Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa, Holoni ya Ḓorobo Khulwane ya Kapa
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavundu, Vho Amos Masondo,
Mufarisa phresidennde wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe, Vho Paul Mashatile na Vhomme Mashatile,
Phresidennde wa Kale Vho Thabo Mbeki,
Mufarisa phresidennde wa Kale Vho Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Mulangadzulo wa Kale wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Baleka Mbete,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Raymond Zondo,
Mufarisa muhaṱuli Muhulwane, Vho Mandisa Maya,
Vhahaṱuli vho fhambanaho vhane vha vha hone fhano,
Ṋeḓorobo wa Kapa, Mukhantseḽara Vho Geordin Hill-Lewis,
Muimeli Muhulwane wa zwa Vhudipuḽomati na Vhaimeli Vhahulwane vha Madzingu,
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwi Tikedzaho Dimokirasi yashu,
Vhaḓivhalea vho imelaho mavundu ashu a ṱahe,
Miraḓo ya Phalamennde, na
Vhahashu,
Musi ri kati na u ita ndugiselo dza uno Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka (SoNA), ro pfa ro ṱungufhala vhukuma u pfa mafhungo a vhavhaho a u fhira fhano shangoni ha Dokotela Vho Hage Geingob, Phresidennde wa Riphabuḽiki ya Namibia.
Phresidennde Vho Geingob vho vha vhe khonani kha nṋe na kha vhathu vha Afrika Tshipembe, vha dovha hafhu vha vha khonani kha nndwa yashu ya u lwela mbofholowo. Vho vha vhe ngweṋa ya mulalo, vhuthihi, mvelaphanḓa na mveledziso kha dzhango ḽa Afrika.
Ndi humbela uri ri fhumule tshifhinganyana u sumbedza ṱhonifho na u vha hulisa.
Vhahashu,
Heino SoNA i khou vha hone nga ṅwaha wa vhu 30 wa dimokirasi yashu.
Nga ḽa 27 Lambamai 1994, vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha dzimiḽioni vho shela mulenzhe kha khetho dza dimokirasi, vhunzhi havho lwo vha lu lwa u tou thoma kha vhutshilo havho.
Ḓuvha iḽo ḽa ndeme ngauralo ḽo vha ḓuvha ḽe ḽa swikelwa nga murahu ha miṅwaha ya maḓana na maḓana ya u lwa, hu tshi lwiwa Nndwa ya u vhofholola vhathu vhashu u bva kha thambulo na u kandeledzwa, u bva kha u ṱangulwa na u sa farwa zwavhuḓi, vhushai na u sa eḓana.
Zwenezwo musi ro ima kha miduba milapfu, yo songanaho ri tshi khou ṱoḓa u khetha, ro rembuluwa ra lavhelesana, ra amba nga ha dakalo ḽashu nahone tshiṅwe tshifhinga ri tshi rothisa na miṱodzi.
Ro ṱanganedza dzikhonani na vhatsinda nga nḓila i fanaho, ri tshi khou ṱuṱuwedzwa nga muhumbulo wa vhumatshelo vhu fanaho ha shango ḽashu he ra vha ri nḓilani ya u vhu bveledza nga vouthu dzashu.
A ro ngo sokou tou panga fhedzi vouthu zwayo afho ngomu ha mabogisi a u khethela fhedzi ro panga muḽoro wa shango ḽe ra vha ri tshi khou tama u ḽi bveledza.
Wo vha muḽoro wa shango ḽa Afrika Tshipembe ḽine, nga nḓila dzoṱhe, ḽa vha ḽa vhathu vhoṱhe vha dzulaho khaḽo, ro vhumbana ra vha tshithu tshithihi naho ro fhambanaho.
Ḽifhasi ḽo lavhelesa musi Vho Nelson Mandela, khotsi a lushaka lwashu, vha tshi voutha ngei Inanda kha vunḓu ḽa Kwazulu-Natal; shango ḽa Vho Shaka, muhali ane dzina ḽawe ḽa kha ḓi pfala kha miṅwaha heyi yoṱhe u swika zwino; fhethu he Vho John Langalibalele Dube, Phresidennde wa u thoma wa ANC, ḽine ḽa vha dzangano ḽe ḽa ṱanganya Vharema vhoṱhe, vha bebelwa hone; ha dovha hafhu ha vha hayani ha Khosi Vho Albert Luthuli, Murema wa u tou thoma u wina Pfufho ya Mulalo ya Nobel.
Nga nḓila nnzhi, u voutha havho ngei Inanda, fhethu he ha vhulungwa Vho John Langalibalele Dube, zwo vha sa tshiga ngauri nga kha honohu u voutha havho fhethu afho, vho vha vha tshi khou vhiga murahu kha Phresidennde wa u thoma wa ANC nga ha he nndwa iyi ya u lwela mbofholowo ya swika hone.
Nga murahu ha u khetha, Vho Madiba vho ri:
“Hezwi zwi tou vha mathomo a tshifhinga tshiswa. Ro pfukha kha tshifhinga tsha u sa vha na fulufhelo, u fhandekana, u sa vha na zwikhala zwinzhi, khathihi na khuḓano. Ri khou thoma tshifhinga tshiswa tsha fulufhelo, pfumedzano na u fhaṱa lushaka.”
Ndi wonoyu muḽoro, wa vhathu vho vhofholowaho nahone vhane vha vha na vhuthihi, we wa lukwa kha Ndayotewa ya dimokirasi yashu.
Ndi yeneyi Ndayotewa ye ya ranga phanḓa ndingedzo dzashu roṱhe kha tshifhinga tsha miṅwaha ya mahumi mararu yo fhelaho dza u lingedza u shandukisa tshoṱhe shango ḽashu uri ḽi vhe khwine, nahone i tea u vha ya ndeme kha mushumo une ra khou ita zwazwino ri tshi itela u fhaṱa vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe.
Kha tshifhinga tsha miṅwaha ya mahumi mararu yo fhelaho, ro vha ri tshe lwendoni, roṱhe ri tshi khou lwela u swikela lushaka luswa – lushaka lwa dimokirasi nga u angaredza.
Ro fhelisa tshiṱuhu tsha muvhuso wa tshiṱalula ra fhaṱa muvhuso wa dimokirasi wo ḓitikaho nga lutamo lwa vhathu.
Ro bveledza zwiimiswa zwo khwaṱhaho u itela u tsireledza mbofholowo dza ndeme khathihi na pfanelo dza vhuthu dza vhathu vhoṱhe.
Ro shandukisa matshilo a vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha dzimiḽioni, ra vha ṋetshedza ṱhoḓea dza vhutshilo khathihi na u sika zwikhala zwe kale zwa vha zwi siho.
Ro ita uri hu vhe na ekonomi yo fhambanaho ine minerala dzayo, zwibveledzwa zwa vhulimi na thundu dzo magwaho zwa kona u swika fhethu hoṱhe u mona na ḽifhasi, ngeno nga thungo ri tshi khou sika mishumo fhano Afrika Tshipembe.
Sa shango, ro humela kha tshitshavha tsha dzitshakha, ra ṋetshedza thuso kha zwa mulalo na vhukonani kha mashango na kha vhathu vhoṱhe.
Sa musi ri sa koni u hanedza mvelaphanḓa ye vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha kona u i bveledza kha miṅwaha ya 30 yo fhelaho, ri nga si kone u dzhiela fhasi khaedu dzo kalulaho dzine ra khou bvela phanḓa na u ṱangana nadzo.
Ro konḓelela zwifhinga zwi konḓaho vhukuma musi u khwaṱha ha dimokirasi yashu ya ndayotewa hu tshi swika he ha lingwa lwo kalulaho.
Ho vha na zwifhinga zwe zwiwo zwa nga nnḓa ha mikano yashu zwa fareledza mvelaphanḓa yashu.
Thaidzo dza masheleni dza ḽifhasi ḽoṱhe dza ṅwaha wa 2007 na wa 2008 dzo swika he dza fhelisa miṅwaha ya mahumi ya nyaluwo yo khwaṱhaho khathihi na zwa u sikwa ha mishumo nga tshihaḓu.
Khuḓano ya vhukati ha shango ḽa Russia na ḽa Ukraine ine ya kha ḓi tou vha tshiwo tsha zwenezwino, yo shela mulenzhe kha u gonya ha mitengo ya zwivhaswa, zwiḽiwa na dziṅwe thundu u mona na ḽifhasi, nahone nga mulandu wa zwenezwo, vhutshilo ho mbo ḓi thoma u konḓa vhukuma kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
Ho dovha hafhu ha vha na zwifhinga zwe zwiwo zwa fhano hayani zwa dzinginyisa mitheo ya dimokirasi yashu ya ndayotewa.
Khamusi tshinyalelo khulwane yo vhangwa nga tshifhinga tsha u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso.
Kha tshifhinga tshi linganaho miṅwaha ya fumi, vhathu vhe vha vha vhe kha maimo a nṱha Muvhusoni vho ita tshimbevha na vhathu zwavho tsha u ṱoḓa u langa na u shandukisa tshipikwa kha khamphani dza muvhuso, mazhendedzi a kombetshedzaho u tevhedzwa ha mulayo khathihi na zwiṅwe zwiimiswa zwa muvhuso.
Kha dziṅwe nyimele, zwiito izwi zwo konadzea nga thuso ya khamphani dza fhano hayani na dza dzitshakha.
Masheleni a swikaho biḽioni dza dzirannda e a vha o vhetshelwa u thusa u swikela ṱhoḓea dza vhadzulapo zwavho vha Afrika Tshipembe o swika he a tswiwa.
Fulufhelo kha shango ḽashu ḽo swika he ḽa tshinyadzwa vhukuma. Zwiimiswa zwa muvhuso na zwone zwa hoṱefhadzwa lwo kalulaho.
Masiandaitwa a u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso a kha ḓi bvela phanḓa na u vhonala kha tshitshavha nga u angaredza, u bva kha ṱhahelelo ya zwidimela zwa u endedza thundu u ya kha u wa ha tshumelo dza nnyi na nnyi, u bva kha u sa shuma zwavhuḓi ha zwiṱitshi zwashu zwa muḓagasi u ya kha thandela dza mveledziso dzo kundelwaho.
Fhedzi vhadzulapo vha Afrika Tshipembe, hu tshi katelwa na vhaofisiri vhanzhi vha muvhuso vha fulufhedzeaho nahone vho diimiselaho, vho ima vha lwa nazwo, vha dovha hafhu vha shumisana vha tshi itela u fhenya zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso.
Naho zwo ralo, ndingedzo dza u thithisa mbuedzedzo ya shango dzo ḓi bvela phanḓa.
Nga mbilu yo ṱungufhalaho, ri humbula zwiwo zwa ṅwedzi wa Fulwana 2021, musi vhathu vhe vha vha vha tshi khou ṱuṱuwedzwa nga madzangalelo avho vha tshi ṱoḓa u vusa bonyongo ḽa vhadzulapo, zwe hezwi zwa vhanga mpfu dzi vhavhavho khathihi na tshinyalelo ye ya kwama fhethu hunzhi.
Na kha zwenezwo, vho fhedza vho kundelwa.
Ndingedzo hedzi dza u lingedza u balanganya mbuyelo dza mbofholowo yashu dze ra dzi wana u konḓa, na dzone dzo kundelwa ngauri vhathu vha Afrika Tshipembe vho ima vhoṱhe vho khwaṱha, vha tshi pilela Ndayotewa yashu khathihi na pfulufhedziso dzayo dza vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe.
Ho vha u ḓiimisela hu fanaho na honoho he ha ita uri shango ḽashu ḽi konḓelele tshinyalelo yo vhangwaho nga COVID-19, dwadzetshifu ḽo kalulaho ḽifhasini kha miṅwahani i fhiraho ḓana.
Vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha fhiraho 100 000 vho xelelwa nga matshilo avho nga mulandu wa vhulwadze uvhu ngeno vhathu vha miḽioni mbili vho fhelelwa nga mishumo yavho.
Fhedzi, zwo vha zwi tshi ḓo vha zwo kalula u fhirisa afho arali ri songo shumisana roṱhe sa tshithu tshithihi u iteal u thivhela u phaḓalala ha vairasi iyi, u tikedza vhashumi vhashu vha zwa mutakalo, u tsireledza avho vha songo tsireledzeaho khathihi na u ṋetshedza mbekanyamushumo ya khaelo i sa athu vhuya ya vha hone.
Ro kona u ṱanganya vhadzulapo kha muhumbulo muthihi wa ndingedzo dza u tsireledza matshilo na nḓila dza u ḓitshidza ngadzo.
Ndi khou ṱoḓa u swikisa ndivhuwo kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha zwigidi vhe vha ṋetshedza thuso ya masheleni kha vha Solidarity Fund, kha vhashumi vhe vha bveledza tshomedzo dza zwa mishonga, na kha vhaongi, madokotela khathihi na vhaṅwe vhashumi vha zwa mutakalo vhe vha vhea matshilo avho khomboni vha tshi itela u ṱhogomela avho vhe vha vha vha tshi khou lwala.
Iṅwe khaedu khulwane ine ra khou tea u i tandulula ndi ya khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi (GBVF), zwine zwo ṱalutshedzwa sa dwadzetshifu ḽa vhuvhili.
Sa muvhuso, ro sika milayo ra dovha hafhu ra livhisa zwishumiswa zwinzhi kha mushumo wa u fara na u sengisa vhatshinyi, u ṋea thikhedzo ya khwine kha zwipondwa khathihi na u ṱuṱuwedza zwa u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha sia ḽa ekonomi.
Sa lushaka, ri tea u khwaṱhisa ndingedzo dzashu roṱhe dza u fhelisa zwiito zwa GBVF.
Kha miṅwaha ya zwenezwino, shango ḽo ḓiwana ḽi tshi khou livhana na masiandaitwa a tshanduko ya kilima.
Ro vha na mililo ya ḓaka i tshinyadzaho vhukuma ngei kha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, miḓalo i tshinyadzaho ngei KwaZulu-Natal, mufhiso u sa konḓelelei ngei Devhula ha Kapa, gomelelo ḽi sa fheli ngei Kapa Vhubvaḓuvha khathihi na maḓumbu mahulu ngei Gauteng.
Vhunzhi ha mushumo wa ino ndangulo ya muvhuso, wo vha u bvisa shango ḽashu kha hedzi khaedu khulwane ngaurali khathihi na u shuma ro livha kha u vhuedzedza zwithu ngonani.
Naho tshiṅwe na tshiṅwe tsha zwiwo izwi tsho sia luvhadzi, shango ḽashu ḽo kona u pfukha kha nyimele idzo dzi konḓaho ngaurali.
Ndi zwone, zwazwino ri na mavhadzi a sumbeaho. Fhedzi kha nyimele iṅwe na iṅwe, vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vho ima vho khwaṱha.
A ro ngo tou konḓelela fhedzi, ro dovha hafhu ra vhuya ro khwaṱha nahone ro ḓiimisela vhukuma.
Ndingedzo hedzi dzoṱhe dzo sumbedza nḓila ine vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha dzhiela ngayo nṱha mbofholowo yavho ye vha i wana nga murahu ha miṅwaha ya mahumi na mahumi ya nndwa.
Mafhungo a miṅwaha ya 30 ya u thoma ya dimokirasi yashu a nga ṱalutshedzwa zwavhuḓi nga kha vhutshilo ha ṅwana ane a pfi Tintswalo, we a bebiwa nga tshifhinga tsha mbofholowo nga ṅwaha wa 1994.
Tintswalo, ane a vha ṅwana o bebiwaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa dimokirasi, o aluwa kha tshitshavha tsho fhambanaho vhukuma na shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa vhabebi vhawe, ḽa vhomakhulu wawe khathihi na ḽa vhomakhulukuku wawe.
O alutshela kha tshitshavha tshi vhuswaho nga ndayotewa yo ḓitikaho kha ndinganelo, mulayo, khathihi na khwaṱhisedzo ya tshirunzi tsha mvelo tsha mudzulapo muṅwe na muṅwe.
Tintswalo khathihi na vhaṅwe vhanzhi vho bebwaho nga tshifhinga tshithihi nae, vho vha vhana vhe vha vhuelwa nga mbekanyamaitele dza u thoma dza Muvhuso wa dimokirasi dza u ṋea ndondolamutakalo ya mahala kha vhafumakadzi vho ḓihwalaho na vhana vha miṅwaha ya fhasi ha rathi.
Miṅwaha ya musi Tintswalo a tshi kha ḓi aluwa o i fhedza a tshi khou dzula ngomu nḓuni ye ya ṋetshedzwa nga Muvhuso, ine ya vha iṅwe ya dzinnḓu dza dzimiḽioni dze dza fhaṱelwa u dzudza vhashai.
Tintswalo o aluwa kha muṱa we wa vha u tshi ṋetshedzwa maḓi na muḓagasi wa mutheo, kha nnḓu ye vhabebi vhawe vho vha vha tshi nga ḓi vha vho dzula khayo i si na muḓagasi phanḓa ha ṅwaha wa 1994.
Tintswalo o ṅwaliswa kha tshikolo tshine vhabebi vhawe vha sa tee u badela mutendelo wa tshikolo nahone ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa tshikolo o vha a tshi phakhelwa zwiḽiwa zwi re na pfushi sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ine ṋamusi ya khou tikedza vhagudiswa vha miḽioni dza ṱahe vha bvaho miṱani i shayaho.
Muvhuso wa dimokirasi wo mu ṋetshedza na Gavhelo ḽa u Tikedza Vhana u itela uri a kone u swikela ṱhoḓea dzawe dza mutheo. Heḽi gavhelo khathihi na dziṅwe nḓila dza thuso ya zwa matshilisano, ḽi khou bvela phanḓa na u phuluso vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha fhiraho miḽioni dza 26 ṅwedzi muṅwe na muṅwe.
Nga heyi thikhedzo, Tintswalo, ane a vha ṅwana o bebwaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa dimokirasi, o kona u ṱhaphudza pfunzo dzawe dza sekondari.
Nga kha thuso ya Tshikimu tsha Thuso ya Masheleni a Matshudeni tsha Lushaka (NSFAS), Tintswalo o kona u guda kha ḽiṅwe ḽa magudedzi ashu a Pfunzo na Vhugudisi ha zwa Thekiniki na Mishumo ya Zwanḓa (TVET) he a fhedza nga u wana ndalukano.
Musi Tintswalo a tshi thoma u shuma, o kona u bvela phanḓa na u aluwa zwavhuḓi nga thikhedzo ya mbekanyamaitele dza Muvhuso dza ndinganelo ya mishumo na U Maanḓafhadzwa ha Vharema kha sia ḽa zwa Ekonomi.
Nga masheleni e a vha a tshi a hola, o kona u vhulunga, u thoma muṱa, u pfulutshela kha nnḓu yavhuḓi na u tshila vhutshilo ha khwine.
Haya ndi mafhungo a vhathu vha dzimiḽioni vhe vha bebwa u tou bva nga tshifhinga tsha dimokirasi yashu. Fhedzi hezwi zwi tou vha tshipiḓa tshiṱuku tsha mafhungo ayo.
Naho ho vha na mvelaphanḓa khulwane yo swikelwaho kha miṅwaha ya 30 yo fhelaho, vhunzhi ha vhana vho bebwaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa dimokirasi vha kha ḓi ṱangana na khaedu khulwane.
Dzimiḽioni dza vhaswa vhane vha vha na miṅwaha ya 15 u ya kha ya 24 zwazwino a vha na mishumo, a vhaho kha zwa pfunzo kana vhugudisi.
Hu na vhanzhi vhane vha vha na maṱiriki, dipuloma kana digirii vhane vha khou kundelwa u wana mushumo, kana vhane vha si vhe na nḓila ya u thoma bindu.
Naho nyaluwo ya ekonomi i ya ndeme kha u fhungudza u shayea ha mishumo, ri nga si kone u sokou ima ra sedza madzuloni a u ṋetshedza mishumo ine vhunzhi ha vhana vho bebwaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa dimokirasi vha i ṱoḓa.
Sa muvhuso, ro dzhia maga a u tandulula khaedu ya u shayea ha mishumo kha vhaswa.
Miṅwahani miraru yo fhiraho, ri tshi khou fhaṱa u bva kha mvelaphanḓa yavhuḓi ya Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzwaho, ro rwela ṱari mbekanyamushumo ya Ṱhuṱhuwedzo ya Matholele ya Phresidennde.
Nga kha heyi mbekanyamushumo, ro sika mishumo i fhiraho 1.7 miḽioni khathihi na zwikhala zwa nḓila dza u ḓitshidza ngadzo.
Nga kha mbekanyamushumo iyi ya ṱhuṱhuwedzo, ro kona u thola vhathusi vha vhadededzi zwikoloni vhane vha fhira miḽioni nthihi kha zwikolo zwa 23 000, lwe ra kona u ṋea vhashelamulenzhe tshenzhemo ya zwa mushumo ya ndeme nga thungo ri tshi khou khwiniswa mvelelo dza u guda.
Nga kha Maga a Thuso ya Mishumo ya Vhaswa a Phresidennde, ro thoma SAYouth.mobi sa puḽatifomo i sa badelwi hu tshi itelwa vhaswa vha sa shumi uri vha kone u swikela zwikhala zwa u guda na u wana mbuelo ya masheleni.
Vhaswa vha fhiraho 4.3 miḽioni ndi vhane zwazwinio vha khou shumisa yeneyi netiweke ngeno vhaṅwe vha swikaho 1.6 miḽioni vho no wana zwikhala u swika zwino.
Nga tshumisano na Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Vhaswa ḽa Lushaka (NYDA), ro dzudzanya maga o vhalaho a u ṋetshedza zwikhala kha vhaswa, hu tshi katelwa na Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka khathihi na Tshumelo ya Mishumo ya Vhaswa.
Hedzi mbekanyamushumo ndi dza ndeme ngauri mushumo ndi wa ndeme kha vhathu. NYDA yo ita mushumo wa ndeme kha u thusa vhunzhi ha vhaswa uri vha thome mabindu avho.
U vha na mushumo a zwi tou ṋea fhedzi muholo, zwi dovha hafhu zwa vha zwa ndeme kha u ita uri vhathu vha pfe vhe vha ndeme, vhe na tshirunzi, fulufhelo, ndivho na nyangaredzo.
U tou bva kha vhudzivha ha u shayedzwa na tshayandingano, ro shuma kha miṅwaha i fhiraho 30 ri tshi itela uri vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vha vhe na zwikhala zwine zwa eḓana zwa u bvelela.
Zwa u sokou tou ṱanganedza fhedzi uri ho vha na u tambudzwa ha vhathu tshifhingani tsha kale a zwo ngo eḓana; ri tea u zwi lugisa.
Ro bveledza milayo na u u shumisa mbekanyamushumo dza u thusa vharema na vhathu vha vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe uri vha kone u bvelela musi vhe mishumoni, uri vha vhe vhaṋe na vhalangi, uri vha wane mavu na u kuvhanganya ndaka.
Tshivhalo tsha mishumo kha vhulanguli ha nṱha ho farwaho nga vharema tsho gonya kaṱanu vhukati ha ṅwaha wa 1996 na wa 2016.
Iṅwe ya khaedu khulwane ye ino ndaulo ya muvhuso ya vha yo livhana nayo musi i tshi thoma u shuma, ndi u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso na zwiito zwa vhuaḓa.
Tshipikwa tshashu tsha u thoma tsho vha u dzhia tsheo ya u fhelisa zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso, u balanganya netiweke dza zwa vhugevhenga nga ngomu kha muvhuso khathihi na u vhona uri vhatshinyi vha a livhana na vhulamukanyi.
Ro vha ro tea u ita zwenezwo u itela uri ri kone u vusulusa zwiimiswa zwashu khathihi na u fhaṱa hafhu ekonomi yashu.
Ro thola vhathu vha re na vhukoni nahone vha fulufhedzeaho uri vha range phanḓa mazhendedzi ashu a zwa khombetshedzo ya u tevhedzwa ha mulayo, kha mihasho ya muvhuso, tshumelo dza vhutsireledzi na kha khamphani dza muvhuso, kanzhi ri itshi shumisa maitele o ḓiimisaho nahone a re khagala.
Zwa u fhulufhedzea na u shuma zwavhuḓi ha zwiimiswa zwi re na tshivhalo u fana na Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe (SARS) zwo kona u swikelwa nahone mashumele azwo o khwinifhadzea.
Ro thoma Khethekanyo ya Ṱhodisiso sa yuniti yo khetheaho nahone ya masia manzhi ngomu kha Maanḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka (NPA) u itela u ṱodisisa zwiito zwa vhuaḓa na vhuṅwe vhugevhenga vhuhulwane.
Ho itwa mvelaphanḓa khulwane kha u fara avho vhoṱhe vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso.
Vhahumbulelwa vhane vha fhira 200 vha khou sengiswa. Vhanzhi havho vha kha ḓi ṱoḓisiswa.
Masheleni o tswiwaho a khou wanala murahu.
Ho ṋetshedzwa ndaela dza u valela ndaka dzi swikaho R14 biḽioni kha vha Yuniti ya U dzhiela Ndaka ya NPA hu tshi itelwa milandu i elanaho na zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso, ngeno maṅwe masheleni a swikaho R8.6 biḽioni o wanalaho nga mulandu wa zwiito zwa vhuaḓa o swika he a humiselwa murahu muvhusoni.
SARS yo vhuedzedzwaho na u vusuluswa yo kuvhanganya masheleni a swikaho R4.8 biḽioni a mithelo ye ya vha i songo badelwa nga ṅwambo wa vhuṱanzi ho ṋetshedzwaho kha Khomishini, ngeno Yuniti ya Thoḓisiso yo Khetheaho yo vhiga mulandu wa ndeme ya masheleni swikaho R64 biḽioni.
Ro dzhia maga, hu tshi katelwa na nga mulayo muswa, a u khwaṱhisa vhukoni hashu ha u thivhela zwiito zwa u dzumbetshedza vhubvo ha masheleni na vhufhura hu tshi katelwa na u bviswa hashu kha “mutevhe wa u swifhadzwa ha dzina” wa tshimiswa tsha Financial Action Task Force.
Nga thuso ya mabindu, ro bveledza vhukoni ha mashumele a zwa vhufogisi ha didzhithaḽa u itela u tikedza Khethekanyo ya Ṱhoḓisiso ya NPA, vhune hu si kale hu ḓo engedzwa uri vhu kone u tikedza na vha khombetshedzo ya mulayo nga u angaredza.
Zwazwino mulayo wa u thomiwa ha Khethekanyo ya Ṱhoḓisiso sa tshiimiswa tsha tshoṱhe tshine tsha vha na maanḓa o fhelelaho a u ita ṱhoḓisiso u phanḓa ha Phalamennde.
Fhedzi hu na mushumo munzhi une wa kha ḓi tea u itwa u itela u fhelisa zwiito zwa vhuaḓa lwa tshoṱhe.
Ro ḓitika nga themendelo dza Khoro ya Ngeletshedzo ya u Lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa ya Lushaka, ro ḓiimisela u bveledza maṅwe maga u khwaṱhisa mazhendedzi ashu a u lwa na zwiito zwa vhuaḓa, u tsireledza tsevhi, u langa thikhedzo na u thivhela ṱhuṱhuwedzo mmbi ya vhaimeleli vha tshitshavha kha zwa u renga thundu na tshumelo.
A ri nga ḓo ima u vhuya u swikela muthu muṅwe na muṅwe ane a vha na vhuḓifhinduleli ha zwiito zwa vhuaḓa a tshi fariwa uri a ḓifhindulele.
A ri nga ḓo ima u vhuya u swikela masheleni oṱhe e a tswiwa a tshi wanala murahu.
A ri nga ḓo ima u vhuya u swikela zwiito zwa vhuaḓa zwi tshi vha ḓivhazwakale
Makhaulambilu a vhukuma a zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso o vha a uri zwiito izwo zwo ri bvisa nḓilani kha zwe ra vha ro tea ri tshi khou ita zwone sa muvhuso, zwine zwa vha u alusa ekonomi yashu khathihi na u sika mishumo, zwa dovha hafhu zwa ri dzhiela na zwiko zwashu.
U bva miṅwahani miṱanu yo fhiraho, ro shuma vhukuma u vusulusa ekonomi yashu u bva kha miṅwaha ya fumi ya u ima fhethu huthihi nahone ra i tsireledza u bva kha thaidzo dza ngomu shangoni ḽashu na dza ḽifhasi ḽoṱhe.
Ro vha na mvelaphanḓa.
Ekonomi yashu ṋamusi yo aluwa kararu u fhirisa zwe ya vha i zwone miṅwahani ya 30 yo fhiraho.
Tshivhalo tsha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha re na mishumo tsho engedzea u bva kha miḽioni dza malo nga ṅwaha wa 1994 u swika kha 16.7 miḽioni zwazwino.
Kha tshifhinga tsha miṅwaha mivhili yo fhelaho, tshivhalo tsha mishumo ine ya khou sikwa tsho ḓi vha tshi tshi khou gonya kotara iṅwe na iṅwe, nahone zwazwino ri na vhathu vhanzhi vhane vha khou shuma u fhira nga tshifhniga tsha musi hu sa athu vha na dwadzetshifu.
Naho zwo ralo, tshivhalo tshashu tsha u shayea ha mishumo tshi nṱhesa nga nḓila ine a tshi athu vhuya tsha vha ngayo.
Naho mishumo i tshi khou aluwa, vhathu vhanzhi vha khou ṱoḓa mishumo ṅwaha muṅwe na muṅwe u fhira nga nḓila ine mishumo ya khou sikwa ngayo.
Ro vhea mutheo u itela nyaluwo nga kha tshanduko dza ekonomi dzi swikaho kule, fulo ḽa vhubindudzi ḽo ḓiimiselaho vhukuma, na mbekanyamushumo ya themamveledziso ine ya khou thoma u bveledza mvelelo.
Khamphani dzi khou bvela phanḓa na u ita vhubindudzi, zwigidi zwa dzihekithara dza mabulasi dzi khou limiwa, mamaga maswa a khou vulwa nahone vhubveledzi vhu khou engedzea.
Ri kha nḓila yoneyone ya u tandulula vhuleme vhuhulwane ha nyaluwo ya ekonomi nga u dzikisa nḓisedzo yashu ya fulufulu khathihi na u lugisa sisṱeme yashu ya u tshimbidza zwithu.
Zwenezwo musi vhuleme uvhu vhu tshi khou fheliswa, vhukoni ha vhukuma ha mashumele a ekonomi yashu vhu khou thoma u vhonala.
Ro dzudzanya pulane i re khagala ya u fhelisa zwa u khauwa ha muḓagasi nga u sielisana, ye ra ḓi vha ri tshi khou i shumisa nga muhumbulo muthihi ri tshi shumisa Komiti ya Thaidzo dza Fulufulu ya Lushaka.
Ro zwi kona u ita nḓisedzo ya zwe ra fulufhedzisa zwine zwa vha u engedza muṅwe muḓagasi munzhi muswa nga kha vhubindudzi ha phuraivethe kha giridi, zwine zwo no ḓi thoma u ri thusa kha u fhungudza nṱha dza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Ṅwaha wo fhelaho, ro thoma u shumisa nḓila khulwane dza u fhungudza tshikolodo, zwine zwa ḓo ita uri Eskom i kone u bindudza kha zwa ndondolo na kha themamveledziso ya u tshimbidza muḓagasi khathihi na u khwaṱhisedza ndalamo yayo u ya phanḓa.
U bva tshe ra vusulusa mbekanyamushumo yashu ya fulufulu ḽi vusuluseaho miṅwahani miṱanu yo fhiraho, ro ṱumanya soḽa dzi fhiraho 2 500 MW na maanḓa a muya kha giridi hune tshivhalo tshi fhiraho itshi kararu tsha vha uri tshi kati na u rengiwa kana u fhaṱwa.
Nga kha ṱhuṱhuwedzo ya muthelo na thikhedzo ya masheleni, ro engedza kavhili tshivhalo tsha soḽa dza nṱha ha ṱhanga dze dza dzheniswa u mona na shango ḽoṱhe kha ṅwaha wo fhelaho fhedzi.
Ro thoma u ita tshanduko khulwane dza milayo u itela uri hu kone u vha na vhubindidzi ha phuraivethe kha zwa mveledziso ya muḓagasi, hune zwazwino ha vha na thandela ntswa dza fulufulu ḽa phuraivethe dzine dza fhira 120 dzine dza khou bveledzwa.
Hedzi ndi mveledziso khulwane dzine dza khou langa u fhaṱululwa ha sekithara yashu ya muḓagasi hu tshi tevhedzwa zwe dziṅwe ekonomi dza zwi ita u engedza muṱaṱisano na u fhungudza mitengo.
Nga kha hedzi nyito dzoṱhe, ri na fulufhelo ḽa uri zwo kalulaho zwi murahu hashu nahone ri tsini na u swika magumoni a maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
Fhedzi a ri khou guma hafho.
U itela u vhona uri ri si tsha dovha hafhu ra ṱangana na thaidzo i fanaho na iyi hafhu, ri khou shandukisa sisṱeme yashu ya fulufulu ra ita uri i vhe ine ya shuma zwavhuḓi, lwa tshifhinga tshilapfu nahone i fulufhedzeaho u ya tshifhingani tshi ḓaho.
Ri khou ya u fhaṱa thambo ntswa dza u tshimbidza muḓagasi dzi fhiraho 14 000km u itela uri ri kone u dzhenisa fulufulu ḽi vusuludzwaho miṅwahani i ḓaho.
U ita uri mushumo uyu u kone u itwa nga u ṱavhanya, ri ḓo tendela vhubindudzi ha phuraivethe kha zwa themamveledziso ya u tshimbidza muḓagasi nga kha nḓila dzo fhambanaho dza modele wa vhubindudzi ha khwine.
Ṅwaha wo fhelaho, ro ḓivhadza Mulayotibe wa Khwiniso ya Milayo ya Muḓagasi u itela u tikedza zwa u dzudzanyululwa hafhu ha Eskom khathihi na u bveledza maraga wa zwa muḓagasi u shumaho zwavhuḓi.
Musi ri tshi khou khwinisa, ri khou vhea ekonomi yashu vhuimoni havhuḓi u itela nyaluwo ya tshifhingani tshi ḓaho kha ḽifhasi ḽine ḽa ṱuṱuwedzwa nga tshanduko ya kilima na tshanduko khulwane kha thekinoḽodzhi i tsireledzaho mupo.
Miṅwahani miraru yo fhelaho, shango ḽashu ḽo vhona u engedzea kha zwiwo zwa mutsho nga nḓila yo kalulaho, kanzhi zwi tshi vha na masiandaitwa a vhavhaho.
Ndi ngazwo ri tshi khou shumisa tshanduko i pfadzaho kha zwa fulufulu, hu si u itela fhedzi u fhungudza muhasaladzo wa khaboni na u lwa na tshanduko ya kilima, hu u itela hafhu u sika nyaluwo na mishumo kha vhathu vhashu.
Ri ḓo dzhena kha heyi tshanduko nga luvhilo, tshikalo na mutengo une shango ḽashu ḽa nga u swikela nahone nga nḓila ine ya ḓo ita uri hu kone u vha na nḓisedzo ya fulufulu.
Nga vhunzhi ha zwiko zwashu zwa soḽa, muya na zwa minerala, ri khou ya u sika mishumo ya zwigidi kha fulufulu ḽi vusuludzwaho, geseluḓi i vhavhalelaho mupo, mutale u vhavhalelaho mupo, zwiendedzi zwa muḓagasi na zwiṅwe zwibveledzwa zwi vhavhalelaho mupo.
Vunḓu ḽa Kapa Devhula, na nyimele yaḽo yavhuḓi ya soḽa, ḽo no thoma u kunga dzibiḽioni dza dzirannda kha vhubindudzi.
Ri khou ya u thoma Vhupo ha Ekonomi yo Khetheaho ngei vhuimangalavha ha Boegoebaai u itela u thoma vhubindudzi kha fulufulu ḽi vhavhalelaho mupo. Hu na dzangalelo ḽihulwane u bva kha sekhithara ya phuraivethe ḽa u shela mulenzhe kha lupfumo lune lwa ḓo bveledzwa nga thandela idzi dza fulufulu ḽa geseluḓi i vhavhalelaho mupo.
Ro dzhia tsheo ya u tikedza mveledziso ya zwiendedzi zwa muḓagasi fhano Afrika Tshipembe u itela u alusa sekhithara yashu ya zwiendedzi, ine ya ṋetshedza mishumo yavhuḓi kha vhashumi vha zwigidi.
Ro dzhia tsheo ya u livhisa ṱhogomelo yo khetheaho kha madzingu a ngaho sa Mpumalanga u itela u bveledzwa ha nḓowetshumo ntswa, zwikhala zwiswa zwa ekonomi na mishumo ya tshifhinga tshilapfu.
Nahone ṅwahani wo fhelaho, ro engedza pfulufhedziso dza zwa masheleni kha Pulane yashu ya Vhubindudzi ha Tshanduko i Pfadzaho ya Fulufulu u bva kha masheleni a R170 biḽioni u ya kha R240 biḽioni.
U itela u tandulula thaidzo dza masiandaitwa a mufhiso wa ḽifhasi dzine dza khou bvela phanḓa, dzine dza ḓisumbedza nga kha miḓalo, mililo na magomelelo, ro dzhia tsheo ya u thoma Tshikwama tsha Maga a Thandululo ya Thaidzo dza Tshanduko ya Kilima.
Hezwi zwi ḓo ṱanganya masia oṱhe a muvhuso khathihi na sekhithara ya phuraivethe kha ndingedzo dza tshumisano ya u bveledza u khwaṱha hashu khathihi na u tandulula thaidzo dza masiandaitwa a tshanduko ya kilima.
U tandulula thaidzo dza u sa shuma zwavhuḓi kha sisṱeme yashu ya zwa u endedza thundu, ri khou dzhia vhukando ha u khwinisa vhuimangalavha hashu khathihi na nethiweke ya tshiporo u itela u zwi vhuedzedza kha zwiimo zwa nṱha ḽifhasini.
Ro bvisela khagala pulane dza u dzikisa kushumele kwa Transnet khathihi na u shandukisa sisṱeme dzashu dza zwa vhuendezdi ha thundu.
Nga tshumisano ya vhukati ha vha mabindu na vhashumi, ro kona u vhumba zwigwada zwo ḓiimiselaho zwa u shandukisa nḓila ṱhanu dza ndeme dzine dza shumiswa u endedza thundu dzine dza khou ya u vhambadzela nnḓa.
Tshivhalo tsha zwikepe zwe zwa lindela u ima Vhuimangalavha ha Durban, hune ha kha ḓi bva u ṱangana na tsitsikano yo kalulaho miṅwedzini yo fhelaho, tsho fhungudzea u bva kha zwikepe zwi fhiraho 60 vhukati ha ṅwedzi wa Lara u ya kha zwikepe zwa 12 mafheloni a ṅwedzi wa Phando.
Transnet yo thola khamphani ya dzitshaka ya u tshimbidza theminaḽa ine ya ḓo thusa u engedza na u khwinisa theminaḽa yayo khulwane ngei kha Vhuimangalavha ha Durban.
Nahone ri khou dovha hafhu ra vusulusa sisṱeme ya zwidimela zwa u endedza mihwalo nga u tendela vhatshimbidzi vha zwidimela vha phuraivethe uri na vhone vha kone u swikela na u shumisa netiweke ya tshiporo.
Musi khudano ine ya vha hone zwazwino ngei Vhubvaḓuvhakati i tshi khou kwama vhuendi ha zwikepe fhaḽa Suez Canal, Afrika Tshipembe ḽi kha vhuimo havhuḓi ha u ṋetshedza tshumelo ya zwivhaswa kha zwikepe zwine zwa ḓo kheluselwa kha khunzikhunzini dzashu.
Ro khunyeledza thengiso ya mutevhe wa zwirathisi zwa inthanethe zwo angalalaho nga murahu ha tshilengo tsha miṅwaha i fhiraho fumi, zwe zwa ita hu vhe na vhubindudzi vhuswa, zwa tsitsela fhasi mutengo wa data wa fhasi khathihi na u khwinifhadza tswikelo na vhunzani ha nethiweke.
Hedzi tshanduko dzo vha na masiandaitwa mahulwane vhukuma kha tshitshavha tshine tswikelo yatsho ya inthanethe yo engedzea vhukuma kha tshifhinga tsha miṅwaha ya fumi yo fhelaho.
Miṱa ine ya vha fhasi ha hafu yo vha i tshi kona u swikela inthanethe nga ṅwaha wa 2011, musi zwi tshi vhambedzwa na 79% ya miṱa nga ṅwaha wa 2022.
Kha ino vhege, ro anḓadza milayo miswa ya u khwinifhadza sisṱeme yashu ya visa, ine ya ḓo ita uri zwi leluwe u kunga vhukoni vhune ekonomi yashu ya vhu ṱoḓa khathihi na u sika vhupo havhuḓi hu tshi itelwa vhubveledzi ha zwithu zwiswa na zwa mabindu.
Ro kuvhanganya masheleni a swikaho R1.5 thiriḽioni kha vhuḓikumedzeli ha vhubindudzi vhuswa nga kha Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe wa vhuṱanu, ane khao masheleni a swikaho R500 biḽioni o no ḓi dzhena kha ekonomi yashu.
U itela u tikedza nyaluwo kha sekithara ya zwa migodi, ri khou bvela phanḓa na u shandukisa u ya kha zwa musalauno sisṱeme ya u ṋetshedza pfanelo dza zwa migodi nahone ri khou thoma tshikwama tsha ṱhoḓisiso ya minerala u itela u tikedza vhoramigodi vhane vha khou bvelela khathihi na u bwa minerala miswa.
Nga kha hezwi, zwa migodi, zwe zwa vha zwi wone mutheo we ekonomi ya Afrika Tshipembe ya vha yo fhaṱiwa khawo, zwi ḓo dovha hafhu zwa vha nḓowetshumo ya mvusuluso.
Zwa u shela mulenzhe ha vharema vhe vha vha vho khethululwa tshifhingani tsho fhelaho zwi khou engedzea.
Vhuṋe ha migodi kha vharema zwazwino vhu khou swika 39% musi vhu tshi vhambedzwa na 2% nga ṅwaha wa 2004.
Vhubindudzi kha themamveledziso vhu khou engedzea.
Hu ḓo shumiswa nḓila ntswa dza ndambedzo ya masheleni u itela u engedza zwa u fhaṱiwa ha themamveledziso.
Muhasho wa zwa Maḓi na Vhuthathazwitshili u khou lavhelela u khwinisa ngangulo ya zwiko zwa maḓi nga u thoma thandela dza themamveledziso u itela uri hu kone u vha na nḓisedzo ya maḓi khathihi na u engedza zwiko zwa maḓi u itela u fhungudza zwa u ḓitika nga maḓi a mvula.
Thandela dza maḓi manzhi zwazwino dzi kati na u fhaṱiwa u mona na shango ḽoṱhe u itela u khwinisa nḓisedzo ya maḓi kha vhadzulapo vha dzimiḽioni vha dzulaho kha vhupo ha mahayani, dziḓoroboni ṱhukhu na khulwane.
Thandela dza themamveledziso dza maḓi dzi tevhelaho ndi dzine dza khou bvela phanḓa kana dzo fhela:
Thandela ya Maḓi ya Lesotho Highlands, Umzimvubu, Damu ḽa Hazelmere, Thandela ya Maḓi ya uMkhomazi, Damu ḽa Clanwilliam, Damu ḽa Tzaneen, Loskop, Mandlakazi, phaiphi dza u bva Damuni ḽa Jozini, Giyani, phaiphi dza u bva Damuni ḽa Nandoni u ya kha Damu ḽa Nsami, Pilanesberg Water, Vaal Gamagara na phaiphi dza u bva Mulamboni wa Vaal u ya Hothazel.
Ngei kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, buroho ya Msikaba na ya Mtentu dzi khou thoma u vhonala dzi tshi khou hula kha mbono ya shango nahone dzi ḓo vha dziṅwe dza buroho khulwanesa kha ḽa Afrika musi a tshi fhela u fhaṱiwa.
Tsimbi dza tshitala dze dza shumiswa kha tshipiḓa tsha thandela iyi dzo bveledzwa ngei Mpumalanga, nahone tsimbi dzo khwaṱhaho dzi bva ngei kha vunḓu ḽa Kapa Devhula.
Miṅwahani miṱanu yo fhelaho, Zhendedzi ḽa zwa Dzibada ḽa Lushaka ḽa Afrika Tshipembe, ḽine ḽa langa dzibada dzi linganaho 25 000km, ḽo ṋetshedza thandela dzi fhiraho 1 200 dzine dza vha na ndeme i swikaho R120 biḽioni.
Nga ṅwedzi wa Lara ṅwaha wo fhelaho, Khabinethe yo ṱanganedza muhanga wa tshiporo tsha tshidimela tsha luvhilo, une mathomoni wo vha wo lavhelesesa kha nḓila ya vhukati ha ḓorobo ya Johannesburg na ya Durban.
Zwenezwo musi ri tshi khou alusa ekonomi, ri khou ita uri i vhe i katelaho vhoṱhe.
Nga kha maitele a u kovhiwa hafhu ha mavu, mabulasi ane a lingana 25% fhano shangoni ḽashu zwazwino a wela nga fhasi ha vhuṋe ha vharema vha Afrika Tshipembe, zwine hezwi zwa ri swikisa tsini na u swikela tshipikwa tshashu tsha 30% nga ṅwaha wa 2030.
Miṅwahani miṱanu yo fhelaho, ro tikedza vhoraṋenḓowetshumo vha vharema vha swikaho 1 000 nga ndambedzo ya masheleni na nga dziṅwe nḓila dza thikhedzo. Hedzi feme dzine dza vha dza vharema dzo thola vhashumi vhane vha fhira 90 000 nahone dzi shela mulenzhe kha ekonomi yashu nga masheleni a dzibiḽioni.
Nga tshenetsho tshifhinga tshithihi, vhaṅwe vhashumi vha swikaho 200 000 vho wana vhuṋe ha mikovhe kha dzikhamphani dze vha vha vha tshi shuma khadzo, zwe zwa ita uri mbaloguṱe ya vhashumi vhane vha vha na vhuṋe kha dzikhamphani dze vha vha vha tshi shuma khadzo kha ekonomi ya Afrika Tshipembe i swike kha vhashumi vha hafu ya miḽiyoni.
Ri khou vhona haya maitele a tshi khou bvela phanḓa na u engedzea sa izwi vhunzhi ha dzikhamphani dzi tshi khou zwi limuwa uri zwi ḓo vha na mbuelo kha kushumele kwadzo arali vhashumi vhadzo vho no vha tshipiḓa tsha mabindu ayo ane vha shuma khao.
Tshanduko dze ra dzi thoma khathihi na mushumo une wa vha kati zwazwino dzi ḓo ri thusa uri ri kone u fhelisa zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana, u khwinifhadza sisṱeme yashu ya u endedza thundu, u kona u swikela nḓisedzo ya maḓi khathihi na u sika mishumo.
Naho khaedu dzashu dzo vha dzi sa athu u tou hula u swika afha, thandululo yashu kha hedzi khaedu i ḓo ri swikisa kha u bvelela hune a ri athu vhuya ra hu vhona.
Tshiṅwe tsha zwiito zwa u tambudzwa zwo kalulaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula ho vha nḓila ye pfunzo ya shumiswa ngayo sa tshishumiswa tsha u ṱuṱuwedza zwa tshayandingano.
Kha tshifhinga tsha miṅwahani ya 30 yo fhelaho, ro lingedza u shumisa pfunzo sa tshishumiswa tsha u bveledza ndinganelo.
Zwipikwa zwa pfunzo yashu ya mutheo zwi khou thoma u khwinifhadzea nga zwiṱuku nga mulandu wa maga ashu o fhambanaho ane ra khou a shumisa.
Tshikalo tsha u phasa maṱiriki tsha zwenezwino, tshine tsha vha 82.9%, ndi tshone tsha nṱhesa u tou bva tsha tshetsho.
Nahone kha ṅwaha muṅwe na muṅwe muswa, vhagudi u bva zwikoloni zwi sa badelwi mutendelo ndi vhone vhane vha khou phasa nga batsheḽa nga vhunzhi.
Nga tshenetshi tshifhinga tshithihi, hu tou vha vhagudi vha si gathi vhane vha khou litsha tshikolo.
Ro engedza masheleni manzhi vhukuma a u thusa matshudeni kha pfunzo dzavho dza dziyunivesithi na magudedzi a TVET vhane vhabebi vhavho vha vha zwishayi na vhane naho vha tshi shuma malamba avho a vha maṱuku kha miṅwaha miṱanu yo fhelaho.
Kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu i ḓaho, ri ḓo lavhelesa nga maanḓa kha u engedza tswikelo kha mveledziso ya vhana vhaṱuku khathihi na u khwinifhadza zwa u vhala ha vhana musi vha tshi kha ḓi vha kha mirole wa fhasi, hune u swika zwino ro no ḓi thoma u vhona mvelaphanḓa.
Zwa u sudzuluselwa ha mveledziso ya vhana vhaṱuku u ya kha Muhasho wa Pfunzo dza Mutheo (DBE) zwo vha iṅwe ya tsheo dza ndeme vhukuma sa izwi zwazwino ro vha ri tshi vho kona u kumedzela zwishumiswa zwinzhi kha mveledziso ya vhana vhaṱuku khathihi na u vhona uri nga kha tshumisano ya ndangulo, mihasho ya muvhuso yo fhambanaho i khou kona u dzhenelela kha mveledziso ya vhana vhaṱuku i tshi thuswa nga DBE.
Nga murahu ha miṅwaha ya 30, mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dzashu dzo bvisa vhathu vha dzimiḽioni kha vhushai.
Ṋamusi hu tou vha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha si gathi vhane vha vha na thaidzo ya nḓala ngeno vhaṅwe vha si gathi vha tshi kha ḓi vha na vhushai.
Nga ṅwaha wa 1993, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo ṱangana na khaedu khulwane ya vhushai, he tshivhalo tshi swikaho 71.1% ya vhadzulapo vha vha vha tshi khou tshila kha vhushai
Fhedziha, nga fhasi ha muvhuso wa dimokirasi, ho dzulela u vha na u fhungudzea ha tshivhalo itshi.
Nga ṅwaha wa 2010, tshikalo tsha vhushai tsho tsela fhasi u ya kha 60.9%, nahone tsho bvela phanḓa na u tsa, he tsha swika henefha kha 55.5% nga ṅwaha wa 2020, u ya nga muvhigo wa Bannga ya Ḽifhasi.
Heyi mvelaphanḓa yo swika he ya konadzea nga mulandu wa thikhedzo ye ya ṋetshedzwa avho vhane vha i ṱoḓesa kha zwitshavha zwashu.
Miṅwahani miṱanu yo fhelaho, ro bveledza ḽiṅwe ḽiga u fhelisa vhushai nga u thoma Muholo wa Fhasi wa Lushaka sa zwe zwa lavhelelwa kha Thendelanomviswa ya Mbofholowo.
Tsheo ye ya dzhiiwa nga vhashelamulenzhe vha ndeme, vhane vha vha vha mabindu, madzangano a vhashumi na zwitshavha ya u thoma muholo wa fhasisa nga tshihaḓu, yo ita uri hu vhe na u engedzea ha miholo ya vhashumi vha fhiraho miḽioni dza rathi.
Nga tshifhinga tsha musi dwadze ḽa COVID-19 hu hone ḽi kati, ro vha na Gavhelo ḽa Ṱhaḓulo ya Thambulo kha zwa Matshilisano, ḽine zwazwino ḽa khou kona u swikela vhathu vha swikaho miḽioni dza ṱahe vha sa shumi ṅwedzi muṅwe na muṅwe. Ro vhona mbuelo dza heḽi gavhelo nahone ri ḓo ḽi engedza khathihi na u ḽi khwinifhadza sa ḽiga ḽi tevhelaho ḽo livhiswaho kha thikhedzo ya muholo kha vhathu vha sa shumi.
Haya magavhelo na sabusidi zwi ita zwinzhi u fhirisa u sokou ṋea vhathu zwine vha zwi ṱoḓa u itela u tshila.
A tou vha vhubindudzi ha tshifhinga tshi ḓaho.
Thuso ya zwa matshilisano yo vhonala i tshi khou engedza zwa u ḓiṅwalisa na u dzhena tshikolo ha vhana, u fhungudza tshivhalo tsha vhana vhane vha litsha tshikolo khathihi na u khwinifhadza tshikalo tsha kuphasele.
Vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha khou tshila tshifhinga tshilapfu u fhirisa tshifhingani tsha kale.
Ndavhelelo ya vhutshilo yo engedzea u bva kha miṅwaha ya 54 nga ṅwaha wa 2003 u ya kha miṅwaha ya 65 nga ṅwaha wa 2023.
Mpfu dza vhomme musi vha tshi khou beba na dza vhana vhaṱuku dzo fhungudzea vhukuma.
Ro fhaṱa zwibadela na kiḽiniki nnzhi, nga maanḓa kha vhupo ho shayaho, ra ṋetshedza ndondolo ya khwine kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe.
Ṋamusi, 95% ya vhathu vho wanalaho vha na vairasi ya HIV vha a ḓivha tshiimo tshavho, 79% yavho vha ṱanganedza dzilafho ḽa anthirithrovairaḽa, ngeno 93% yavho vho kona u fhungudza tshivhalo tsha vairasi iyi kha malofha avho.
Zwa u kavhiwa huswa nga vairasi ya HIV kha vhaswa zwo fhungudzea vhukuma.
Naho zwo ralo, musi sisṱeme yashu ya mutakalo yo vha na mbuelo khulwane kha matshilo a vhathu, ri khou shuma vhukuma u itela u khwinifhadza vhunzani ha ndondolamutakalo na ndinganelo ya tswikelo.
Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI) i ḓo ṋea vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe ndondolamutakalo ya mahala henefho hune vha ḓo vha vho dalela hone u wana thuso ya zwa mutakalo, hu nga vha hu kha tshomedzo dza mutakalo dza muvhuso kana dza phuraivethe.
Ri khou pulana u thoma u shumisa NHI nga zwiṱuku nga zwiṱuku, ri tshi khou sedzesa kha fhungo ḽa u ṋetshedzwa ha masheleni kha sisṱeme ya mutakalo, vhashumi vha zwa mutakalo, zwibveledzwa zwa mishonga, khaelo na thekhinoḽodzhi hu tshi katelwa na sisṱeme dza mafhungo a zwa mutakalo.
Tshiṅwe tsha zwiswikelelwa zwi vhonalaho vhukuma nahone tsho ḓisaho tshanduko kha miṅwaha ya mahumi mararu ya mbofholowo ho vha u ṋetshedza vhathu dzinnḓu.
Ṋamusi, miṱa ya ṱahe kha miṱa miṅwe na miṅwe ya fumi i dzula kha vhudzulo ho dzudzanyeaho.
He kale ha vha hu mikhukhu na nnḓu dza mavu, zwazwino ho no vha nnḓu dza zwidina na daka.
Haya ndi mahaya ane a vha na maḓi a u nwa na u ṱamba ngao, ndi mahaya ane a vha na muḓagasi wa u funga mavhone na u bika.
Magumoni a muvhuso wa tshiṱalula, ho vha hu tshi tou vha fhedzi vhathu vha rathi kha vha 10 vhe vha vha vha tshi kona u swikela maḓi a u nwa o kunaho. Ṋamusi, tshivhalo itsho tsho engedzea u ya kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha swikaho ṱahe kha vha 10.
Ri khou shuma ri tshi itela u vhona uri nnḓu dza sabusidi dzi khou wanala tsini na mishumo, pfunzo na tshumelo.
Fhedzi u itela uri hu kone u ṋetshedzwa tshumelo, muvhusowapo u tea u shuma.
Mimasipala minzhi i khou kundelwa kha zwa mavhusele, maga a zwa masheleni na a nḓisedzo ya tshumelo.
Hovhu vhuleme vhu kwama sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa matshilo a vhathu a ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.
Ro thoma u shumisa maga o vhalaho a u itela u tandulula thaidzo iyi nga u ṋetshedza thikhedzo kha muvhusowapo, hu tshi katelwa na u ita uri tshumelo dza muvhuso dzi vhe dza mishumogudwa khathihi na u vhona uri hu khou tholwa vhathu vhane vha vha na vhukoni ho teaho kha maimo a ndeme.
Ofisi ya Phresidennde, Vhufaragwama ha Lushaka na Muhasho wa Tshumisano ya Mavhusele na Mafhungo a Sialala vha khou shumisana u itela u khwinifhadza vhukoni ha zwa thekiniki kha mivhusoyapo khathihi na u khwinifhadza vhupulani, tshumisano na vhulavhelesi ha masheleni.
Nga kha izimbizo zwa Phresidennde ye ya fariwa u mona na shango, ro vhona nga nḓila ye Tshiedza tsha Mveledziso ya Tshiṱiriki (DDM) tsha kuvhanganya ngayo masia oṱhe a muvhuso khathihi na vhashelamulenzhe vha ndeme u itela u amba nga ha khaedu dza nḓisedzo ya tshumelo kha vhadzulapo.
DDM yo sumbedza u vha tshishumiswa tshi shumaho zwavhuḓi kha zwa u khwinifhadzwa ha tshumisano dza mavhusele khathihi na u shumisana. Ri ḓo bvela phanḓa u engedza khathihi na u khwaṱhisa maitele aya.
Zwa u lwa na vhutshinyi na u sa tsireledzea ndi tshipikwa tsha ndeme.
Vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vho tewa nga u tsireledzea na u ḓipfa vho tsireledzea, u tshimbila vho vhofholowa vha si na nyofho henefho hune vha dzula hone na fhethu ha nnyi na nnyi.
Nga tshifhinga tsha ino ndangulo ya muvhuso, ro lavhelesesa nga maanḓa kha u ṱama mazhendedzi ashu a kombetshedzaho ya u tevhedzwa ha mulayo e a vha o hoṱefhadzwa, u itela uri a kone u ita mushumo wao zwavhuḓi.
Ro khwaṱhisa tshumelo ya mapholisa nga u thola vhaofisiri vha mapholisa vha swikaho 20 000 miṅwahani mivhili yo fhelaho khathihi na vhaṅwe vha 10 000 kha ṅwaha wo tevhelaho uyo.
Vhaṅwe vhaofisiri vha mapholisa vha swikaho 5 000 vha u ḓadzisa vho rumelwa kha tshigwada tsha Mapholisa a zwa Vhudziki ha Tshitshavha.
Vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe vho rwela ṱari fulo ḽa Operation Shanela sa nḓila ntswa ya u sedzesa kha vhupo ho ḓalaho vhugevhenga, zwe zwa ita uri hu fariwe vhathu vha swikaho 285 000 u tou bva nga ṅwedzi wa Shudunthule ṅwaha wo fhelaho.
Zwigwada zwa u Shuma zwa Themamveledziso ya Ekonomi zwine zwa khou shuma mavunduni oṱhe zwo vha na mvelaphanḓa yavhuḓi kha u fhelisa zwa u tswiwa ha thambo dza muḓagasi, u tshinyadzwa ha themamveledziso dza ndeme khathihi na zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni.
Nga tshumisano yavhuḓi na vha sekhithara ya phuraivethe, ro vhona u fhungudzea kha zwiwo zwa vhutsireledzi kha nethiweke dza tshiporo.
Ro rwela ṱari tshiimiswa tshiswa tsha Maanḓalanga a Ndangulo ya Mikaṋo ṅwaha wo fhelaho u itela u khwinifhadza vhutsireledzi ha mikaṋo yashu nahone ro no thivhela vhathu vha swikaho 100 000 vhe vha vha vha tshi khou lingedza u dzhena shangoni ḽashu zwi siho mulayoni.
Nga tshumisano na vhadzulapo, ro bveledza Pulane ya Ndeme ya Lushaka ya nga ha GBVF, sa nḓila ine vhadzulapo nga u angaredza vha khou lwa na hei thaidzo khulwane ngaurali.
Masheleni a swikaho R21 biḽioni o kumedzelwa kha zwa u thoma u shumiswa ha thikho dza rathi dza pulane iyi kha tshifhinga tsha themo ya vhukati, hu tshi katelwa na u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha zwa ekonomi.
Ho ḓivhadzwa milayo miswa ya u khwaṱhisa mashumele a sisṱeme ya vhulamukanyi ha zwa vhugevhenga ha GBV khathihi na u ṋetshedza thikhedzo ya khwine kha avho vhe vha ponya khakhathi dzenedzo.
Tshipikwa tshashu tshihulwane ndi u fhelisa zwiito zwa GBV lwa tshoṱhe nga u ṱuṱuwedza vhadzulapo vhashu vhoṱhe. Sa tshipiḓa tsha zwenezwi, ri tikedza khuwelelo ya muano wa uri vhanna vha ḽa Afrika Tshipembe vha khou rambiwa u sumbedza vhuḓikumedzeli havho kha u fhelisa ṱhaidzo heyi.
Vhafumakadzi na vhone vha kati na u bveledza muano wavho.
Ri kha ḓi vha na lwendo lulapfu lwa u fhaṱa zwitshavha zwo tsireledzeaho, u thivhela vhugevhenga vhu shushaho na u tsireledza themamveledziso dzashu.
Fhedzi a zwi timatimisi uri pholisa ḽa phurofeshinaḽa, ḽo pfumbudzwaho zwavhuḓi nahone ḽine ḽa vha na zwishumiswa zwo fhelelaho, ḽi tshi khou shumisana zwavhuḓi na vhadzulapo, ḽi ḓo ita uri shango ḽashu ḽi vhe fhethu ho tsireledzeaho.
Ṋamusi mudzulapo muṅwe na muṅwe wa Afrika Tshipembe a nga pfa a tshi ḓihudza, e na fhulufhelo ḽa uri ro dzhia vhuimo hashu ho teaho kha zwa mafhungo a ḽifhasi.
Ri kha ḓi vha ro ḓiimisela u shela mulenzhe nga nḓila ya u fhaṱa kha dzhango ḽashu na u mona na ḽifhasi ḽothe ri tshi itela u swikela Afrika ḽa khwine na ḽifhasi ḽa khwine.
Ri ḓo bvela phanḓa na u shela mulenzhe wa ndeme u itela u fhumudza zwigidi u mona na dzhango ḽashu.
Vhukwamani hashu na vha zwigwada zwi kwameaho kha nndwa ya shango ḽa Russia na ḽa Ukraine nga kha Maga a u ḓisa Mulalo a Afrika vhu khou bvela phanḓa. Ri khou ḓidzhenisa kha haya maga a ndingedzo dza mulalo ngauri ri tenda uri khuḓano ifhio na ifhio na u konḓa hayo, i nga swika hune ya fheliswa nga kha dzinyambedzano.
Nga ṱhuṱhuwedzo u bva kha maitele a ndeme a pfanelo dza vhuthu na mbofholowo, ro dzhenelela kha thaidzo dza shango ḽa Paḽestina u itela u thivhela dziṅwe mpfu na tshinyalelo ngei kha vhupo ha Gaza.
Ro ṱanganedza tsheo ya Khothe ya Vhulamukanyi ya Dzitshaka ya uri ḽa Israel ḽi tea u tevhela maga oṱhe u ya nga hune ḽa nga kona ngaho a u thivhela zwiito zwa mabulayo a vhathu vhanzhi vha Paḽestina.
Ri khou sasaladza mabulayo a vhadzulapo u bva kha masia oṱhe nahone ri khou ita khuwelelo kha zwigwada zwoṱhe zwi kwameaho kha nndwa iyi uri zwi ḓikumedzele kha maitele a mulalo ane a ḓo ḓisa thandululo ya mashango mavhili.
Ri ḓo shumisa mbekanyamaitele yashu ya zwa mafhungo a nnḓa u itela u swikela ndivho dzashu dza mveledziso. Nga tshifhinga tsha vhurangaphanḓa hashu ha tshigwada tsha mashango a Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe (BRICS) ṅwaha wo fhelaho, ro vhona hu tshi vha na zwithu zwiswa vhukati ha muṱa wa mashango a BRICS.
Zwa u engedzea ha tshigwada itshi u bva kha miraḓo miṱanu u ya kha ya fumi zwi ḓisa zwikhala zwa mbambadzo khathihi na u khwaṱhiswa ha vhushaka ha zwa poḽitiki na vhudipulomati vhukati ha mashango a re na ikonomi ine ya kha ḓi vha fhasi.’
Ri ḓo bvela phanḓa kha mvelaphanḓa ye ra i ita kha u thoma Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ha Dzhango ḽa Afrika (AfCFTA), ine ya ḓo shandukisa ekonomi ya Afrika Tshipembe na ya dzhango nga u sika mishumo miswa na u engedza zwa u shela mulenzhe kha ekonomi.
Nahonei ri ḓo vhea mveledziso ya Afrika nṱha kha adzhenda musi ri tshi fara muṱangano wa G20 nga ṅwaha wa 2025.
Mvelaphanḓa ye ya swikelwa miṅwaha ya mahumi mararu yo fhelaho ndi vhuṱanzi ha maanḓa a u shumisana na u vhumba vhushaka u itela u tandulula khaedu dzashu khulwane.
Shango ḽashu ḽi na vhadzulapo vhavhuḓi, madzangano a zwa vhashumi o khwaṱhaho khathihi na sekithara ya phuraivethe ine ya shela mulenzhe.
Miṅwahani miṱanu yo fhelaho, ro shuma na havha vhashumisani vha zwa matshilisano u itela u tandulula khaedu dzi fanaho na u ita uri vhathu vha dzule vho tsireledzea khathihi na u ṋetshedza khaelo nga tshifhinga tsha dwadze ḽa COVID-19, hu tshi katelwa na u ṱuṱuwedza lushaka nga u angaredza kha zwa u lwa na zwiito zwa GBV.
Ṅwaha wo fhelaho, ro ṱangana na vhashumisani vha zwa matshilisano u itela u fhelisa zwa u khauwa ha muḓagasi nga u sielisana, u tandulula khaedu kha sekithara ya u endedza mihwalo, u lwa na vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa khathihi na u engedza luvhilo lwa u sikwa ha mishumo.
Heyi ndi nḓila ya Afrika Tshipembe ya u fhaṱa matshilisano o khwaṱhaho u itela u shumisana kha mafhungo a pfalaho, nahone i ḓo vha yone ya ndeme kha u fhaṱa lushaka luswa miṅwahani i ḓaho.
Vhahashu,
Hayi ndi SoNA ya u fhedzisela ya ndangulo ya vhurathi ya muvhuso wa dimokirasi.
Miṅwaha miṱanu yo fhelaho yo vha tshifhinga tsha mbuedzedzo, u fhaṱulula na u vusulusa.
Ro ḓiwana ri tshi tea u vusulusa ekonomi yashu nga murahu ha miṅwaha ya fumi ya mashumele e a vha a si avhuḓi a ekonomi.
Ro ḓiwana ri tshi tea u fhaṱa hafhu nga huswa zwiimiswa zwashu zwa muvhuso nga murahu tshifhinga tsha u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso.
Ro ḓiwana ri tshi tea vuwa hafhu u bva kha dwadze ḽi vhaisaho ḽe ḽa anḓamela ḽifhasi ḽoṱhe ḽa vhanga tshengelo khulwane na vhuleme, ḽe ḽa vala mabindu na u lozwa mishumo.
Nahone ro ḓiwana ri tshi tea u lwa na u kunda thaidzo ya muḓagasi ine ya tou kula nungo, naho ho vha na u khwinifhadzea vhukuma miṅwedzini ya zwenezwino, i khou bvela phanḓa na u kokodzela murahu ekonomi yashu.
Ri bva kule miṅwahani miṱanu yo fhelaho. Ro bvela phanḓa na zwe ra zwi swikla miṅwahani ya mahumi mararu yo fhelaho nahone ro dzhia maga o teaho a u tandulula khaedu dza tshihaḓu dzine vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha khou ṱangana nadzo zwazwino.
Ro vhuyedzedza vhuḓilangi na vhukoni ha mashumele ha mazhendedzi ashu a zwa khombetshedzo ya u tevhedza mulayo u itela u lwa na zwiito zwa vhuaḓa na vhugevhenga.
Ro shuma u tikedza pfanelo dza vhathu vha re na vhuholefhali. Ri a ḓihudza vhukuma nga u ita uri Luambo lwa Tswayo dza Zwanḓa lwa Afrika Tshipembe lu vhe luambo lwa vhu 12 lwa tshiofisi kha shango ḽashu.
Ro tsireledza na ṱuṱuwedza pfanelo dza mutheo kha Ndayotewa yashu, sa mbofholowo ya u amba, vhukonani na lutendo. Ro imelela mbofholowo ya nyanḓadzamafhungo na vhuḓilangi ha vhulamukanyi.
Ro tsireledza na u tikedza pfanelo dza miraḓo ya tshitshavha tsha vhathu vha vhafumakadzi vhane vha funaná nga tshavho, vhathu vha vhanna vhane vha funana nga tshavho, tshibeuvhili, vhathu vhane vha shandukisa mbeu yavho, zwitshavha zwa vhathu vha mbeu i songo ḓoweleaho na vha mbeu yo ṱanganelaho, nahone ra bvela phanḓa na u fhelisa zwiito zwoṱhe zwa khethululo na u sa konḓelelana.
Ro ita mvelaphanḓa khulwane kha maga a u alusa ekonomi, u sika mishumo na u fhungudza vhushai.
Musi ro thoma maitele a mvusuluso na tshandukiso, hu tshe na mushumo munzhi une wa tea u itwa u itela uri tshanduko hedzi dzi bvelele u swika magumoni.
Ri ḓo bvela phanḓa na mushumo une wa khou itwa na vhashumisani vhashu wa u fhelisa zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana khathihi na u vusulusa mashumele a nethiweke dzashu dza vhuimangalavha na dza tshiporo.
Ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa zwiimiswa zwashu zwa u kombetshedza mulayo, u fhelisa zwiito zwa GBV khathihi na u lwa na zwiito zwa vhuaḓa u itela uri Afrika Tshipembe hu vhe fhethu ho tsireledzeaho kha vhathu vhoṱhe.
Ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa muvhusowapo, u ita uri Tshumelo ya Muvhuso i vhe ya mishumogudwa khathihi na u vhona uri vhashumi vha muvhuso vha khou dzhielwa vhukando ho teaho kha zwiito zwavho zwo khakheaho.
Ri ḓo bvela phanḓa na u vhea ekonomi yashu kha nḓila ya nyaluwo na u vha kha maimo a nṱha kha ḽifhasi ḽine ḽa khou shanduka nga u ṱavhanya, u tikedza mabindu maṱuku, u ṋea vhaswa zwikhala zwa ekonomi na u ṋea thuso ya zwa matshilisano kha avho vha shayaho.
Ri ḓo bvela phanḓa na mushumo wa u khwinifhadza tshiimo tsha zwa masheleni tsha shango na u ima ro khwaṱha kha nyimele ya ekonomi khulwane ine ya khou lavhelelwa.
Ri ḓo shumisa zwikhala zwe zwa ṋetshedzwa nga AfCFTA u alusa vhuvhambadzi hashu khathihi na u engedza nḓowetshumo dzashu.
Ri ḓo bvela phanḓa na u fhaṱa ekonomi i katelaho vhoṱhe, ro sedzesa kha zwa u maanḓafhadzwa ha vharema na vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe, u tikedza pfanelo dza vhashumi, u khwaṱhisa zwa tshandukiso ya vhuṋe ha mavu na u tevhela tshanduko ya fulufulu i pfadzaho nahone ḽine ḽa sa sie muthu murahu.
Vhahashu,
Zwenezwi musi ri tshi khou pembelela miṅwaha ya 30 ya mbofholowo, ri tea u dzula ro khwaṱha kha vhuḓiimiseli hashu kha dimokirasi ya ndayotewa na pfulufhedziso dzayo dza vhutshilo ha khwine.
A ri tei u kundwa nga avho vhane vha hana vhuḓifhinduleli vhune Ndayotewa ya vhu vhea kha riṋe roṱhe ha u lulamisa zwiito zwa u kandeledzwa zwa tshifhingani tsho fhiraho khathihi na u shandukisa ekonomi yashu na lushaka nga nḓila yo fhelelaho.
Ri tea u humbudza havha vhathu nga ha mbofho ine Ndayotewa ya i vhea kha Shango u itela u swikela nga zwiṱuku pfanelo dza muṅwe na muṅwe dza u vha na vhudzulo, ndondolamutakalo, zwiḽiwa, maḓi, thuso ya masheleni a zwa matshilisano, tsireledzo na pfunzo.
Nga yeneyo nḓila nthihi, a ri tei u tendela muthu na muthihi a tshi nyadza zwiimiswa zwa ndeme zwa dimokirasi, u saṱhula vhulamukanyi kana u itela khaedu maanḓa a zwa ndayotewa a ino Phalamennde.
A ri tei u kundwa nga avho vhane vha ṱoḓa u fhandekanya lushaka lwashu, u ṱuṱuwedza dzikhakhathi na u dzhiela fhasi dimokirasi yashu.
U fana na tshifhingani tsho fhiraho, u fana na tshifhingani tshi ḓaho, vhathu vha Afrika Tshipembe vha tea u ima vhoṱhe vha tshi lwa na ndingedzo iṅwe na iṅwe ine ya ṱoḓa u humisela murahu mvelaphanḓa dza dimokirasi yashu.
Sa Mudzulatshidulo wa Buthano ḽa Ndayotewa, ndo shuma na vharangaphanḓa vhanzhi vhahulwane vha shango ḽashu u ṅwala Ndayotewa ine ya sumbedza lutamo lwa vhathu vha Afrika Tshipembe.
Sa Phresidennde, ndi zwi vhona sa tshipikwa tshanga tsha u thoma u imelela Ndayotewa yashu khathihi na u shuma ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ndi tshi itela u swikela pfulufhedziso dzayo.
Musi ri tshi khou bvela phanḓa, kha ri humbule uri zwi kha rine, hu si muṅwe muthu, u dzudzanya vhumatshelo ha Afrika Tshipembe.
A ri sokou tou vha vhaṱaleli fhedzi vha ḓivhazwakale yashu.
Ri vha ṅwali vhayo
Ri vhafhaṱi vha heḽi shango ḽine ra ḽi vhidza uri ndi hone hayani hashu.
Musi ri tshi khou livha kha miṅwaha ya 30 ya mbofholowo i ḓaho, ri tea u ṋanga lushaka lwa shango, khathihi na lushaka lwa ḽifhasi, ḽine ra tama u ḽi sika ri tshi itela riṋe vhaṋe na vhana vhashu.
Ro ḓiimisela u sika Afrika Tshipembe ḽine vhuvha hashu vhu fanaho ha u ḓitika kha u dzhiela hashu nṱha vhuthu hashu nga u fhambana.
Ri ṱoḓa shango ḽine muthu muṅwe na muṅwe o vhofholowa u vha zwine a vha zwone, hu sa londwi murafho, mbeu, mbeu ine a wela khayo, tshigwada tsha lushaka kana vhurereli.
Ri ṱoḓa shango ḽine zwikhala zwi fanaho zwa wanala kha vhana vhoṱhe, hu sa londwi uri vho bebelwa Sandton, Mdantsane, Sekhukhune, Mitchell’s Plain kana Phoenix.
Ri ṱoḓa shango ḽine khaḽo ha shumiswa milayo yo teaho kha muthu muṅwe na muṅwe, hu sa sedzwi uri o pfuma u swika ngafhi kana vhuimo vhune a vha naho.
Musi ri tshi khou bvela phanḓa na lwendo ri roṱhe lwa u ita uri heḽi bono ḽi bvelele, ri khou ṱuṱuwedzwa nga vhana vha dimokirasi, nga nungo dzavho, nga vhukoni havho na nga mafulufulu avho.
Ri khou ṱuṱuwedzwa nga vhaswa vhe vha hwala fulufhelo ḽashu kha vhuimo ha ḽifhasi, u bva kha thimu ya Springboks u ya kha Banyana Banyana, u bva kha Bafana Bafana u ya kha vhathubi vha Pfufho ya Grammy sa Tyla.
Musi ri kha vhuṱambo ha miṅwaha ya 30 ya mbofholowo yashu, ri humbula maipfi a Phresidennde wa kale Vho Nelson Mandela, vhe vha amba uri nga murahu ha u fhedza u gonya tshivhanga tshihulu, u dovha hafhu wa wana uri hu tshe na zwiṅwe zwivhanga zwinzhi zwine wa kha ḓi tea u zwi gonya.
Vho amba uri:
“Fhedzi ndi nga tou awela lwa tshifhinganyana, ngauri mbofholowo i ḓa na vhuḓifhinduleli, nahone a thi tei u monamona ngauri lwendo lwanga lulapfu a lu athu guma.”
Naho ri tshi bva kule, ri tshe na lwendo lulapfu lune ra kha ḓi tea u lu tshimbila.
Sa Vho Madiba, ri tea u bvela phanḓa na u tshimbila, ri tshi ya phanḓa misi yoṱhe, ro fara nḓila yoneyone misi yoṱhe, ro livha kha shango ḽa miḽoro yashu. Misi yoṱhe ri na lutendo lwa uri ri ḓo kunda.
Ndi a livhuwa
