOP;
Tshan?a tsha Muphuresidennde wa Riphabu?iki, Mu?homphei Vho-Kgalema Motlanthe;
Mu?homphei Muha?uli Muhulwane wa zwa Vhulamukanyi wa Riphabu?iki ya Afurika Tshipembe na vho?he vha?ivhalea vha mira?o ya zwa Vhulamukanyi;
Isithwalandwe Muphuresidennde Vho-Nelson Rolihlahla Mandela;
Muphuresidennde vha Kale Vho-FW de Klerk;
Khotsi ashu, Muphuresidennde vha Kale Vho-Kenneth Kaunda vha Zambia;
Tshan?a tsha Dziphuresidennde dza Kale;
Vhalangavun?u Vha?ivhalea na vhalangadzulo vha mavun?u ashu;
Mudzulatshidulo wa SALGA na vhurangaphan?a ho?he ha mivhuso yapo;
Mudzulatshidulo wa Nn?u ya Lushaka ya Vharangaphan?a vha Sialala;
?hoho dza Zwiimiswa zwa Ndima ya ?ahe;
Muluvhisi wa Bannga ya Lushaka;
Vhaeni vha vhu?hogwa vha ?ifhasi, nga maan?a Mudzulatshidulo wa Dzangano ?a Khomishini ya Afurika, Vho-Jean Ping;
Vhafariwa vha kale vha po?otiki na vhalwi;
Mira?o ya tshigwada tsha vhaambasada;
Vhoramafhungo vha Afurika Tshipembe na vha nn?a;
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Dumelang, molweni, goeie naand, good evening, ndi a ni lumelisa no?he ngeyo mahayani!
Ro takala nga maan?a u vha na vhoinwi vhusiku hovhu ho khetheaho.
Mu?homphei Mulangadzulo,
Ndi ima phan?a havho madekwana ano, mi?waha ya 20 u bva tshe Muphuresidennde Vho-Nelson Rolihlahla Mandela vha bva dzhele.
Ro nanga ?uvha he?i u vhidza Dzulo ?a Pha?amennde u ?etshedza Mulaedza wa Lushaka, u pembela tshifhinga tsha thembuluwo tshe tsha shandukisa shango ?ashu.
U vhofhololwa ha Vho-Mandela ho ?iswa nga tsheo ya u lwa ha vhathu vha Afurika Tshipembe. Vhafariwa vha kale vha po?otiki na vhalwi vhane vha vha na ri?e fhano vho vha ?hanzi dza hezwo ngauri vho vha vhe tshipi?a tsha mvelaphan?a.
Zwa vhukuma vha ?o elelwa uri mavhuthu a shango ?ino, nga zwivhumbeo zwo fhambanaho, vho aravha vho ?iimisela kha mbidzo u itela uri shango ?i so ngo vhusea na uri tshi?alula nga muvhala tshi sa shume.
Ri khou pembelela ?uvha he?i ?a ?amusi na vhafariwa vha kale vha po?otiki vhe vha rambiwa lwo khetheaho u vha na ri?e.
Ri khou ?anganedza nga maan?a avho vho tou ri endelaho u bva seli u vha fhano, Vho-Helene Pastoors, Vho-Michael Dingake u bva Botswana, Vho-Andimba Toivo ya Toivo vha Swapo ngei Namibia.
Ro takala u vha na mira?o ya tshigwada tsha vha zwa mulayo kha tsengo ya U ?o?ou Wisa Muvhuso ya Rivonia- Murena Vho-Joel Joffe, vhane zwino vha vho dzula London na Muha?uli Vho-Arthur Chaskalson. Ri dovha ra elelwa na u hulisa Vho-Harry Schwarz, vhe nga mbilu vhu?ungu vha lovha vhege yo fhiraho.
Vho vha vha tshi tou vha, kha zwi?we zwinzhi, mura?o wa tshigwada tsha vhaimeleli vha Rivonia.
Ri livhisa ndivhuwo dzashu kha ?hama na khonani kha tshitshavha tsha ?ifhasi, nga u ima na ri?e kha u lwa uri ri wane mbofholowo.
Ndivhuwo dzo khetheaho dzi livhiswa kha mu?a wa Ha Mandela.
Vho vha tshiga tsha zwi?havhelo zwa vhanzhi vhe vha pfesa vhu?ungu ha khethululo nga muvhala.
Ri lumelisa vhurangaphan?a ha ?ihoro ?ivhusi na Vhashumisani, vhane khavho hezwi vhu tou vha vhu?ambo ho khetheaho.
Vhafunashango ?ashu na dzikhonani,
Nga ?uvha he?i ?o khetheaho, ri tea u dovha ra dzhiela n?ha u shela mulenzhe ha avho vha re kha vhurangaphan?a ha National Party, he vha vho zwi limuwa uri khethano nga muvhala a zwi na vhumatshelo. Kha vha ntendele ndi bule tshipi?a tshe Muphuresidennde wa kale Vho-PW Botha vha tshi tamba.
Vho vha vhone vhe vha?u?uwedza nyambedzano nga ha khonadzeo ya u vhofholola vhafariwa vha zwa po?otiki. Muphuresidennde Vho-Botha vho shuma na Minisi?a wa kale wa Vhulamukanyi, Vho-Kobie Coetzee, vhe nga murahu vha vho thuswa nga Vho-Dr Neil Barnard na Vho-Mike Louw.
Vho shela mulenzhe nga zwihulu kha zwa mafhungo o swikisaho kha zwa u vhofhololwa ha Vho-Madiba.
Vhafunashango ?ashu vha ?hompheaho,
Afurika Tshipembe ?i kha ?i tea u dzhiela n?ha nga vhu?alo tshipi?a tsha ndeme tshe tsha tambwa nga Muphuresidennde wa kale wa ANC, ?hama Vho-Oliver Tambo, vhe vha vhea mutheo kha he?i shango uri ?i vhe tsumbo i penyaho ya mbofholowo na demokirasi.
Ndi vhurangaphan?a havho vhu sa fanyiswi na ha vhanzhi, u vhonela phan?a na bono ?e ?a vha ?i khagala ?o livhisaho ANC kha u kombetshedza u sala murahu thendelano ye ha tou pfaniwa.
Vhu?ali havho ho sumbedzwa na kha Harare Declaration, ye vha i ?wala na u i tikedza.
Ndi zwenezwi zwe zwa vhea mutheo wa n?ivhadzo dza ?ivhazwakale nga Muphuresidennde Vho-FW de Klerk, mi?wahani ya 20 yo fhiraho.
Kha hezwi, Muphuresidennde Vho-FW de Klerk vho sumbedza u vha na tshivhindi na vhurangaphan?a ho dziaho.
Nga ?uvha he?i ?ihulwane, kha vha ri ndi dzhiele n?ha tshipi?a tshe tsha tambiwa nga mufumakadzi wa vha?e Vho-Helen Suzman.
Vho vha vha tshi tou vha vhone vhe vho?he, vhe lwa tshifhinga tshilapfu Pha?amenndeni, vha vha vha tshi khou vhidzelela uri hu vhe na tshanduko.
Ri dovha ra dzhiela n?ha tshipi?a tshe tsha tambwa nga murangaphan?a wa Inkatha Freedom Party, Khosi Vho-Mangosuthu Buthelezi, vhe na vhone vho vhidzelela u vhofhololwa ha Vho-Madiba, khathihi na ha vha?we vhafariwa vha zwa po?otiki na u vhuya ha vhe vha vha vho shavhela kha ma?we mashango.
Ri dovha hafhu u livhisa ndivhuwo dzashu zwi tshi bva mbiluni kha tshitshavha tsha ?ifhasi kha thikhedzo yavho kha nndwa yashu ye ya vha i sa dzinginyei.
Zwifhinga hezwi kha ?ivhazwakale yashu zwi sumbedza u kona hashu u ?angana, naho zwi tshi khou tou kon?a hani, na u vhea dzangalelo ?a shango phan?a n?ha ha madzangalelo o?he.
Nga u shuma ro?he, ri nga ita zwinzhi.
Mira?o i ?hompheaho,
Hanefha vhukati ha ?waha wo no uno, ri ?o ita luswayo lwa mi?waha ya ?ana ya u thomiwa ha dzangano ?a Afurika Tshipembe, ?e ?a thomiwa nga 1910.
Hezwi zwo sima muvhuso wa muimawoga.
Zwa ndeme, u siiwa ha vharema nn?a kha Dzangano ho vha tshi?we tsha zwiitisi zwihulwane zwa u vhumba ?ihoro ?a African National Congress nga 1912.
Musi ri tshi khou ita luswayo lwa mi?waha ya ?ana husi kale ?a?waha, ri tea u sumbedzisa lwendo lwe ra lu tshimbila sa shango.
Mira?o i ?hompheaho,
Ri elelwa maipfi a Vho-Madiba musi we vha vhofhololwa, musi vha tshi ri, ndi tshi tou topola:
"Ndi ima phan?a ha vhoinwi, ndi sa ngi sa muvumbi, fhedzi, sa mushumeli wa?u a ?i ?ukufhadzaho, vhathu.
U lwa ha?u ni sa neti na u ?i?etshedza sa vhahali vha zwi?havhelo zwo ita uri zwi konadzee uri ndi vhe ndi fhano ?amusi.
Zwenezwo ndi kumedza mi?waha yo salaho ya vhutshilo hanga zwan?ani zwa?u."
Haya maipfi a ri ?u?uwedza uri ri so ngo awela u swika ri tshi swikela mihumbulo ya lushaka lu si na vhushai na hone lu sa ?ahedziho.
Kha ?wahafumi mivhili tshe Vho-Madiba vha vhofhololwa, shango ?ashu ?o shanduka zwi vhonalaho.
Muphuresidennde Vho-Madiba vho ?anganyisa he?i shango, tshipikwa hu u ?usa khethululo nga mbeu, nga muvhala, demokirasi na u bvelela ha Afurika Tshipembe.
Musi ri tshi khou pembelela u vhofhololwa ha Vho-madiba ?amusi, kha ri dovhe u ?ivhofha kha u fha?a vhumatshelo ha khwine ha maAfurika Tshipembe vho?he, vharema kana vhatshena.
Kha ri tevhedze muhumbulo wa n?hesa we Vho-Madiba vha u lwela vhutshilo havho ho?he - muhumbulo wa n?hesa wa demokirasi na lushaka lwo vhofholowaho, hune vhathu vho?he vha dzula vho?he nga pfano vha na zwikhala zwi linganaho.
Mira?o i ?hompheaho,
Ro vhidza dzulo ?o ?anganelaho nga madekwana u itela uri vhunzhi ha vhathu kha shango ?ashu, vhashumi na vhana vha zwikolo vha kone u vha tshipi?a tsha vhu?ambo.
Ri khou takadzwa nga dzangalelo ?a vhaswa nga ha vhu?ambo.
Vhana vha ma?ana mavhili na vha furathi rathi u bva kha mavun?u o?he vho dzhenelela kha thangela phan?a ya khanedzano ya Mulaedza wa Lushaka kha tshipi?a tsha vhaswa kha u lwa na vhushai.
Ri fhululedza mupfufhiwa nga u katela, Charlotte Le Fleur wa Sekondari ya Worcester, na vho?he vho dzhenelelaho kha mushumo u lemelaho.
Vhafunashango ?ashu na dzikhonani,
Ri khou lwa na tshiwo tsha ikonomi ya ?ifhasi ?o?he tsho iteaho murahu.
Maho?a, ro tshenzhela u tsa ha ikonomi lwa u tou thoma kha mi?waha ya 17.
Tshiwo tsho lozwisa ikonomi yashu mishumo ya vho 900 000.
Vhunzhi ha vhe vha fhelelwa nga mishumo vho vha vhe vhafarami?a i shayaho.
Maho?a nga Luhuhi, muvhuso, mabindu, vhaimeleli vha vhashumi na zwitshavha vho tendelana kha maga o katelaho u itela u fhungudza tshikalo na masiandoitwa tshiwo itshi. Vhunzhi ha ayo maga o dzudzanyea.
Rothoma u lwa na u tsa ha ikonomi kha kushumisele kwa masheleni nga muvhuso, nga maan?a kha themamveledziso.
U itela u vha na vhu?anzi ha tsireledzo yo ?itikaho kha vhashai, ro fhirisela phan?a u gonyiswa ha ndambedzo ya tshitshavha, na u engedza Ndambedza ya u Un?a ?wana kha vhana vha mi?waha ya n?ha ha 14. Kha mi?waha miraru i ?aho, hu ?o ?adziswa vhana vha mi?iyoni mbili u bva mi?ani i shayaho na mi?ini, mi?waha ya 15 u ya kha 18, vha ?o vhuelwa u bva kha Ndambedzo ya u Un?a ?wana.
Tshiimiswa tsha Mveledziso ya Indasi?eri tsho vhetshela thungo R6bi?iyoni u thusa dzikhamphani dzi khou lemelwaho.
Muvhuso u khou thoma ?zwikimu zwa vhugudisi? u itela u fha vhashumi u nanga tshifhinga tsha vhugudisi n?hani ha u fhelelwa nga mushumo.
U lwisa hohu ho ?u?uwedzwa nga Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Muvhuso.
Lushaka lu ?o zwi humbula uri Mulaedza wa Lushaka wa 2009, ndo ?ivhadza uri Mbekanyamushumo ya Mishumo yo Engedzeaho ya Muvhuso i ?o sika zwikhala zwa mishumo zwa 500 000 nga Nyendavhusiku 2009.
Hezwi ndi zwikhala zwa mishumo zwo sikelwaho u ?etshedza vhathu vha sa shumi muholo, tshenzhemo ya u shuma na zwikhala zwa vhugudisi.
Mira?o i ?hompheaho, maAfurika Tshipembe vhashu,
Ri a takala u ?ivhadza uri mafheloni a Nyendavhusiku, ro vha ro no sika zwikhala zwa mishumo ya muvhuso zwi fhiraho 480 000, ine ya vha 97% ya phimo ye ra ta. Mishumo iyi i kha fhethu hu no nga kha zwa u fha?a, ndondolo hayani kana tshitshavhani, na thandela dza mupo.
Ro topola vhupo vhune ha ?o?a u khwiniswa, hune ra ?o lwisa u isa phan?a, zwo katela u vha na vhu?anzi ha u shuma tsho?he kha thandela.
Ri a zwi ?ivha uri haya maga na ma?we a nga si fhungudze masiandoitwa a u tsa ha ikonomi.
Ri a livhuwa muya wa mu?a, tshitshavha na mishumo ya u ?i?ekedza i ?u?uwedzaho vhathu vhanzhi u thusa avho vho kwameaho nga tshiwo, nga hezwi zwifhinga zwi kon?aho.
Mira?o i ?hompheaho,
Zwisumbedzisi zwa ikonomi zwo sumbedzisa uri zwa zwino ri khwine kha tshiimo tshe ravha ri khatsho.
Mushuma wa ikonomi u khou gonya Afurika Tshipembe, nahone ri khou lavhelela nyaluwo u ya phan?a.
Mbalo mbalo dza zwa mishumo dzo bviswaho nga ?avhuvhili, dzi sumba uri ikonomi i khou sika mishumo madzuloni a u i fhelisa.
Fhedzi ha, hu kha ?ivha nga matsheloni, u vha na vhu?anzi ha maga a u vha khwine.
Muvhuso zwenezwo a u nga ?ihumisi kha zwikalo zwa thikhedzo.
Zwa zwino ndi tshifhinga tsha u vhea mutheo wo khwa?haho wa nyaluwo i yaho phan?a, na nyaluwo i ?isaho mishumo.
Mbekanyamushumo yashu ya tshifhinga tshilapfu ya themamveledziso i ?o ri thusa u aluwa nga u ?avhanya.
Mbekanyamushumo dzashu dza pfunzo na zwikili dzi ?o alusa zwibveledzwa na vhu?a?isani.
Mbekanyamaitele ya Pho?isi ya Indasi?eri na u lumbama hashu huswa kha mishumo ya vhuponi, zwi ?o fha?a Indasi?eri dzo khwa?haho dzine dza ?o ?isa mishumo.
Mbekanyamushumo dza u bveledzisa vhuponi ha mahayani dzi ?o khwinisa zwibveledzwa zwa mahayani, na matshilo a vhadzulapo vha vhuponi ha mahayani.
U khwa?hisa maano ashu a u vha khwine na u aluwa ikonomi, ndi mbekanyamushumo yashu ya u bindudza masheleni.
Mi?waha miraru i ?aho, muvhuso u ?o shumisa R846 wa bi?iyoni kha themamveledziso dza tshitshavha. Kha vhuendi, ri ?o ?hogomela na u engedza tshumelo ya dzibada dzashu.
Ri ?o khwa?hisedza uri tshumelo ya zwiporo zwashu ndi ine ya thembea, zwo tea nahone zwo ?anganaho na vhuima zwikepe.
U khwathisa tshumelo ya mu?agasi i thembeaho, ro thoma Komithi yo ?anganelanaho ya Dziminisi?a kha Fulufulu, u bveledza pu?ane yo ?anganaho ya mi?waha ya 20.
Vhukati ha zwi?we zwinzhi, hezwi zwi ?o lavhelesa kha u shela mulenzhe ha vhabveledzi vha fulufulu vho ?iimisaho, na u tsireledza vhashai kha mitengo i khou gonyaho ya mu?agasi.
Ri ?o thoma sisteme ya mu?etshedzi o ?iimisaho, yo bviswaho kha vhafari vha Eskom. Eskom i ?o bvela phan?a na u fha?a nyengedzedzo ya u ?adzisa u bveledza mu?agasi khathihi na u khwinisa u londola zwi?itshi zwayo zwa mu?agasi.
U khwathisa u alusa zwa ikonomi yo katelaho, u thusa nyaluwo na u bveledziso, ro thoma Khoro ya Vhueletshedzi ha u Maan?afhadza Ikonomi ya Vharema yo ?an?avhuwaho, ine Mudzalatshidulo ha vha Muphuresidennde.
U lumbama ha ndeme nga maan?a kha pho?isi ya u shandukisa mbekanyamaitele hu tea u vha u dzhenelela u itela u sika mishumo vhathu ya vhaswa.
Tshivhalo tsha vhathu vhaswa vha sa shumi tshi khou aluwesa nga u ?avhanya u fhirisa mbalotshikati.
Madzinginywa a ?o adzwa u itela u fhungudza mutengo wa u thola vhashumi vhaswa, u ?u?uwedza dzifeme u dzhia vhashumi vha si na tshenzhemo.
U ?adziswa hafhu ha mbekanyamushumo dza mishumo ya tshitshavha hu khou tevhela.
Hezwi zwi katela themamveledziso dzapo na thandela dza zwiimiswa na thandela dza u vhala na u ?wala, ndondolo i itwaho hayani, u londa zwikolo na ?hu?huwedzo ya u bveledza vhana u bva vhu?ukuni.
?waha wo fhiraho ro thoma Dzhendedzi ?a Mveledziso ?a Vhaswa ?a Lushaka.
Ro livhisa Dzhendedzi kha u shuma nga u ?avhanya hu u itela u thoma zwiimiswa zwa?o, kha shango ?o?he, u itela uri ?i ?o kona uri thusa kha uri ri livha ngafhi kha mbekanyamushumo dza mveledziso ya vhaswa kha muvhuso.
Mira?o i ?hompheaho,
Musi vhulanguli uvhu vhu tshi dzhena ofisini maho?a, ro ?i vhudza u shumesa u itela u fha?a muvhuso u bvelelaho.
Ro ri hu ?o vha muvhuso u fhindulaho ?ho?ea na madzangalelo a vhathu, nahone u shumesaho lwa khwine nahone nga u ?avhanya.
?a?waha, 2010, u ?o vha ?waha wa u shuma.
?halutshedzo ya mushumo wa vhulanguli hovhu i ?o vha hei ya uri hu ?o vha vhu tshi ?ivha hune vhathu vha dzula hone, u pfesesa ?ho?ea dzavho na u fhindula nga u ?avhanya.
Muvhuso u fanela u shuma nga u ?avhanya, nga maan?a nahone nga vhuronwane.
Ri ?o lavhelela Khorotshitumbe na Mishumo ya Muvhuso u shuma i tshi tendelana na he?i bono. Ri khou fha?a muvhuso wo simaho kha kushumele, u khwinisa kupu?anele khathihi na vhusedzi na tsedzuluso ya kushumele.
Ri khou ?o?a u dovha ra ?anganya zwikalo zwa ndinganyiso ya mbeu kha Mbekanyamushumo ya Kushumele ya Muvhuso.
Kushumele hoku ku ?o ita uri vhafumakadzi, vhana na vhathu vha vhaholefhali vha kone u swikela zwikhala zwa mveledziso.
Ri a takala u ?ivhadza n?ila ntswa ya u ita zwithu muvhusoni.
Mishumo ya mihasho i ?o kalwa nga mvelele, dzo bveledziswa nga sisteme ya vhusedzi na tsedzuluso ya kushumele.
Dziminisi?a dzi re na vhu?ifhinduleli kha iyo mvelele, vha ?o saina thendelano yo ?an?avhudzwaho na muphuresidennde.
I ?o adza zwine zwa tea u itwa, hani, nga nnyi, lwa tshifhinga tshingafhani, nahone ho shumiswa zwikalo ?e na tsiko dzifhio.
Sa izwi vha tshi zwi ?ivha, ro ?i vhofha nga zwa ndeme zwi?anu:
pfunzo, mutakalo, mveledziso ya vhuponi ha mahayani na tshanduko ya mavu, u sika mishumo i ?ivhaleaho na u lwa na vhugevhenga.
U ?adzisa izwo, ri ?o shuma u khwinisa n?isedzo ya khwine kha mivhuso yapo, u bveledzisa themamveledziso na vhudzulo ha vhathu.
Ri ?o dzhenelela kha zwimvumvusi zwa tshivhalo uri ri kone u swikela hedzi mvelele.
Ro vhea pfunzo na mveledziso ya zwikili vhukati kha pho?isi dza muvhuso.
Kha mbekanyamushumo yashu ya 2010, ri ?o?a u khwinisa vhukoni ha vhana vhashu ha u vhala, u ?wala na u vhalela mbalo kha mi?waha ya mutheo.
Ra sa tou ita hezwi, ri nga si khwinise tshiimo tsha nyimele ya pfunzo.
Phimo dzashu dza pfunzo dzo leluwa, fhedzi ndi dza vhu?hogwa.
Ri ?o?a vhana na vhadededzi vha tshi vha vha tshikoloni, kilasini, nga tshifhinga, vha tshi khou guda na u funza lwa iri dza sumbe kha ?uvha.
Ri ?o thusa vhadededzi nga u vha fha pu?ane dza zwidodombedzwa zwa ngudo ?uvha na ?uvha.
Kha matshudeni, ri ?o ?etshedza bugu dza u shumela khadzo dzo leluwaho u shumisa nga nyambo dzo?he dza 11.
U bva ?anwaha u ya ho ya, vhagudiswa vho?he vha gireidi ya 3, 6 na 9 vha ?o ?wala mulingo wa u vhala na u ?wala na ?ivhambalo dzo ?olwaho thungo.
Ri khou pika u engedza tshivhalo tsha maphasele kha hei milingo u bva kha mbalotshikati ya zwino ya vhukati ha 35 na 40% u ya kha 60% nga 2014.
Mvelele dzi ?o rumelwa kha vhabebi u itela u londa mashumele.
U ?adzisa, tshi?we na tshi?we tsha zwikolo zwa 27 000 tshi ?o ?olwa nga vhaofisiri u bva kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo.
Hezwi zwi ?o rekhodiwa kha muvhigo wo ?oliwaho wo tuo ?waliwaho.
Ro pika u engedza mbalo ya matshudeni a murole wa fumi vhane vha ?o wana thendelo ya yunivesithi u ya kha 175 000 nga ?waha wa 2014.
Ri ?u?uwedza vhabebi uri vha shume na ri?e u ita uri hezwi zwi bvelele.
Ri ?anganedza tshi?a?amennde tsha ?wedzi wo fhiraho nga madzangano a vhadededzi mararu, NAPTOSA, SADTU na SAOU, vha tshi khou khwa?hisedza u ?ivhofha kha Fulo ?a Ndeme ?a u Guda na u Funza u bva mathomoni a 2010.
Mira?o i ?hompheaho,
Ri khou ?oda u bindudza kha vhaswa vhashu u khwa?hisa uri ri na vhashumi vha re na zwikili na vhukoni u itela u tikedza nyaluwo na u sika mishumo.
Zwenezwo ri pu?ana u engedza vhugudisi ha mi?waha ya 16-25 kha zwiimiswa zwa pfunzo ya phan?a na zwiimiswa zwa vhugudisi.
Hezwi zwi ?o ita uri ri kone u ?etshedza tshikhala tsha vhuvhili tsha pfunzo kha avho vha so ngo swikelaho u ?anganedziwa yunivesithi.
Ri khou shuma na zwiimiswa zwa pfunzo ya n?ha u khwa?hisedza uri matshudeni vho teaho vha wane thuso ya masheleni, nga Tshikimu tsha Thuso ya Masheleni kha Matshudeni tsha Lushaka.
Ro dovha ra ?iitela zwipikwa zwa n?ha zwa u bveledzisa zwilkili, u bveledza i?we mbalo ya dziinzhinia na vhorathekhiniki, na u engedzadza vhadededzi vha re na ndalukanyo vha Mbalo na Saintsi.
Ri tea u dovha ra engedza tshivhalo tsha vhaswa vho dzhenaho kha zwa ngudamishumo kha sekithara dza phuraivethe na dza tshitshavha.
I?we mvelele ya ndeme ndi u khwa?hisedza uri maAfurika Tshipembe vho?he vha na mutakalo na vhutshilo vhulapfu.
Ri ?o bvela phan?a na u khwinisa sisteme yashu ya zwa mutakalo.
Hezwi zwi katela u fha?a na u khwinisa zwibadela na dziki?iniki, na u dovha u khwinisa nyimele ya mashumele a vhashumi vha zwa mutakalo.
Ri tshi khou shumisana na vha Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika u itela u khwinisa kushumele kwa zwibadela zwa muvhuso na ofisi dza dzingu.
Ri khou dovha ra farisana na vha DBSA na Tshumisano ya Mveledziso ya zwa Indasi?eri, kha mbekanyamushumo ya u shumisana ha phuraivethe na tshitshavha, hu u itela u khwinisa zwibadela na u ?etshedza masheleni kha thandela.
Mira?o i ?hompheaho,
Ri tea u livhana na ngoho ya uri mi?waha ya vhutshilo u bva mabeboni yo tsa u bva kha 60 nga 1994 u ya kha 50 ?amusi.
Zwenezwo ri khou lingedza u dzhenelela u fhungudza tshivhalo tsha vhana vhane vha lovha vha tshi kha?ibva u begwa, u fhungudza u kavhiwa huswa ha HIV na dzilafho ?a vhu?i na u lwa nga maan?a na lufhia.
Ri ?o fhungudza mpfu dza vhana nga mbekanyamushumo nnzhi dza u haela.
Ri ?o vusuludza mbekanyamushumo dza mutakalo zwikoloni.
Ri ?o ita zwo?he zwe ra vhofha nga ?uvha ?a AIDS ?a ?ifhasi zwi tshi tshimbilelana na maga maswa a u thivhela na u lafha HIV.
Mushumo vhukuma u n?ilani u khwa?hisedza uri hoyu mushumo u tshimbile nga tshifhinga.
Ri ?o bvela phan?a na ndugiselo dza u bveledza sisteme ya ndindakhombo ya zwa mutakalo ya lushaka.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Ri khou shuma vhukuma u khwa?hisedza uri mu?we na mu?we Afurika Tshipembe a pfe o vhulungea nahone o tsiredzea.
Ri ?o dovha ra takula mushumo washu u itela u fhungudza vhugevhenga vhu shushaho ha dzikhakhathi, na u khwa?hisedza uri maitele a zwa vhulamukanyi a khou shuma lu fushaho.
Ri khou ita pu?ane dza u engedza nomboro ya mapholisa a vhanna na vhafumakadzi nga 10% kha mi?waha miraru i ?aho.
Ro dzhiela n?ha zwa u lwa na u hombokiwa, u ?angulwa mabinduni na mi?ini, khathihi na vhugevhenga vhu itwaho muthu a hanefho sa u vhulaha, u binya na u rwa, sa zwi?we zwa ndeme khulwane.
Ro?he ri na mushumo.
Kha ri shele mulenzhe kha foramu dza tsireledzo tshitshavhani.
Kha ri litshe u renga zwithu zwo tou tswiwaho.
Kha ri dzule ro lugela u ?etshedza mapholisa vhu?anzi nga ha zwiito zwa vhugevhenga.
Nga u shuma ro?he ri ?o kunda vhutshinyi.
Vhafunashango ?ashu na vhaeni vha?ivhalea,
Mivhuso yapo i fanela u shuma.
Mimasipala i tea u khwinisa n?isedzo ya dzinn?u, ma?i, tshampungane, mu?agasi, vhulangi ha malatwa na dzibada.
Ro fara mu?angano na dzimeyara na vhalangi vha mimasipala maho?a.
Hezwi zwo ?isa kuvhonele kwa ndeme kha khaedu dza mivhuso yapo.
Ro dovha ra dalela zwitshavha na mimasipala yo fhambanaho, ho katelwa na Balfour ngei Mpumalanga na Thembisa kha ?a Gauteng.
Nga murahu ha u dalela Balfour, ro rumela mira?o ya ?ahe ya dziminisi?a u dalela vhupo uvho u amba nga ha mbilahelo dzo bviselwaho khagala vhadzulapo.
Vhunzhi ha mbilaelo dzo no tandululwa.
Ndo laela dziminisi?a uri vha sedze zwo salaho.
Ri a dovholosa hafhu uri a hu na zwililo zwine zwa tendela khakhathi na u tshinyadzwa ha zwifha?o.
Ro laedza madzhendedzi a zwa vhudziki u dzhia maga a lemelaho kha avho vha sa ofhi mulayo vha Balfour na vhu?we vhupo.
Nga Nyendavhusiku, 2009, Khabinethe yo tendela maano a vhu?ali a u rembulusa zwithu kha mivhuso yapo.
Hezwi zwi ?o khwa?hisedza uri mivhuso yapo i na vhulangi ho teaho, vhulanguli na zwikili zwa thekhiniki zwo teaho.
Nga ?waha hoyu wa kushumele, kha ri shume ro?he u ri ri ite mivhuso yapo fhungo ?a mu?we na mu?we.
Ri khou shuma u khwinisa vhupo vhu songo dzudzanyeaho na u ?etshedza tshumelo yo teaho na mavu kha mi?a i linganaho 500 000 nga 2014.
Ro pu?ana u vhetshela thungo hekhithara dzi fhiraho 6 000 dza mavu o wanwaho a tshitshavha u itela nn?u dzi swikeleaho dza mitengo ya fhasi.
Tshihulwane tsha izwi hu ?o vha u kona u katela vhathu vha ne miholo yavho ya vha n?ha kha u wana ndambedzo ya muvhuso, fhedzi havho vhane miholo yavho ya vha mi?uku nga maan?a uri vha swikele tshikolodo tsho ?oweleaho tsha bannga. Ri ?o ta tshikwama tsha thendelo tsha R1 bi?iyoni u ?u?uwedza bannga dza phuraivethe na sekhithara dza dzinn?u, u bveledza zwirengiswa zwiswa u itela u swikela tho?ea ya dzinn?u.
Vhafunashango ?ashu,
Maho?a ro ri, vhathu vha vhuponi ha mahayani na vhone vha na pfanelo ya u vha na mu?agasi, ma?i, mabunga a ma?i na dzibada.
Ra ri vha fanela u vha na dzisenthara dza mitambo na dza mavhengele dza khwine u nga havho vha dzi?oroboni.
Kha he?i fhungo, ro thoma sa u tou edzisa Mbekanyamushumo yo Angaredzaho ya Mveledziso ya Mahayani ngei Giyani, kha ?a Limpopo, nga ?hangule maho?a.
U bva zwenezwo, nn?u dza 231 dzo no fha?iwa.
Ho no vha na u bvelaphan?a kha u ?etshedza themamveledziso ya u tikedza mveledziso ya zwa vhulimi, na vhugudisi ha mira?o zwitshavhani.
U kona u swikela zwiimiswa zwa mutakalo na zwa pfunzo ho khwinifhadziwa.
Ri khou thoma mbekanyamushumo dzi fanaho na dzenedzi kha vhu?we fhethuvhupo ha sumbe kha shango ?othe, zwi vhuedzaho wadi dza 21.
Nga 2014, ri khou pika u vha na fhethuvhupo vhu?we kha wadi dza 160.
Ri khou ?o?a mi?a ya 60% kha fhethuvhupo hovhu i tshi swikela tho?ea dza zwi?iwa kha zwibveledzwa zwa vhone vha?e nga 2014.
Nga zwi?uku nga zwi?uku zwi ?o vhuya zwa luga, sa zwine ?iambele ?a bula vhafunashango ?ashu, pan?a i thoma nga ?ho?ha.
Ri dovha ra tea u khwinisa zwa u ?anganyisa tshanduko ya mavu na mbekanyamushumo dza thikhedzo ya zwa vhulimi. U bvelela hashu kha hezwi zwi ?o elwa nga u engedzea ha vhalimi vha?uku vhane vha vha vha tshipi?a tsha nyaluwo ya ikonomi.
Mulangadzulo a ?hompheaho na Mudzulatshidulo wa NCOP,
Shango ?ashu a ?o ngo pfuma kha ma?i.
Fhedzi ha, ri tambisa ma?i manzhi nga dziphaiphi dzi bvu?aho na themamveledziso dzi so ngo fha?iwaho zwone.
Ri ?o vha ri tshi khou vhea maga a u fhungudza u tambisea ha ma?i nga hafu nga 2014.
Mira?o i ?hompheaho,
Sa tshipi?a tsha nungo dzashu u ?u?uwedza nyaluwa ya ikonomi nga hu hulu, ri khou shuma u fhungudza u ?urelwa kha zwa vhudavhidzani.
Tshitshavha tsha Afurika Tshipembe tshi nga lavhelela u fhungudzwa hafhu ha mitengo ya tsumbatshiga, ?hingothendeleki, ?hingo dza n?uni na dza tshitshavha.
Ri ?o shuma u engedza luvhilo lwa tsumbatshiga,na u khwa?hisedza vhuimo ha n?ha ha tshumelo ya inthanethe, zwi tshi tshimbilelana na maitele a ?ifhasi ?othe.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Hoyu muvhuso u ?o khwa?hisedza uri ndaka yashu ya vhuponi na tshomedzo dza mupo zwo tsireledzea, na u dzula zwi tshi ?hogomelwa.
Ri tshi khou shumisana na Brazil, India na China, ha dovha ha dzhena na United States, ?ine ?a imela mashango o bvelelaho, ro ita n?isedzo ya ndeme kha thendelano ye ra dzhia ye ya ?anganedziwa kha Dzulo la Tshanduko ya Mutsho ngei Copenhagen nga Nyendavhusiku maho?a.
Naho zwi so ngo swika he zwa vha zwo tea, ndi ?iga ?a ndeme sa izwi zwi tshi vhofha mashango o?he u fhindula kha tshanduko ya mutsho.
Ri ?o shumesa na vhashumisani na ri?e vha ?ifhasi kha thendelano ya mulayo i no tou vhofha.
Sa Afurika Tshipembe, ro ?i?ekedzela kha u ?ivhofha kha zwi?we zwipikwa zwa u fhungudza zwi tshikafhadzaho mupo, nahone ri ?o bvela phan?a na u shuma nga maano a vhu?ali a u fhungudza tshanduko ya mutsho.
Mira?o i ?hompheaho,
Ri ?o khwa?hisedza nungo u alusa madzangalelo a maAfurika Tshipembe ?ifhasini.
Ri ?o tikedza nungo dza u ?avhanyisa ?hanganelo ya zwa po?otiki na zwa ikonomi nga dzingu ?a SADC, na u alusa mbambadzo na u bindudza nga ngomu ha dzingu.
Afurika Tshipembe ?i ?o bvela phan?a na u vha murangi kha u dzhenelela kha nungo dza u khwa?hisedza Dzangano ?a Afurika na zwipi?a zwa?o, na u shumela vhuthihi.
Ri ?o lumbama kha fulufulu kha u vusuludza Tshumisano Ntswa kha Mveledziso ya Afurika, sa maano a vhu?ali kha mveledziso ya ikonomi kha dzhango.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Mishumo ya Muvhuso yo tea u aravha kha mbidzo hei u itela uri kotara hei i vhe i?we ya dzi ?avhanyesaho kha kushumele na u khwinisa mashumele a muvhuso.
Ri ?oda vhukoni na u shumesa.
Ri ?o?a vhashumi vha muvhuso vho ?i?ekedzaho, vha konaho nahone vha re na ndavha na tho?ea dza vhadzulapo.
Muvhuso u kati na u shuma kha mveledziso na u thoma mbekanyamushumo ya mveledziso ya mishumo ya muvhuso, ine ya ?o ta maitele na tshikalo tsha vhashumi vha muvhuso kha zwiimiswa zwo?he.
Mira?o i ?hompheaho,
Ri bvela phan?a na nungo dzashu u fhelisa vhua?a na vhufhura kha zwa u renga na matshimbidzele a dzithendara, na kha u ita khumbelo ya ?aisentse dza u ?iraiva, tshelede ya mundende na bugu ndaula, kha zwi?we zwinzhi.
Ri a takala nga mvelaphan?a ine muvhuso wa khou ita kha ma?we masia.
Vhege yeneyi, ro fhelisa vhufhura ha 32 687 ha mbadelo ya tshelede ya mundende, ya ndeme ya R180 mi?iyoni.
Komithi yashu yo ?anganelanaho ya Dziminisi?a ya zwa Vhua?a i khou sedza n?ila dzo dziaho dza u fhenya vhua?a.
Nga u shuma ro?he ri nga ita zwinzhi.
Vhafunashango ?ashu,
Sa izwi vha tshi zwi ?ivha, ro thoma Lu?ingo lwa Muphuresidennde u itela uri muvhuso na Ofisi ya Muphuresidennde vha kone u swikelea nga zwitshavha na u thusa u vula afho ho valeaho kha zwa n?isedzo ya tshumelo.
Lu?ingo lu sumbedza vhu?iimiseli hashu u ita zwithu nga n?ila yo fhambanaho kha muvhuso.
Yo ita tshanduko kha matshilo a maAfurika Tshipembe vhanzhi.
Ri nga bula Vho-Buziwe Ngaleka vha Mount Frere, vhe lu?ingo lwavho lwa vha nga ha mundende wa mu?ahabvu mukalaha wavho lwa vha lwone lwe ra tou thoma u lu ?anganedza nga ?uvha ?a u tou thoma ?a tshumelo iyi.
Vha fhano vhukati hashu ?amusi.
Ri dovha hafhu ra vha na Vho-Nkululeko Cele vhukati hashu, vhe vha thuswa u wana ?i?walo ?a vhu?e, zwe zwa vha konisa u ?i?walisa kha Yunivesithi ya Thekhino?odzhi ya Tshwane.
Hedzi dzi tou vha tsumbo mbili dza nganea nnzhi dzo bvelelaho.
U bva kha zwenezwi na dzi?we tsumbo, ro topola vhushayanungo vhune ha tea u lulamiswa nga zwiimiswa zwo fhambanaho zwa muvhuso.
Nga kha Mulangadzulo, ro ramba vhurumelwa ha mahoro o fhambanaho u bva Pha?amenndeni u dalela senthara ya dzi?hingo, u itela uri dzi MP vha tou ?ivhonela nga vhone vha?e mushumo une wa khou itiwa.
Vhafunashango ?ashu na dzikhonani,
Ndo ?an?avhudza zwipi?a zwo?he zwa vhu?hogwa zwa pu?ane dzashu dza 2010, u ?ivhofha hashu ro?he sa muvhuso u ya kha vhathu vha Afurika Tshipembe. Mulaedza wa Lushaka u ?etshedza kuvhonele kwo ?an?avhuwaho kwa mbekanyamaitele yashu. Dziminisi?a vha ?o ?etshedza zwidodombedza kha zwipitshi zwavho zwa Mugaganyagwama.
Mira?o i ?hompheaho, maAfurika Tshipembe vha hashu,
?a?waha nga ?ara, ri ?o vha ri tshi khou ita luswayo lwa u fhedza mi?waha ya 150 ya u ?a ha maIndia Afurika Tshipembe. Zwi ri ?ea tshikhala tsha u dzhiela n?ha zwe tshitshavha tsha maIndia vha ?etshedza zwa ndeme kha zwa mishumo, mabindu, saintsi, mitambo, vhurereli, vhutsila, mvelele na u swikela na u khwa?hisedzo ya demokirasi yashu.
Vhafunashango ?ashu na dzikhonani,
Kha vha ri ndi dzhie hetshi tshifhinga hafhu u livhisa ndiliso dzashu zwi tshi bva mbiluni kha Muvhuso wa vhathu vha Haiti kha tshiwo tshine vha ?o tshihumbula lwa tshifhinga tshilapfu tsho vha welaho. Ri a takala uri zwigwada zwashu zwa thuso zwo ya u thusa.
Ndi ?o dovha hafhu nda tama na u dzhiela n?ha mu?we wa maAfurika Tshipembe vhane a vha kundelwi u thusa kha zwifhinga zwa zwiwo, na uri vha ri thusa u alusa bono ?a lushaka lu re na ndavha. Ri ?anganedza Vho-Dr Imtiaz Sooliman vha Gift of the Givers n?uni ino ?amusi.
Vhafunashango ?ashu,
U farelwa ha Tshiphuga tsha ?ifhasi tsha FIFA fhano zwi ita uri zwa vhukuma 2010 u vhe ?waha wa kushumele.
Ro fhedza mi?waha minzhi ri tshi khou dzudzanyela Tshiphuga tsha ?ifhasi. Ri tou vha na mi?wedzi miraru fhedzi uri ri thoma. Nahone ro ?iimisela u ita uri zwi bvelele nga ngona. Themamveledziso, vhutsireledzi na mavhekanyele a ndugiselo zwo?he zwi ngonani u khwa?hisedza thonamennde ya ma?hakheni. Sa lushaka, ri koloda ndivhuwo dzashu kha Komiti ya u Dzudzanya Yapo ya 2010 kha vhukoni ha nungo dzavho. Ri tamela Mudzulatshidulo wa Komiti ya u Dzudzanya Yapo, Vho-Irvin Khoza, CEO Vho-Danny Jordaan na khoutshara ya Bafana Bafana, Vho-Carlos Alberto Parreira, zwivhuya zwo?he kha mi?wedzi i?aho.
Muphuresidennde Vho-Mandela vho vhe vhukati kha u thusa shango uri ?i pfufhiwe pfanelo dza uri hoyu mutambo muhulu u farelwe fhano. Zwenezwo ri tea u ita uri Tshiphuga tsha ?ifhasi tshi vhe tsha ma?hakheni hu u ?hompha vhone. Vhafunashango ?ashu, kha ri tikedze thimu yashu ya lushaka ya Bafana Bafana.
Ndi mu?we wa vha?we vhane vha tenda uri Bafana Bafana vha khou ya u bveledza zwimangadzo. Tsha vhu?hogwa nga maan?a, vhafunashango ?ashu, kha vha renge dzithikhithi.
Kha ri renge thikhithi nga tshifhinga u itela u ya kha heyo mitambo.
MaAfurika Tshipembe vha hashu,
Musi ri tshi khou pembelela u vhofhololwa ha Vho-Madiba ?amusi, ri a dovha ra ?ivhofha kha vhupfumedzani, lushaka lwo faranaho, u sa khethulula nga muvhala na u fha?a vhumatshelo ha khwine ro?he sa MaAfurika Tshipembe, vharema na vhatshena.
Ri dededzwa nga zwe Vho-Madiba vha amba vhe bogisini, uri nahone ndi tshi tou topola:
"Nga tshifhinga tsha vhutshilo hanga ndo ?i?ekedzela kha nndwa hei ya maAfurika.
Ndo lwa na zwa ndaulo ya vhatshena, nda dovha nda lwa na zwa ndaulo ya vharema.
Nda takalela muhumbulo wa dimokirasi na lushaka lwo vhofholowaho, hune vhathu vha dzula vho?he ?i ?a maladze, nahone vha na zwikhala zwi linganaho.
Ndi muhumbulo une nda fulufhela u ?o u tshilela, na u u swikela.
Fhedzi arali zwi tshi tea u tou ralo, ndi une ndo ?iimisela u u fela."
Ndo ?u?uwedzwa nga muhali washu Vho-Madiba, ndi ?hompho yanga u livhisa Mulaedza hoyu wa Lushaka wa 2010 kha vhahali vhashu vha vhanna na vha vhafumakadzi, vhe vha pfala na vha so ngo pfalaho, vha ?ivheaho na vha sa ?ivhei.
Kha ri shume ro?he ri tshi itela uri ?waha uno u vhe wa u shuma na wa u bvelela u itela shango ?ashu.
Ndi a livhuwa.
Issued by: The Presidency
11 February 2010
Issued by: The Presidency
