K Motlanthe: State of the Nation Address (isiNdebele)

IKulumo yesiTjhaba kaMongameli weSewula Afrika, uKgalema
Motlanthe, kuHlalohlanganisela leziNdlu zePalamende, eKapa

6 kuMhlolanja 2009

Mma. Somlomo weNdlu yesiBethamthetho seNarha;
Nomzana. siHlalo womKhandlu weNarha oweNgamele iimFunda;
Mma. Sekela kaMongameli;
Sekela kaSomlomo noSekela kasiHlalo womKhandlu weNarha oweNgamele
iimfunda;
MPhathi wamaJaji uLanga;
Sekela kaMongameli wangaPhambilini weNarha yeSewula Afrika noMongameli
we-ANC;
BoNdunakulu beemFunda;
BoNgqongqotjhe naboSomlomo beemBethamthetho zeemFunda;
Mphathi wamaJaji wangaphambilini neemPhathiswa zangaphambilini ezeNgameleko
zePalamende;
Mphathi wabaZenda oHloniphekileko, abaZenda neeNtatanyiswa ezivela
ngaphetjheya;
Barholi abaHloniphekileko beenHlangano zePolitiki namaLunga wePalamende,
abaRholi beNdabuko;
Meyara oHloniphekileko weDorobha leKapa;
Barholi bezeKolo nabajameli bomphakathi;
Madelisa nabangani;
Neenthekeli eziKhethekileko:

Ngithokoza ilungelo engilinikelweko lokobana ngithule ikulumo le
kuHlalohlanganisela leziNdlu zePalamende yeSewula Afrika, ekuthomeni
kwesikhathi esiphelako sokubusa kweHlandla lesiThathu kwePalamende yeNtando
yenengi.

Ngijama ngokuzithoba ngaphambi kwabantu beSewula Afrika ngithokozela nethuba
enginikelwe lona lokuba nguMongameli ngemva kwequnto elikhethekileko lobujamo
elathathwa yiHlangano eBusako lokwehlisa esikhundleni uMongameli weNarha
wangaphambilini.

Mina nginokuziphendulela kwesikhathi esiziinyanga ezimbalwa, ukobana
ngirhole isiGungu seNarha ekuqedeleleni lokho okwagunyazwa yi-African National
Congress emakhethweni wonyaka we-2004. Begodu nokwakha umleyo wezokuphatha
ngemva kwamakhetho.

Eenyangeni ezihlanu ezidlulileko sikwazile ukwamukela amatjhuguluko
ekuphatheni kukarhulumende, ngalokho sithokoza ubuhle berherho
lomThethosisekelo, elitjengise ukuba yingcenye yokubambisana kwamalunga
wesiGungu netjhebiswano labaphathi bamabubulo karhulumende.

Nasiqala emva eminyakeni elitjhumi nahlanu edlulileko, kuyafika kimi bona
ngithokoze ukuzinikela nokusebenza kabudisi kwaboMongameli bangaphambilini
uNelson Mandela noThabo Mbeki, abomma nabobaba abanengi abadlala indima
eqakathekileko ekukghonakaliseni ikambiso ngaphasi kwentando yenengi: isiGungu
nokuphatha, iimBethamThetho kiyo yoke imikhakha karhulumende nePhiko
lezoBulungiswa; lezo ezitjhutjhumezwa yifuneko yokwenza ngcono ipilo yamaSewula
Afrika woke.

Ngaphezu kwakho koke, ngijame ngaphambi kwenu ngokuzikhakhazisa nokuthemba
bonyana iSewula Afrika esiyigidingako namhlanjesi eminyakeni eli-15 kwaphela
edlulileko ayisenakwehlukana, ukulwa nokukhethulula. Lokhu kumphumela
wokusebenza kabudisi kwabomma nabobaba abavela emahlangothini woke wepilo.

AmaSewula Afrika la ajamele ithemba nokuqinisela lokho okutjho isitjhaba
sekhethu.

Hlangana namaSewula Afrika esizikhakhazisa ngawo kunamaLunga wePalamende
yethu yentando yenengi, labo ngetjhudu elimbi okwafuneka bona sibalayelise
unomphela kusukela ngenyanga kaMhlolanja wonyaka odlulileko. Bafaka hlangana
laba abalandelako, uBrian Bunting, Billy Nair, Ncumisa Kondlo,John Gomomo, Joe
Nhlanhla, Cas Saloojee, John Schippers no-Jan van Eck.

Ngithanda ukufaka hlangana nalaba, umSewula Afrika okhetheke kwamambala
uMma. uHelen Suzman, owajamela amagugu wePalamende yethu etjha ngeenkundleni
ezidala.

Kungilaba abantu nabanye abathandi benarha yekhethu abazakwamukela isabelo
esikhulu senzuzo lokha nasimemezela bonyana kungaba nesiwuruwuru sokunganzinzi
kezomnotho, ukungabi nesiqiniseko ngobujamo obungahle behlele zepolotiki
ngesimanga samatjhuguluko ekuphathweni kwenarha – Inarha yekhethu isebujameni
obuhle.

Nanyana kunjalo, akukafaneli bona sizeqise amehlo iinselela esiqalene nazo.
Ubujabo obumbi bezomnotho wephasi loke bulitshwayo lengozi engahle yehlele
inarha yekhethu mayelana nokuphela kwemisebenzi nepilo engcono ebantwini
bekhethu.

Eqinisweni ukungabi nesiqiniseko ngamatjhuguluko wepolotiki kuletha imibuzo
engaphezu kweempendulo ezinganikelwa.

Ngomphumela walokho, abanye bethu singathatheka, sikhambe negagasi
lamatjhuguluko alethwa siwuruwuru, sizifumane siphakathi kwetjharagano
lezepolotiki nobujamo obumbi bomnotho.

Kodwana kwethu kulikhambo lethemba nokuqinisela.

Singabuye sitjho bona, ngesikhathi samsinyazana okunengi okumumethwe
mThethosisekelo kulingiwe esikhathini esidlulileko; begodu koke lokhu
okungaphakathi kuphumelele wokulingwa lokho okuveza bona intando yenengi
ikhethekile ngokuqinisela.

Intando yenengi yethu ngehle. Kancani-kancani ikhula idlondlobala, isekelwa
mThethosisekelo ongalinganiswa neminye ephasini loke.

Kwamambala ukuqina kokuzibandakanya kwethu kezepolotiki kilesi isikhathi
sokuzifunela amavowudu – lokhu kungilokho esingavumelana ngakho bona kufanele
kuhlonipheke begodu kube nokuthula – Lokhu kusiqiniseko esiragela phambili
sokuqinisa intando yenengi yethu.

Iragelo phambili leli liqinisekiswe maSewula Afrika; begodu ngiwo
azakuvikela intando yenengi eminyakeni ezako.

Mma. Somlomo noSihlalo ngivumelani bona ngisakhuluma ngalokhu ngikhuthaze
woke amaSewula Afrika afanelekileko bona ayozitlolisela ukuvowuda begodu
bavowude emakhethweni wenarha neweemfunda ezako, ngombana ngalokho sizabe
sizilungiselela ikhambo ngokwethu.

Lokhu kumsebenzi ofanele ukwenziwa ngamalanga ema-ofisini wabomasipala,
ngaphambi kokuvalwa kwerhelo labavowudi. Kodwana kuyafuneka ukuthi sisebenzise
ithuba elikhethekileko lokuzitlolisa lepelaveke ehlelwe yiKomitjhini yamaKhetho
yeSewula Afrika (I-IEC), kusasa nangoSondo, ngomhlaka 07 no 08 kuMhlolanja.

Angithathe godu ithuba leli ngiveze ukobana emalangeni ambalwa ezako
ngizokuqedelela ukuthintana neKomitjhini yamaKhetho naboNdunakulu beemFunda
ngemva kwalokho ngimemezela ilanga lamakhetho.

MaLunga aHloniphekileko;

Intando yenengi le ingeyabantu beSewula Afrika, labo abazingenela mathupha
kilelikhambo kusukela ngomhlaka 27 kuSihlabantangana 1994, kokuthoma bathatha
igadango ndawonye lokuzibambela bona ngokwabo.

Ngegadango lelo elibonakala lilula, kodwana elinamandla lokuvowudela
urhulumende wabantu boke benarha yekhethu, safulathela isikhathi esidlulileko
lapha sahlukunyezwa khona.

Kungalokho kuqakathekile bona esikhathini esinjengalesi sigidinge iminyaka
ema-20 wokwamukelwa komTlolo wesiVumelwano weKomidi yesikhatjhana ye-OAU
ophethe iindaba ze-Afrika engeSewula, omayelana nemiBuzo ngeSewula Afrika
eyamukelwa ngoRhoboyi wonyaka we-1989 – Ngokujayelekileko waziwa njengomTlolo
wesiVumelwano se-Harare.

Igadango leli lakha umleyo wesivumelwa sephasi, ngokusebenzisa iHlangano
yeenTjhaba eziBumbeneko ngehloso yokobana kufanele kubanjwe imikhulumiswano
eSewula Afrika.

ESewula Afrika lokhu kwatjho bona akube neKhonferensi lapho
kuzokukhulunyiswana ngekuSasa leNtando yenengi – Kuhlanganiswa abathandi
benarha abasuka mahlangothi woke wepilo.

Koke lokhu kwakghonakalisa ukuba khona kwemikhulumiswano, leyo eyenza bona
kube namakhetho wentando yenengi ngonyaka we-1994.

Mayelana nalokhu kufanele ingwani siyethulele ihloko leya ebegade
inguMongameli we-ANC, u-Oliver Reginald Tambo ngokusungula nokubamhlahli
wemikhulumiswano neengungu zangaphetjheya ekupheliseni ukulwa enarheni yekhethu
ngendlela enokuthula.

Igadango elikhuthazako leli lokusungula umthangalasisekelo wokuletha
ukuthula nokubuyisana, esikhundleni sepi netjharagano lagiriza imithangala
yobumbi boke bekhulu leminyaka eyadlulako: Lokhu kwaba kupheliswa
kwesiVumelwano seNarha esatlikitlwa ngonyaka we-1909 esaba mhlahlandlela
wokusungulwa kweYuniyoni yeSewula Afrika.

Njengombana isiVumelwano lesi besihlathulula ukudzimelela kumbandela
wokungangeni eendaweni ezithileko zeSewula Afrika, lokhu bekwenziwa
ngegandelelo nekhethululo ngokombala.

Aloke eminyakeni eli-15 sikuntando yenengi singatjho ngesibindi bonyana
ukwesaba, ukungabi nethemba nehloyo elaqeda ukuzwana nokuthula hlangana
nababusi beentjhaba eminyakeni eli-100 eyadlulako, azange yangafumaneka
kwaphela; kodwana yadurhiswa kwamambala.

Ukwesaba nokungabi nethemba lokhu kwabhebhedlhisa uMoya wokunghanghabala
isikhathi esingaba matjhumi weminyaka. Kungalokho kufanele ingwani siyithulele
indodana enesibindi yekhethu, uSolomon Kalushi Mahlangu owagwetjwa intambo
eminyakeni ema-30 eyadlulako, ihlokwakhe ilengiswe phezulu. Siyazikhakhazisa
ukwazi bona ngeengazi zakhe isihlahla sekululeko siyahluma.

Ngivumeleni bona ngamukele uLucas Mahlangu, umnakwabo kaKalushi ojamele
umndeni wakwaMahlangu.

USolomon Mahlangu begade aragisela phambili isiko lamasotja weminyaka
eyadlulako, hlangana nawo singabala lawo abegade aphethwe yiKosi uCetshwayo
loyo owahlula amasotja we-Britain ngesandlwana ngonyaka we-1879. Ngalokho
bebavikela ikululeko yabantu benarha yeSewula Afrika ngokokubelethwa kunye
namagugu wenarha yabo.

Eminyakeni elikhulu namatjhumi amathathu (130) ukuragela phambili, singayama
ethembeni nokuqinisela okwakhuthaza laba abegade baneenhliziyo
ezinetjisakalo.

Emazikweni wokufunda kwaba khona ukuqinisa iintamo okwaphembethisa umukghwa
wokuphikisa kabanengi ngesikhathi sobusika obumakhaza ngemva kokupheliswa
kweenhlangano zokuletha itjhaphuluko nokuvalelwa kwenengi labarholi
abaphezulu.

Isiqhema sabafundi abanesibindi sakgheruka ku-NUSAS ukuyokusungula iHlangano
yabaFundi beSewula Afrika (SASO) eminyakeni ema-40 eyadlulako.

Ngaphakathi kwesizukulwani lesi kunabarholi bokuthoma be-SASO, abafaka
hlangana abalandelako: uStrini Moodley, Phrofesa Barney Pityana, Steve Biko,
Onkgopotse Tiro, Harry Nengwekhulu, Themba Sono, Mapetla Mohapi, Mosioua
Lekota, Johnny Issel noMthunzi ka Shezi. Lokhu bekulithemba elikhuthazako
eenkhathi zokuphelelwa lithemba, sibathulela ingwani. Mayelana nalokhu sithanda
ukwamukela umzawakhe ka-Onkgopotse Tiro, uPat Tlhagwana.

Sisese lapho sithanda ukukhumbula ihloko leya uEphraim Mogale, umsunguli
noMongameli we-Congress of South African Students (COSAS) eminyakeni ema-30
eyadlulako kunye nabalingani bakhe.

Lokha nasikhumbula abafundi beminyaka eyadlulako kuba nomlayezo oligugu
osibophako, othi ukomela ikululeko nelwazi kuhlohlozeleka ngokungezelelekileko
ekukhuleni kwelutjha lethu.

Umlayezo wemisebenzi yabo yobukutani usabonakala nanamhlanjesi,
njengeminyakeni eminengi eyadlulako. Kufanele bonyana sisoke sikhulise amathuba
esinawo; begodu lokhu sikwenze egameni lomTlolo weKululeko, begodu kuvule
kabanzi amathuba “wokufunda newamasiko!

Senza ibizelo eenhlanganweni lezi namarholi bonyana bagandelele uMoya
wethemba nokuqinisela loyo otjhutjhumezela ukulwela iNtando yenengi nanyana
izinto zoke zibonakala zinganatlha; ukuziphendulela kusemahlombe kithi bonyana
siqinisekise bona sibulunga ikululeko leyo abanengi abazidela ngenca yayo,
singavumeli ukubhedlhwa budisi nezinto ezingakhambi kuhle.

Ngalokho-ke Mma. Somlomo noSihlalo oHloniphekileko kufanele sizibuze
bonyana: Ingabe izenzo zethu ziyawahlathulula amatjhuguluko womphakathi
weSewula Afrika eminyakeni elitjhumi nahlanu soloko kwasungula ukubuswa
ngeNtando yenengi; begodu sifikelele kuphi ekukghonakaliseni ukuthuthukisa
abantu nokubuyisa isithunzi sabantu soloko iNtando yeningi yasinikela igunya
kusukela ngonyaka we-2004!

Namhlanjesi sinerherho leNtando yenengi elisebenza kuhle khulu, elisekelwa
migomo yokusebenza nangokuvuleka nokungafihli litho. Nangokunikela umphakathi
amathuba ahlukahlukeneko wokuzibandakanya namaziko azijameleko agunyazwa
mThethosisekelo bonyana asekele iNtando yenengi.

Eminyakeni embalwa sikwazile ukwenza ngcono imakhiwo karhulumende. Sisungule
irherho elihle letjhebiswano laborhulumende emikhakheni ehlukahlukeneko,
bekwathuthusiswa nokuhlanganisa kokwenza izinto kwabo.

Kwamambala, urhulumende angazikhakhazisa ngokobana silethe amatjhuguluko
ekuqatjhweni kwabantu bemihlobo ehlukileko kurhulumende, lokhu kutjengisa
ihlonipho yobunjalo bomphakathi wethu.

Nanyana kunjalo, abantu bengubo bamaphesente ama-34 labo abaseenkhundleni
zokuphatha kurhulumende, kodwana lokhu kungaphasi kwesibalo ebegade sizibekele
sona.

Emkhakheni karhulumende ophezulu neembethamthetho zeemfunda, iinkomba
zitjengisa bona enyakeni lo ubujameli babantu bengubo buzakudlula izinga
elima-32% langonyaka we-2004 begodu sinethemba lokobana lizakudlula godu nama-
40% afikelelwa emakhethweni waborhulumende bemakhaya ngonyaka we-2006.

Sinethemba lokobana iinhlangano zepolotiki nazo zizalisekela ijima leli
lokha naziqedelela amarhelo wabo wabongikhethani!

Nanyana ikhona ipumelelo kilokho esele kwenziwe, ubujamo buku-0,2% ngaphasi
kwalobo obamukelekileko mayelana nokuqatjhwa kwabantu abakhubazekileko
kurhulumende, lokhu kulinganiswa ne-2% esizibekele ukuyifikelela.

Mahlangothi woke amabubulo wangeqadi asese semva khulu ukufikelela
kilokhu.

Iinlinganiso ezihlukileko zibekiwe ngehloso yokwenza ngcono ukunikelwa
kwemisebenzi ebantwini, ukufaka hlangana ukuphathwa kweemali, amaziko
wokunikela ngemisebenzi karhulumende ebantwini njenge-Thusong neminye imikhuba
yokunikela ngemisebenzi karhulumende ebantwini, izimbizo, begodu esikhathi
esikiso kutlhogeka ukuphatha okuqinileko kumNyango wezeKhaya.

Nanyana kunjalo usese mkhulu umsebenzi osatlhoga bona wenziwe
ekuthuthukiseni isiko lokunikela ngemisebenzi karhulumende nokufundiswa
kwabasebenzi bakarhulumende, khulukhulu labo umsebenzabo ubathintanisa
nomphakathi ngamalanga.

Njengombana amaLunga aHloniphekileko asazi, urhulumende wethu uthatha indaba
yokulwa nobukhohlakali njengaleyo eqakatheke khulu kinazo zoke.

Lokhu kutloliwe hlangana nokhunye kumiThetho, imithetho nakumithetholawulo,
leyo elawula abasebenzi bakarhulumende nabosopolotiki abaphetheko,
ukusebenzisana nomphakathi nabosomabhizinisi neenomboro zomtato zokubika
ubukhohlakali.

Kungenzeka bona irherho elisetjenziswako lokuvikela nokulwisa ubukhohlakali
alikaneli; kodwana ngokuqala indlela urhulumende asebenza ngayo, singatjho bona
ukwazi bona amacala angaba ma-70% wobukhohlakali aveziwe ngokubikwa
emaphephandabeni kutjho bona urhulumende ububonile ubumbi balokhu begodu
uyabulungisa.

Iselela ebambe urhulumende iyawanamatha namabubulo wangeqadi. Ekugcineni
kuyahlathuluka bona iselela esinayo ngeyokobana kulawulwa bunjani; begodu
kutjhejwe nokuthi lokho kugandelelwa kangangani.

MaLunga aHloniphekileko;

Nginesiqiniseko sokobana sizakuvumelana bona ihlalakuhle yomphakathi iyame
khulu epumelelweni esiyenzako yokuthuthukisa umnotho nokuqinisekisa bona inzuzo
yokukhula komnotho yabelwa boke abantu.

Kuyinto ejayelekileko neyaziwako bona, ngemva kokuridila komnotho kweminyaka
eyadlulako yabo-1980 nekuthomeni kuka-1990, iSewula Afrika yazifumana
isebujameni besikhathi eside somnotho onzinzileko kusukela ngesikhathi kwathoma
ukutlolwa khona kwembalobalo lezi ngonyaka we-1940.

EmiNyakeni eliTjhumi yokuThoma yeKululeko, ukukhula komnotho kwaba
maphesente ama-3 lokhu kwakhuphuka kwaya kumaphesente ama-5 ngonyaka
okungasenani kusukela ngonyaka we-2004 newe-2007.

Ukhula msinyana kwamakhasimende, okubangelwa kuvela kwamathuba amanengi
womsebenzi, ingeniso nokwehla kwebhebhedlho-ntengo nemali-nzalo, kudlale indima
eqakathekileko mayelana nalokhu. Sikhuthazwa mathuba anjengalawa ukuthi
siragele phambili ngokuthuthuka.

Kokuthoma lokhu kufaka hlangana, iintengo eziphezulu zetjalo-mali elenziwa
mabubulo karhulumende newangeqadi. Sisaphethe lezi, singatjho bona eminyakeni
emihlanu edlulileko bekungakanzinzi, besilapha kumaphesente ali-16 we-gross
fixed capital yomkhiqizo wangekhaya opheleleko (GDP). Lokhu bekukukhula
kwamsinyana kwetjalo-mali okubangele bona namhlanjesi sibe ku-22% sitjhidele
ku-25% esizimisele ukuyifikelela enyakeni we-2014. Lokhu kumphumela wamahlelo
wangabomu karhulumende wokukhulisa umthangalasisekelo womphakathi.

Lokhu kumphumela godu wemithethomgomo yokwenza ngcono ubujamo kutjalo-mali
lamabubulo wangeqadi; begodu kwenziwe imithethomgomo yeemali zikarhulumende
ezilawulwa libhebhedlho-ntengo ezakukghonakalisa ukufikelelwa kwemisebenzi
begodu kwehliswe ubudisi obubangwa libhebhedlho-ntengo. Kusesenjalo
kuqinisekiswe bona kuba nokunzinza nokukhula kezomnotho olingeniso
nophumako.

Itjhejo lokulungisa umnotho olingeniso nophumako eminyakeni elitjhumi
edlulileko, nemizamo eyenziweko, khulukhulu solo kwangonyaka we-2004 ukususa
iinqabo eziliya ukukhula kube nomthelela omuhle kwamambala.

Kungebangelo bona i-Accelerated and Shared Growth Initiative (AsgiSA)
isetjenziswa ukuqinisekisa bona zoke iinqabo ezinamandla ezinjengokuminyana
komthangalasisekelo, ihlanganisela yomthethomgomo wamabubulo namahlelo,
ukutlhayela kwamakghono, ukutjhitjhiriza kwelawulo nokurhaba kokunikelwa
komsebenzi karhulumende kuzizinto ezitjhejwe ngelihlo elibukhali.

Mva nje umnotho wethu uvuleke khudlwana, begodu solo kwangonyaka we-1994
ubonakele usebenza ngokuhlanganyela namarherho womnotho wephasi. Amaziko
weemali abonakele asibonelo esihle, leso ngakelinye ihlangothi sisivikela
esiwuruwurwini somnotho sephasiloke.

Bekube gadesi ukufikelela kwabo emphakathini wethu kusese ngaphasi kwezinga
elilindelweko. Umnotho wethu soloko uyame khulu kurhwebo lokuthengisela iinarha
zangaphandle izenjiwa nemikhiqizo yezelimo. Ngaphandle kwamabubulo wemisebenzi,
asikabukubona ukukhula okwanelisako emabubulweni aqakathekileko, khulukhulu
akhiqizako.

Ngokufanako, izinga lokukhula kwemikhiqizo esiwa ngaphetjheya ayikabukuba
minengi nayimadaniswa neyeenarha ezinye. Kuyatjho bona ubuthakathaka lobu ngibo
obubangela itlhayelomali kuma-Current Account, khulukhulu lokha nasisebujameni
obuphezulu bokukhula komnotho.

Ngombana sisezingeni eliphasi lokubulunga imali, kufuneke bona siyame
ku-short-term capital flow ukubhadela imali etlhayeleko namahlelo
wethu wetjalo-mali.

Lezi ziinselela ekufanele inarha yekhethu izitjheje nakanjani ukuze
kulungiselelwe ukuya phambili.

Umbuzo oqakathekileko uthi: Ingabe ukukhula komnotho kufanele kube mayela
nani? Ukunjinga kuba khona ngehloso yokwenza ngcono iimpilo zabantu.

Ngokunjalo, umbuzo wokobana ukukhula komnotho kwabiwa ngokulingana uba
yingcenye ekulu ekuqalisiseni zoke iindaba eziphathelene nomnotho.

Okuqakathekileko kukobana ukwabelana ngenzuzo yokukhula komnotho kufanele
kufake hlangana ukuqatjhwa kwabantu, bekuqinisekiswe bona kunemisebenzi
enesithunzi.

Kwamambala siyazikhakhazisa ngembalobalo ezithi phakathi konyaka we-1995
newe-2003, umnotho ukwazi ukuveza amathuba wemisebenzi engaba sigidi esisodwa
nesiquntu; neminye engezelelweko, kube misebenzi engaba yi-500 000 yemisebenzi
ngonyaka kusuka ngonyaka we-2004 newe-2007.

Esikhathini samva lesi, kokuthoma soloko safumana intando yenengi kwavela
amathuba amanengi wemisebenzi kunenani labantu abathoma ukusebenza, lokhu
kwehlisa izinga lokutlhoga imisebenzi ukusuka ku-31% ngonyaka we-2003 ukuya
ku-23% ngonyaka we-2007.

Lokhu akukafaneli bona kuphambuke kusibopho sethu, ngokuragela phambili
kubhenyegululwa indaba ephathelene nekhwalithi yemisebenzi le, ukufaka hlangana
amalungelo nokuzuza lokho okuthatjelwa basebenzi.

Ukwabelana ngalokho okuzuzwa emnothweni kufanele kufake hlangana
ukukhanjiswa msinyana kwehlelo lokulungisa, kufakwe hlangana godu
i-Broad-based Black Economic Empowerment.

Lokhu akusikho ukuraga ihlelo elingabizwa bona ngelokukhethulula ngokombala.
Eqinisweni inarha engabandakanyi izakhamuzi zayo emikhakheni yoke yomnotho
izakuhluleka ukufikelela izinga elifaneleko.

Ukuba semva kwamabubulo wangeqadi ekutjhugululeni indlela yokuqatjha
eenkhundleni zabaphathi nezabantu abanamakghono, ukuthuthukisa irhwebo nokhunye
kwenza bona inarha ibopheke ngokungaqiniseki ngezinga eliphezulu lomnotho.

Ukwabelana ngenzuzo yomnotho kubuye kutjho ukudlala indima emsinyana
neqakathekileko enarheni ngosebenzisa isikhwama seemali zikarhulumende
njengesisetjenziswa sokusabalalisa nokwabelana umthwalo wokunikela ngepahla
namkha iinsetjenziswa zomphakathi.

AmaLunga aHloniphekileko anelwazi mayelana neendaba eziphathelene neemali
zehlalakuhle. Nanyana kunjalo ngizakunikela godu ngeembonelo ezimbalwa ukuze
ngihlathulule ubujamo beragelo-phambili esele sinayo neenselela esiqalene
nazo.

URhulumende uyazi begodu uphatheke kumbi ngomtlhago osagandelele umphakathi
wekhethu; begodu nezinga lokungalingani eliphezulu khulu.

Eminyakeni eli-15 edlulileko senze koke okusemandleni wethu ukubalekela
ubudisi lobu ngokusebenzisa iimali zehlalakuhle. Naku umdzubhulo womsebenzi
owenziwe siqhema seemfundiswa zeyunivesithi ye-Stellenbosch, esidoswa phambili
nguPhrofesa uServaas van der Berg:

“Kokuthoma, umtlhago wemali wehlile kusukela ngesikhathi sokutjhuguluka
kwekhulumnyaka. Ukwehla lokhu kukhambisana neendleko zesibonelelo
sezehlalakuhle kamanye amahlangothi kusukela enyakeni we-2002 ukuragela
phambili. Ukwenzeka ngcono lokhu kubonwa ngemisebenzi eziindingo qangi
ebantwini – ukutjhabalala komtlhago wepahla kukghone ukuphelisa umtlhago
wemali. Kwesibili, nanyana ukupheliswa komtlhago kuqakathekile, kusonga imbalo
yokungalingani eyangezeleleka eminyakeni yabo-1990. Kwesithathu, izinto
eziletha amatjhuguluko emirarweni yomtlhago nokungalingani kulawulwa bubanzi
bomthethomgomo… [U]mtlhago wehlile soloko kwafika amatjhuguluko, kodwana …
ukungalingani khona akubi ngcono.”

(Poverty since transition: What we know, p8: van der Berg et al, August
2007)

Nasitjheja imininingwana ngokuzeleko, abarhubhululi baragele phambili
batjheja lokhu:

“… Amakhaya anabentwana (abahlathululwa njengalabo abaneminyaka eli-17
nabangenzasi), inani lamakhaya abegade abika ukulamba kwabentwana lehle khulu
(ukusuka ngaphezu kwamaphesente ama-31 ukuya kumaphesente ali-16) phakathi
konyaka we-2002 nowe-2006. Lokhu kuhlathulula bona izinga lomtlhago lehle khulu
kwamambala, khulukhulu kilabo abantu abadinywe amathuba wokuthola isizo
lezehlalakuhle. Ukulamba kwabantwana kwehle kwafika esiquntwini eminyakeni
engaba mine.”

(Poverty since transition: What we know, p25: van der Berg et al, August
2007)

Kwamambala imininingwana le iqinisekiswa lirhubhululo lethu, elitjengisa
bona umtlhago wokungabi nengeniso khulukhulu emphakathini wabantu abanzima
nebebala wehlile, ngahlanye kubangelwe kungezeleleka kwabantu abafumana
umsebenzi nalabo abafumana imali yesibonelelo sezehlalakuhle. Inani labazuzi
bemali yesibonelelo sezehlalakuhle beliziingidi ezi-2,5 ngonyaka we-1999,
ngonyaka we-2008 inani leli lingezelelekile lafika eengidini ezili-12,4.

Ihlangothi elikhulu lalokhu limphumela wokukhula kwezinga lokwamukelwa
kweMali yesiBonelelo sabeNtwana, esikhule kusukela kubazuzi abaziinkulungwana
ezima-34 ngonyaka we-1999 ukuya eengidini ezi-8,1 ngonyaka we-2008.

Njengomzamo wokufaka isandla engenisweni labantu abatlhagako, isilinganiso
ebegade sibekiwe samathuba womsebenzi ngokwe/Hlelo eLandisiweko lemiSebenzi
yesiTjhaba ebegade sisuka kusigidi esisodwa safikelelwa ngonyaka we-2008,
unyaka owodwa ngaphambi kwesikhathi esasibekiweko ngokwegunya lamakhetho
wonyaka ka-2004. Lokhu kwaletha ithemba lokobana kuzakukghonakala ukuthi ihlelo
leli likhule belibe ngelingcono.

Mayelana nokutholwa kwesizo neendingo qangi zomphakathi, iimbalobalo
ziyazikhulumela. Isibonelo, izinga lokutholwa kwamanzi ahlanzekileko likhuphuke
kusuka ku-62% ngonyaka we-1996 ukuya ku-88% ngonyaka we-2008; igezi (58% ukuya
ku-72%); ukukhanjiswa kwendle (52% ukuya ku-73%).

Ubufakazi bemali yezehlalakuhle bubonakala ngokwenziwa ngcono kwemisebenzi
yesizo lezamaphilo. AmaSewula Afrika angaba yi-95% njenganje ahlala eendaweni
ezingaba makhilomitha amahlanu eduze nemiTholapilo; begodu sazisiwe bonyana
njenganje yoke imiTholapilo inamanzi ahlanzekileko. Umsebenzi wokuhlatjelwa
kwabentwana ukhule bewayokufika ku-85%; begodu nokubikwa kobulwelwe
bakamalalahlengezela kwehle ngendlela ekarisako.

Godu sithintwa kukobana irhubhululo ngeNtumbantonga litjengisa bona
kunokunzinza nokwehla okuncazana ezingeni lokuthelelana ngobulwele lobu.

Nasiragela phambili, ihlelo lokwelapha ngama-antiretroviral alisingilo
kwaphela elikhulu ephasini; kodwana liyakhula ngeenkhathi zoke. Kuneengulani
ezingaphezu kwe-690 000 esele zifakwe ekwelatjhweni ngama-antiretroviral soloko
ihlelweli lasungulwako.

Eminye imiTholapilo ayihlali ineenhlahla ezitlhogekako ngeenkhathi zoke,
abasebenzi abaneleko, nokunikelwa kwangamalanga kweensetjenziswa ezizindingo
qangi, ezifana namanzi ahlanzekileko negezi. Kezinye iindawo zomphakathi,
ukuphatha kusezingeni eliphasi begodu ukuziphatha nemikghwa yabasebenzi ifuna
ukulungiswa.

Kezefundo, sibone ukwehla kwezinga labafundisi: Izinga labafundi; pheze
indlela iyafana yokutloliswa kwabafundi eenkolweni zamazinga aphasi; nokwenziwa
ngcono kwezinga labantwana abaphumelela esifundweni seembalo, lapha
bengidzubhula iimbonelo ezimbalwa kwaphela.

Kusesenjalo, imizamo yokwenziwa ngcono kwemithangalasisekelo yeendaweni
ezitlhagako sele yenziwe.

Siyazi ukobana isibalo sabafundi abalisa isikolo bangakaqedi, khulukhulu
eenkolweni zamazinga aphakamileko nemayunivesithi siphezulu ngendlela
engamukelekiko. Begodu ihlelo lezefundo lisazokukhiqiza amakghona
aqakathekileko atlhogwa mphakathi.

Nangingezelelako, isiqhelo semiphumela mayelana nokufundisa nokufunda
sitjengisa ukuragela phambili kokuhlukaniswa kwabantu kwesikhathi
esadlulako.

Ngokutshima singatjho bona, lapha ifundo ifuneka khona khulu, kulapha
ingasiza ukudabula iinketani zomtlhago, kukulapha umthangalasisekelo, ukuphatha
nekghono lomfundisi kukarisa khona.

Amahlelo wezehlalakuhle wakarhulumende enze ngcono umtlhago wepahla,
ngokunikela ngezindlu eziziingidi ezi-2,6 zizindlu ezisekelwa ngurhulumende
ngeemali.

Begodu kuyatlhogeka ukobana sithokoze ihlelo lokubuyiselwa kweenarha
kubanikazi njengombana isekelo lamva belingenziwa msinyana begodu ngcono.

Ngaphezu kwakho koke, siyazikhakhazisa ngomsebenzi omuhle wamahlelo
wezehlalakuhle. Kodwana angeze sazithokozisa thina ngamatjhuguluko ambalwa.

Indikimba yombuzo wangamalanga mayelana nezefundo, zamaphilo amanzi
nokukhanjiswa kwendle, ngothi ingabe ngiyiphi indlela engcono yokunikelwa
kwemisebenzi le! Mayelana nalokhu sisalindelwe msebenzi omkhulu.

Malunga aHloniphekileko;

Izinga lobulelesi linomthelela omkhulu ekutheni amaSewula Afrika
angavikeleki. Izinto ezenzeka ngamalanga, emiphakathini etlhagako kuyingcenye
yezehlakalo zokusahlela kulinyazwe ngesihluku.

EmaZikweni karhulumende nemabubulweni wangeQadi kunekghonakalo yokobana
kunemikghwa emimbi nokungasetjenziswa kuhle kweentlabagelo ngesibanga
sobukhohlakali obukhona, lokhu kuzokuhlala kumnako omkhulu.

Kuyaziwa bona inani lokubhebhedlha kobulelesi okwenzeka enyakeni we-2002
sele lirhobhile. Kuneembalobalo ezinganikelwa ukusekela lokhu.

Kodwana siyazi bonyana ukwehla lokhu akhange kukhambe msinyana ngendlela
ebegade ilindelwe, okungasenane ingasi nangebelo elisuka ku-7 ukuya 10% ebegade
sizibekele lona ukulwa nobulelesi bangamalanga. Ubulelesi bokuphula
nokukhuthuza amakhaya namabhizinisi soloko kusaragela phambili; Ubulelesi
obumayela nokutlhoriswa kwabomma nabentwana abukabukwehla ngesibalo
esibonakalako, lokhu kumraro esinomnako omkhulu ngawo.

Lokhu kutjengisa ubuthakathaka kutjhebiswano labomakhelwani, khulukhulu
ekwakheni ubuhlobo bokuba munye lobo obuzakusiza ekuvikeleni nekupheliseni
ubulelesi. Kubuye kutjengise godu nobuthakathaka obukhona kuHlelo eliQalene
nobuLelesi kezoBulungiswa. Lokhu kulirhubhululo elenziwa nakuvuselelwa iimilo
zeembotjhwa. Lokhu kuveza nobuthakathaka bokwenza izinto msinyana, obukhona
kuhlelo lamakhotho. Lokhu kufaka hlangana umthangalasisekelo nokuphatha.

Lokhu ngokuhlangana nalokho okutjhejiweko lokha nakusungula ngamatjhuguluko
azokulethwa kuHlelo eliQalene nobuLelesi kezoBulungiswa.

Nasenza lokhu kufanele bona singakhohlwa bona sihlola ihlelo elitjhejwe
khulu kunanyana ngiliphi elikhe lathatjelwa enarheni.

Lokhu kubangelwa matjhuguluka lawo amaziko la abe nawo, aphathelene
nekambiso yemikhuba enzinze kusiko lamalungelo wobuntu, ihlalo nokuvangana
kwabantu, namahlelo wabo wokuziphendulela.

Kodwana asingazikhohlisi: mayelana nehlalakuhle yepilo yethu, amatjhuguluko
anjengalawa asakhasa. Isese yide indlela ekumele siyikhambe.

Nginesiqiniseko sokobana amaLunga aHloniphekileko azakuvumelana nami lokha
nangithi ubuntu obulethwe matjhuguluko wentando yenengi bufanele butjhunyayelwe
ngehloso yokuthi bufikelele emiphakathini enehlalakuhle eqokamileko.

Mayelana nalokhu, sisebenzise umthetho, iimvumelwano zeentjhabatjhaba,
ikambisolawulo namajima ukuqinisekisa bona kuba nemizamo etjhujileko yokwenza
ngcono ubujamo bepilo yabantwana, abomma, abantu abakhubazekileko
nabalupheleko.

Ngokusetjenziswa kwamajima wesekelombono begodu nangetjhebiswano
esilakhileko neenhlangano ezijamele iinqhema zabantu abaqokamileko
kezehlalakuhle, senze ngcono neendlela zokuyelelisa mayelana neendaba
ezibathintako. Njengendlela yokuragela phambili sikhuthaze ukuhlanganyela
kokusebenza ngeminako le.

Kuyinto esizikhakhazisa ngayo ukwazi bona, amakhaya aphethwe bomma afumene
ngaphezu kwenani loke lemali yehlalakuhle, ukufaka hlangana iinkumba nesizo
lezamaphilo; begodu hlangana namanye amahlelo aphumelelako kubekhona amajima
wokuhlatjelwa kwabentwana newefundiso ngokugoma okunepilo.

Nanyana kunjalo ukungabi khona kwemisebenzi kumraro omkhulu kibomma
beendaweni zemakhaya, ilutjha nabantu abakhubazekileko. Intumbantonga
inomthelela omumbi khulu phezu kwabantu bengubo abasakhulako. Inturhu
nokuhlukunyezwa kwabomma nabentwana kusezingeni eliphezulu kwamambala.

Koke lokhu kumsebenzi ekufanele kuqalanwe nawo esikhathini esizako.

Mma. Somlomo noSihlalo oHloniphekileko;

Lokhu kuhlangana nokuzuza okulethwe yintando yenengi; neragelo phambili
elenziwe ngurhulumende ukufikelela amagunya ewanikelwe bavowudi.

Akukho ukuphikisa esingaba nakho, nangayiphi indlela ekutheni ipumelelo
efikelelweko kusukela ngonyaka we-1994 ibe ngekarisako. Nanyana kunjalo
asithandabuzi ukutjho bonyana iinselela zisese khona.

Kuyatlhogeka bonyana sizikhumbuze ngefunisiso elinombono wethemba
nokuqinisela, ukuragela phambili netjhuguluko, likaMongameli wangaphambilini
uNelson Mandela, encwadini yomlando wakhe i-Long Walk to Freedom:

Ngikhambe indlela ede leya, eya ekululekweni. Ngilingile ukungaphambuki;
Ngibe nobutjhapha engibenzako ekukhambeni. Kodwana ngirhubhulule ifihlo
yokobana ngemva kokukhuphuka umbundu, ufumana bona kusese neminye imibundu
eminengi ekufuneka bona uyikhuphuke. Ngizinikele ithutjana lokobana ngiphumule
lapha, ngithole imibono ekarisako engizombelezileko, ngiqale ibanga elingemva
kwami engilikhambileko. Kodwana ngizokuphumula kwesikhatjhana, ngombana
ikululeko iza nokuziphendulela, begodu angeze ngalibaziseka, ngombana ikhambo
lami elide alikafiki ekupheleni.

Eenyangeni ezimbalwa ukusuka gadesi abantu benarha yekhethu bazokuphakamisa
uburholi obunyulwa ngibo, khona buzakuragela phambili ngomsebenzi omuhle
wekutani eyalwela ikululeko nabanye abasunguli bentando yenengi.

Nanyana iindlela zethu zokwenza zingahluka, kodwana iminqopho esifuna
ukuyifikelela icacile njengongombana ileyiwe kumThethosisekelo: ukuletha
intando yenengi ebumbeneko, engakhethululi ngobuhlanga, engaqali ubulili,
nenomphakathi oragela phambili odlala indima eqakathekileko ekwakhiweni
kwephasi elingcono.

Eminyakeni esithandathu edlulileko, abarholi bethu babamba i-Growth
Development Summit
, lapha bavumelana khona ngemisebenzi ekufanele thina
soke siyenze ekwenzeni ngcono ipilo yamaSewula Afrika, khulukhulu mayelana
nokunciphisa ukungabi khona kwemisebenzi nomtlhago bekufike esiquntwini
ngaphambi konyaka we-2014. Lokhu kufaka hlangana:

* Ukuletha amathuba wemisebenzi, imisebenzi engcono
nenesithunzi, koke lokhu kuzakwenzeka lokha nakutjalwa iimali
ezaneleko, amahlelo wemisebenzi yomphakathi, itjhebiswano
namano wamabubulo, ukuthenga kwangenarheni, ukuthuthukisa
amabubulo amancani nokusekelwa kwamabhizinisi wehlanganisela;
* Ukulwisana neenselela eziphathelene nokutjalwa kweemali
ngokonga imali, ukukhutjhwa kuhle kweensetjenziswa
ngokusebenzisa imali ebulungelwe umhlalaphasi, yezindlu, imali
efakwe mabubulo arhweba ngemali nokuthuthukiswa kwabanzima
ngomnotho;
* Ukukhuliswa kokulingana, ukulolwa kwamakghono, ukuvezwakwamathuba
womnotho
nokululwa kokulethwa kwamathuba wemisebenzi; begodu
* Nokutjheja khulu iindaba zangenarheni nokukghonakalisa ukuthuthukisa,
kufakwe
hlangana isibonelelo somthangalasisekelo nokunikelwa kwemisebenzi eziindingo
qangi.

Nginesiqiniseko sokobana, njengengcenye begodu nokuzaliselela eminqopheni
le, amaSewula Afrika azokwehluka mayelana nesidingo sokwenziwa ngcono kwehlelo
lezefundo; ukunikela ngesizo lezamaphilo elimsinyana nelinesithunzi,
ukuthuthukisa iindawo zemakhaya nokuqinisekisa bonyana kunokugoma okwaneleko;
nokuqinisa isandla ekulwisaneni nobulelesi nobukhohlakali.

Angikhulumi ngeendabezi ngombana zifaka koke okwenzekako namkha ngombana
ukukhuluma ngazo kuzakwelapha koke ukugula komphakathi wethu. Ngikhethe
ukukhuluma ngalokhu ngehloso yokugandelela iphuzu lokobana iSewula Afrika
ayitlhagiswa zizinto esizifuniselako. Iselela yethu kutjhugulula lokhu
esikwaziko kube mahlelo namaphrojekthi kwenzelelwe ukukhambisa izinto
msinyana.

Zoke lezizinto ezaziwako zisebantwini boke, njengombana kuveziwe kumiNqopho
yeMiliniyamu yokuThuthukiswa kweenTjhaba eziBumbeneko.

Kunjalo nje ubuntu banamhlanjesi buqalene nengozi yokobana ukufikelela
iminqopho le kungahlehliswa ngeminyaka eminengi, nakungasi litjhumimnyaka
njengomphumela wobujamo obumbi bomnotho obusele buginye umphakathi wephasi
loke.

Lokhu okuthome njengobujamo obumbi beemali emazikweni abolekisa ngemali
kuphenduke kwaba sikhathi esimbi somnotho wephasiloke, esinemiphumela emimbi
kezokukhiqiza nokurhwebelana.

Singabalekela amarhamaru, ukubekwa kwesikhathi esincani nobutjhapha
babaphathi bamabubulo amakhulu, lawo abe nesandla kilobu bujamo obumbi
bomnotho. Singaqalekisa imithethomgomo karhulumende leyo ebalekela iqiniso,
bese ivumele ukurhweba ngokungemthetho kwamabubulo bese lokho kuletha
itjharagano emahlelweni weemali. Singakwazi ukukwenza koke lokhu; begodu
singalithola isekelo kilokho.

Umsebenzi wethu oqakathekileko kukwamukela ngokuzeleko umphumela
wokuthuthuka lokhu emnothweni nesifundeni sethu, bese siza neempendulo
ezizakunciphisa umthelela khulukhulu kumabubulo aqokamileko womphakathi
wethu.

Esikwaziko kukobana ibhoduluko lelawulo enarheni yekhethu nemithethomgomo
yesAbelo seeMali ephikisa ikambiso yemizombe esayamukelako, yasisiza ekutheni
sibalekele ubudisi obukhulu bomthelela lo.

Kodwana soke siyazi ukuthi ngombana singenelele kuhlanganisela yomnotho,
ifuneko yokuthi sikhuphele imikhiqizo yethu ngaphetjheya inciphile; Ukuthola
isizo leemali nengeniso lokusikimisa ibhizinisi kusebujameni obumbi; ukuncipha
kokufuneka kwezinto kwehlise umkhiqizo; ukuvezwa kwamathuba wemisebenzi
kuthinteke kumbi begodu kamanye amabubulo ukuphungulwa kwabantu emsebenzini
kusenzeka.

Ubujamo obubudisi lobu buthomene nesikhathi lapha ibhebhedlho-ntengo
nemali-nzalo zisese phezulu khulu.

Seyiyoke ipumelelo le itjhabalalisa ingeniso esilifunako ekukhuliseni
ukunikelwa kwemisebenzi karhulumende nokuragisela phambili amaphrojekthi
womthangalasisekelo. Kusesenjalo, sikatelelekile ukobana sehlise ibonelo
phambili mayelana nokukhula komnotho nokuvezwa kwamathuba wemisebenzi.

Nanyana kunjalo siyazi bonyana iSewula Afrika ayikathinteki kumbi khulu
njengeenarha ezinye ezinengi. Kwamambala esikhathini lapha ezinye iinarha
bezisebujameni namkha bezihlongoza ukugirika komnotho, iSewula Afrika nezinye
iinarha zephasi zisajamele ukukhulisa umnotho, nanyana lokhu kukhamba
kancani.

Malungana nalokhu maLunga aHloniphekileko ngiyathaba ukuthi nginibikele
bonyana ekuthintaneni kwami ne-Ofisi yobuMongameli nabarholi beenhlangano
zomphakathi sivumelene ukuthi kufanele size nemikghwa yokungena hlangana
ezokunciphisa umthelela omumbi emphakathini wethu. Isiqhema somsebenzi
esiqalene neendabezi sisese matasatasa; begodu eminye imikhakha engeneleleko
kusakhulunyiswana ngayo.

Kokuthoma, urhulumende uzokuragela phambili ngokutjala iimali kumaphrojekthi
womphakathi, lawo anenzuzo ekhule yafika kumabhiliyoni ayi-R690 eminyakeni
emithathu ezako. Mayelana nalokhu nakutlhogekako sizakufumana iindlela
ezinobuhlakani zokubuthelela iimali.

Lokhu kuzakufaka hlangana isekelo elibuya kumaziko weemali athuthukisako
neemali-mboleko ezizakufunyanwa kuma-ejensi wangaphetjheya, ubudlelwano
namabubulo wangeqadi nokusetjenziswa kweentlabagelo ezifana nemali yesikhwama
somhlalaphasi elawulwa basebenzi.

Kwesibili, sizokuqinisa amahlelo wokuqatjha emabubulweni karhulumende.
Ngakelinye ihlangothi sizokuragela phambili, size namano wokungezelela
imisebenzi emikhakheni enjengezamaphilo, yabonohlalakuhle, yezefundo
nama-ejensi womthetho. Ngakelinye ihlangothi, sizokurhabisa ukusungula
ngesigaba esilandelako se-iHlelo elaNdisiweko lemiSebenzi yesiTjhaba.

Kwesithathu, ukudambisa ubujamo kungenziwa kumabubulo wangeqadi ngehloso
yokuphikisa ukwehla kwezinga lokutjala iimali. Nokujanyiswa okunganasidingo
kwemikhiqizo namkha ukuvalwa kwamabubulo.

Ngehlangothini elinye urhulumende uzozijayeza ukusekela amabubulo ngeemali
nangeentlabagelo ngehloso yokusiza ekulwisaneni neenselela emabubulweni
ahlukakahlukeneko, begodu kukhuthazwe nokukhula kwamaziko weemali ekusizeni
lawo asemrarweni ngesimanga sobudisi bomnotho.

Namkha kuzakuba nokungasebenzi kwesikhatjhana, ukufaka hlangana amaholideyi
amade, ukubandulwa okululiweko nomsebenzi wesikhatjhana namkha wokudlhegana.
Lokhu kuzakukhanjiswa nokukhutjhulwa kwejima lokuziKhakhazisa ngobuSewula
Afrika nokuthathwa kwamagadango aqinileko ngokungeniswa okungasisemthethweni
kwepahla.

Kwesine, urhulumende uzakunzinzisa begodu alule iindleko zehlalakuhle,
ukufaka hlangana neragelo phambili lokuthola isibonelelo semali yabentwana
esilulelwe eminyakeni eli-18 begodu iminyaka yabobaba yokulungela ukuthola
imali yomhlalaphasi yehliselwe ema-60.

Sizokuragela phambili sisebenzise isiBonelelo sezeHlalakuhle sokuDambisa
amaTlhuwo neendlela zokunikela ngokugoma, kuqalelelwe khulu nalabo abantu
abangakavikelwa siKhwama seTjhorensi yabangaSebenziko namkha labo abasebenzise
baqeda zoke iinzuzo zabo.

Sizakuragela phambili godu sitjhejisise iinselela ezimayelana nomukghwa
wokungabi nephaliswano kwamanye amabhizinisi. Mayelana nalokhu sithanda
ukuthokoza iKomitjhini yePhaliswano ngokuqinisa kwayo isandla nokuqinisekisa
bona abeqimthetho bayajeziswa.

Begodu sinerhuluphelo lokobana umphakathi nawo uzakufaka isandla
kuqinisekiswe bonyana abantu boke bayazuza lokha iintengo nazehlako.

Amagadango afana nala azakulawulwa migomo yesabelomali ephikisana nekambiso
yomzombe. Nanyana kunjalo sizakuqinisekisa bonyana ukuboleka iimali
kukarhulumende kuba ngokuhlakaniphileko nokunzinzileko. Lokhu kuhlathulula
ukwehla kwamsinyana kweenkolodo zikarhulumende, ngazo zoke iinkhathi lokha
ubujamo nabungcono.

Imizamo yethu izakusekelwa kuthokozelwa okuhlose ukuvikela ibhoduluko
bekurhojiswe umthelela olethwa matjhuguluko wobujamo bezulu, lawo angahle asize
ekulethweni kwamathuba womsebenzi.

Emhlanganweni we-G20 neyokuhlanganyela namaziko weenarha, urhulumende wethu
ugandelele bonyana kufuneka ukungena hlangana kwamsinyazana, khulukhulu
eenarheni ezithuthukilelo, lapha kuthome khona itjharagano begodu kubudisi
khulu. Sikholwa bona sesifikile isikhathi sokuqinisa ikambisolawulo
yangenarheni begodu nokutjheja ihlelo leemali; Kodwana ngaphezu kwalokhu,
indlela yokutjhejwa kwalokhu kwephasiloke ayinakubalekelwa begodu
iqakathekile.

Kuqakathekile godu ukobana sivikele isithunzi sehlelo lokurhwebelana
kweenarha, kuqedelelwe imikhulumiswano yagadesi ye-Doha Round emayelana
nokurhwebelana kweenarha, bekuqinisekiswe bona isizo lokuthuthukisa
alincitjhiswa.

Isifundo esisibophako kileli lwazi, kukobana sitlhoga itjhebiswano
eliqinileko hlangana nalabo abadlala indima kezomnotho wangenarheni
neweentjhabeni. Kodwana ingasi ngehloso yokukhandela kwaphela umthelela
wobujamo obumbi; kodwana nangehloso yokuza neendlela ezizakuvimbela
ukubuyeleleka kwalokhu.

Enarheni yekhethu sizokusungula ukwenza lokhu njengengcenye yekambiso
yokuthuthukisa umphakathi wethu kezomnotho. Ubude besikhathi esibekiweko
sokufikelela lokhu singahle silulwe. Kodwana asithandabuzi bonyana isikhathi
leso sizakufika msinyazana ngendlela engakatjhejeki.

Nakunje, ingabe siyilungiselela bunjani inarha yekhethu ukuthi isebenzise
ithuba leli esilifumeneko ngombana liqakathekile. Nangikhuluma ngalokhu
ngiqalise khulu kuBhegere yePhasi ye-FIFA ka-2010 neBhegere yeenHlangano
ezokubanjwa eenyangeni ezimbalwa ezizako. Eqinisweni woke amaphrojekthi
nokuhleliweko sekuqediwe namkha amanye sele azokuqedwa – sikhuluma ngamatatawu
wemidlalo, umthangalasisekelo weenthuthi, zokuvikela, iindawo zokuhlala,
zamaphilo namaqhinga wezokufudukela. Ngalokhu siqinisekisa ukuzithemba kwethu
ekusingatheni ngepumelelo iphaliswano lebholo erarhwako.

Begodu sithemba ukobana ngemva kokuthumba kahlanu okumlandelande, isiqhema
senarha sebholo erarhwako, njenganje sesizilungiselela ngokuzithemba,
ukwenzelela ukudlala kuhle ngaphezu kwalokho okulindelweko!

Ngaphezu kwalokhu, igugu lamambala lizakubonakala ekghonweni lamaSewula
Afrika lokuphatha iimvakathi nelobuntu. Ngalokhu sizabe sitjhugululela futhi
imibono engasiyo ngeSewula Afrika ebantwini bekhontinenthi nebeentjhaba. Lokho
kuyame kithi soke; begodu lokhu singakubiza intengo ephakamileko!

Mayelana nalokhu sithanda ukuthokozisa zoke iinqhema zemidlalo lezo
ezivikele ipumelelo yeSewula Afrika eminyakeni edlulileko. Ukuthokozisa
okukhethekileko sikunikela isiqhema sekhrikhethi esikwazileko ukuqaqada
safikelela ezingeni eliphezulu lephasiloke.

Begodu siziinKutani zikaMakhakhulararhwe wePhasi; u-Giniel de Villiers
nesiqhema sakhe bathumba inongorwana we-Dakar Rally; ama-Olimphiki
wabaKhubazekileko nawo aragela phambili ngokusenza bonyana sizikhakhazise;
nesiqhema sebholo erarhwako sabangaphasi kweminyaka ema-20 sisebenze kuhle
khulu kwamambala kuphaliswano lezinga eliphezulu.

Mma. Somlomo noSihlalo oHloniphekileko;

Eemvekeni ezimbili ezidlulileko, iSewula Afrika nenarha yeMali ziqedelele
ingcenye yepahla eligugu ngehloso yokubulunga imitlolo yekadeni
ye-Timbuktu.

Amagugu anothileko la eza i-Afrika yaba mhlahlandlela wesayensi nezemitlolo
efundwako, ifilosofi nezerhwebo, okuphazanyiswe kugandeleleka kwerhwebo
nokugirizeka komnotho we-Afrika.

Igadango leli kufanele libe yinzuzo kithi, kwenzelelwe bona sidlale indima
kezinye iinarha ezikukhontinenthi yethu, begodu kuragelwe phambili ngokwenza
ngcono ubujamo bepilo yabantu.

Eminyakeni engaphezu kweli-15 asikazinikeli ithuba lokuqinisekisa bona
ilwazi le-Afrika liyavuselelwa ngehloso yokuthi libe sendleleni yokwenza
kwe-Afrika ekhulwini leminyaka. Kukhamba kancani, kodwana sizakufika lapha
ikhonthinenti yethu izakuragela phambili ngokuvuselela isimilo, ngokuqalelela
ukungezeleleka kwekareko labantu babe ngaphezulu kwalokho okuhloswe barholi
babo, kuqinisekiswe ithemba nokuqinisela ephasini loke.

Ngikho lokhu, khona kodwa okusibangele irhuluphelo lokobana sisize abantu
benarha ye-Zimbabwe ekutheni bathole ipengu yokurarulula ihlekelele esenarheni
leya. Mayelana nalokhu sithanda ukuthokoza zoke iinhlangano ze-Zimbabwe
ngokuqeda imikhulumiswano, zinikele ngalokho ebegade kusifiso sabantu benarha
leya nebekhonthinenti jikelele: Lokhu kutjhiya urhulumende onzinzileko
ovunyelweko ngokomthetho olungele ukulwa neenselela eziqalene nabantu.
Sikhuthazekile ngokobana izolo, iPalamende ye-Zimbabwe iphasise
umThethosisekelo oKhitjelelwako wenomboro ye-19, loyo ohlathulula isisekelo
sikarhulumende obusa ngokuhlanganyela.

Ukuthokoza okukhethekileko malungana nalokhu kudluliselwa kumkghonakalisi
we-SADC, uMongameli wangaphambilini uThabo Mbeki nesiqhema esisebenze
umtjhawutjhile nangesineke ukusiza bonyana kufikelelwe esivumelwaneni.

Njeke umsebenzi wokwakha kabutjha ungasungulwa; begodu iSewula Afrika ijame
ngomumo bonyana isize lapha ingakghona khona. Mayelana nalokhu kunesidingo
esirhabako sokusiza kuhlekelele yezehlalakuhle yabantu benarha leya. Sinethemba
lokobana, ngombana iinarha zangaphetjheyeya zinetjhejo zizakusebenzisana
nabantu be-Zimbabwe lokha nabasazijayeza ikambiso etjha le.

Siyakhuthazwa godu bonyana, namkhana yini ethomako nefanelekako ibonakala
iletha iragelo phambili ebantwini be-Democratic Republic of Congo, kilokhu
kurorobhela kwabo ukunzinzisa nepumelelo, kungilokho ekungeze kwaqintelwa.

Ubudlelwano obusungulweko esikhathini samva nje phakathi koburholi be-DRC
ne-Rwanda bumumethe isithembiso mayelana neendaba zokuvikeleka nokusebenza
ngeendaba ezinthinta ihlekelele yehlalakuhle yabantu; Kodwana ngethemba
kuzakutjhejwa ipikiswano kezepolotiki.

Kusesenjalo, sizakuragela phambili sisebenzisane neenarha ezinye neYuniyoni
ye-Afrika ngehloso yokutjhitjhizela iminqopho ye-Burundi, Sudan, Western
Sahara, Côte d’Ivoire, Somalia nakezinye iinarha.

Njengombana lokhu kufakazelwa ziintuthuko ezihlukahlukeneko ezenzeke
eenyangeni ezimbalwa ezidlulileko, iSewula Afrika izakusebenzisa ithuba
enikelwe lona lokuba nguSihlalo we-SADC ukuqinisa amaziko wesifunda, ngalokhu
kuqalwe khulu ukusebenzisa iinsombululo ezathathwa emhlanganweni weenkhulu
zombuso nokulethwa ndawonye kwamano weemfunda.

Kusesenjalo sizokwenza ngcono ukuthintana phakathi kwe-SADC ne-Common Market
ye-Afrika esePumalanga neseSewula (COMESA) nomphakathi we-Afrika esePumalanga
(EAC). Amagadango lawa azokuthathwa ngehloso yokwakha kunokubhiriza
itjhebiswano esilithabelako le-Southern African Customs Union (SACU).

Mayelana nalokhu sithanda ukudlulisa amezwi wokuthokoza ebantwini
nokuburholi be-Zambia, Ghana ne-United States of America ngamakhetho alitshwayo
lokubonisa umuda omncani wokwahluka kwamadorobha weentjhaba.

Sizokuhlala njalo sinetjisakalo yokuqinisa itjhebiswano neenarha lezi,
ngehloso yokufikelela lokho esithi bubuntu.

Sibuye godu sizikhakhazise ngokobana kilonyaka sigidinga ikhulumnyaka
lokuthoma letjhebiswano lobuhlakani esinalo nenarha ye-China. Eminyakeni yoke
edluleko kube tjhatjhalazi ukobana yinengi inzuzo esiyifumanako kileli
tjhebiswano esinalo.

Sibuye sithande ukugandelela bona itjhebiswano eliqinileko phakathi kwethu
nenarha ye-Brazil neye-India lizakuragela phambili ngokusebenzisa i-IBSA;
begodu nangokukhuliswa kwesebenziswano esinalo nenarha ye-Russia, neenarha
ezise-Asia, Middle East, kunye ne-Latin ne-Amerika eseTlhagwini.

Emahlandleni ambalwa siwuvezile umnako mayelana nepi eragela phambili
e-Middle East jikelele, kwa-Israyeli nePalestina. Sinokudana okukhulu ngenturhu
yamva nje ebangele ukubhubha kwabantu, khulukhulu umphakathi, ukufaka hlangana
abentwana, abomma nabantu abalupheleko- kwamambala ubujamo lobu
abuhlathululeki.

Akunabanga elingabekwa, lizwisiseke ngobujamo obukhahlumezako
nobutjhabalalisako lobu. Sinethamba lokobana ukungenelela kweentjhabatjha
kwamva nje, ngehloso yokurarulula unomphela kuzakwenza umehluko. Lokho
kuzakutjho bonyana abantu bakwa-Israyeli nebePalestina bazazithabisa ngokuthula
nokuvikeleka njengeenarha ezibomakhelwana babo.

Sidlulisela ukuthokoza okukhethekileko kurhulumende nabantu be-Cuba
ekugidingeni iminyaka ema-50 yokufikelela inarha kamazibuse, begodu ngomazibuse
bakwazile ukukhetha indlela yokuzithuthukisa.

Eminyakeni edlulileko sikwazile ukufikelela esiphethweni semikhulumiswano
ne-European Union, ebegade imayelana nobuhlakani obuzakusetjenziswa kilokhu
kusebenzisana; Sinerhuluphelo lokobana uMoya owenza bona sifikelele
esiphethweni semikhulumiswano yesiVumelwano sobuDlelwano bomNotho neenarha
ezisesifundeni sethu uzakuragela phambili.

Sisazimisele ngokuragela phambili siqinise itjhebiswano lethu, lokha
nasizokubamba i-South Africa-EU Summit, pheze ekupheleni konyaka esikiwo.

Ngokusebenzisana nezinye iinarha ezisePumalanga sizokuragela phambili
ngokutjhitjhizela ukwakhiwa kabutjha kweenTjhaba eziBumbeneko, isiKhwama
seeMali zeenTjhabatjhaba namanye amaziko weentjhaba, khona zizakutjengisa
ukutjhuguluka kweqiniso leentjhaba begodu zisebenze ngomukghwa wentando
yenengi, ukulinganisa nangokuvuleka.

Sibuya siyazibophelela bonyana sizakufikelela iminqopho yeemvumelwano
zeentjhabatjhaba, ukufaka hlangana i-Kyoto Protocol nabalandeli bayo
esikhundleni ngehloso yokuzuzisa isizukulwani sabantu bekhethu nesabantu
bephasiloke.

Mma. Somlomo noSihlalo oHloniphekileko;

Ekufikeleleni lokhu sizokulinga ngeminqopho emibili emleyo: Ukutlhogeka
kokuqedelela kwethu igunya elanikelwa urhulumende lo ngonyaka we-2004;
nokuqakatheka kokuqinisekisa bona urhulumende ozokubusa ngemva kwamakhetho
uthola ubujamo bulungele ukusebenza kwamahlelo, ngaphandle kokuliyeka.

Eenyangeni ezimbalwa ezizako ngemva kwamakhetho wenarha neweemfunda,
sizakuqinisekisa bonyana senza koke okufunwa sitjhaba ngegunya esinikelwe lona.
Lokhu kuyingcenye yamaphrojekthi adephileko amanengi lawo aseHlelweni
lemiSebenzi karhulumende, sizokutjheja khulu lokhu:

* Ukunikela ngeensetjenziswa ezitlhogekako khona kuzakwenziwa ngcono
imisebenzi
yomphakathi nokusebenza ngokuhlanganyela hlangana
kwemikhakha karhulumende, ukufaka phakathi amano wokuhlela
wesitjhaba;
* Ukuragela phambili ngejima lokuLwa nomTlhago nokuqedelela umtlamo
wamAno
aDephileko aLwisana nomTlhago ngokuthintana nomphakathi
okwenzekako njenganje;
* Ukusetjenziswa kwamahlelo adephileko lawo anzelwe ukuphelisa izehlakalo
zekholera emahlangothi wenarha ahlukeneko;
* Ukuragela phambili ngerhubhululo nokuthintana mayelana neHlelo
eliDephileko lokuVikeleka kezeHlalakuhle, kufaka hlangana iindaba
eziphathelene neTjhorensi yezamaPhilo eNarheni;
* Ukutjhujisa ijima lokonga amandla wegezi, ngehloso yokunzinzisa ubudisi
bagadesi namatjhuguluko ekuziphatheni kwethu, kusesenjalo kukhanjiswe
msinyana amaphrojekthi wokwakha ubukghoni nokusebenzisa eminye
imihlobo yamandla – sikhumbule bonyana ukutjhuguluka kobujamo
nomtjhiso wenarha kunomthelela , iinsetjenziswa ezifana neembaseli ze-
fossil namanzi ziyancipha, ngakelinye ihlango ukufuneka kwazo kuyanda;
* Ukuhlanganisa imiphumela yerhubhululo lemikhakha esebenzisanako,
mayelana nokungena hlangana kumnotho wezinga eliphezulu ofana
namahlelo wemisebenzi yomphakathi, isekelo lamarhwebo amancani
nasathuthukako namahlelo wokuthuthukisa iindawo zemakhaya;
* Ukutjhujisa imizamo yokuvuselela iHlelo eliqalene nobulelesi
kezobulungiswa, ukufaka hlangana amakghono angcono wesiforensiki,
ukungezelelwa kwabaphenyi, ukusetjenziswa okupheleleko
kwemininingwana nethekhnoloji yozokuthintana, nokuphathwa ngcono
kwamakhotho; begodu
* Nokutjhejwa kwekambiso ngomnqopho wokuqinisa amaziko asebenza
ngeendaba eziphathelene nokulinganiswa kobulili, ezinjenge-50/50
ekuthathweni kweenqunto, ukuthuthukiswa kwelutjha, amalungelo
wabantu abakhubazekileko namalungelo wabentwana – kufakwe
hlangana ukuqedelelwa kokuthintana mayelana nomThethomgomo
weLutjha leNarha, ngalokhu kuzabe kulungiselelwa ukusetjenziswa
komTlolo weLutjha le-Afrika. Ngemva kwalokha uzakuphasiswa
yiPalamende bekuhlonywe i-Ejensi yokuThuthukisa iLutjha leNarha;
ukuthunyelwa kwemiThetho yeKambiso ye-SADC ephathelene nobulili
nokuthuthukiswa kwepalamende; ukuqiniswa kokujanyelwa kwamalungelo
wabantu abakhubazekileko; nokwandiswa kwabomasipala labo abajamele
ngokuzimisela amaLungelo wabeNtwana ngaphezu kwe-60% esikiyo
gadesi.

Lawa namanye amahlelo, ukufaka hlangana iimBonelelo-qangi eziPhambili
ezavezwa kuKulumo yesiTjhaba yangoMhlolanja ngonyaka odlulileko, kuba sisekelo
semizamo yethu yokufikelela lokho okuvezwa ligunya lethu nokwenza umleyo
wekusasa.

Sizakuqinisa imizamo yethu ezabe ihlohlozelwa yitjisakalo, ithemba
nokuqinisela kwabantu beSewula Afrika ngehloso yokufikelela lokho okulungele
thina soke. Lokhu, khona kodwa kumthombo wokuzikhakhazisa kwethu nasithi
isitjhaba sisebujameni obuhle. Intando yenengi yethu ingelungileko. Kancani
kancani ikhula ngokudlondlobala.

Ngalokho, emagameni kaMongameli wangaphambilini uMandela, “angeze [Sa]
libaziseka, ngombana ikhambo [lethu] elide alikafiki ekupheleni.”

Ngiyathokoza.

Issued by: The Presidency
6 February 2009

Share this page

Similar categories to explore