Polelo ya Maemo a Setšhaba ka Mopresidente Cyril Ramaphosa 8 Dibokwane 2024, Cape Town City Hall
Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente, Mme Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Modulasetulo wa Lekgotla la Bosetšhaba la Diprofense, Morena Amos Masondo,
Motlatšapresidente wa Repabliki ya Afrika Borwa, Morena Paul Mashatile le Mohumagadi Mashatile,
Mopresidente wa maloba, Thabo Mbeki,
Motlatšapresidente wa maloba, Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente sa maloba, Mme Baleka Mbete,
Moahlodimogolo Raymond Zondo,
Motlatšamoahlodimogolo, Mme Mandisa Maya,
Baahlodi ba go fapafapana bao ba lego gona mo,
Meyara wa Cape Town, Mokhanselara Geordin Hill-Lewis,
Hlogo ya Batseta ba Dinaga le Dihlogo tša Dilete,
Dihlogo tša Ditheo tšeo di Thekgago Temokrasi ya rena,
Batsebalegi bao ba emetšego diprofense tša rena tše senyane,
Maloko a Palamente, le MaAfrika Borwa a gešo,
Ge re be re ipeakanyetša Polelo ye ya Maemo a Setšhaba (SoNA), re ile ra nyama kudu ge re ekwa tša lehu la Ngaka Hage Geingob, e lego Mopresidente wa Repabliki ya Namibia.
Mopresidente Geingob e be e le mogwera wa mmapaale go nna le go batho ba Afrika Borwa, ebile e le lekhomoreiti ka Ntweng ya go lwela tokologo ya rena. E be e le kgaphampshikela ge go etla go khutšo, kopano, tšwelopele le tlhabollo ya Afrika.
Ke be ke kgopela gore re be le nakwana ya setu e le ge re mo hlompha.
MaAfrika Borwa a gešo,
SoNA ye e direga mo ngwageng wa bo 30 wa temokrasi ya rena.
Ka la 27 Moranang 1994, dimilione tša MaAfrika Borwa di ile tša bouta ka dikgethong tša temokrasi, fao bontši bja bona e bego e le la mathomothomo ba dira bjalo.
Letšatši leo la go se lebalege e be e le sehloa sa mengwaga e mentši ya ntwa, Phenkgišano ya go lokolla batho ba borena go tšwa dinaleng tša kgatelelo, go tšwa bothateng bja go hudušwa ka kgang le go šomiwa gampe, go tšwa go bohloki le go se lekalekane.
Ge re be re eme ka methalading e metelele ya go nyokanyoka gore re boute, re ile ra lebelelana gomme ra bolela ka lethabo la rena, gomme ka dinako tše dingwe dikeledi di be di elela marameng.
Re ile ra gokarela bagwera le batho bao re sa ba tsebego ka go swana, re hlohleletšwa ke bokamoso bja go swana bjoo re bego re le kgauswi le go bo fihlelela bakeng sa naga ya borena ka boutu ya rena.
Ka gare ga mapokisana a matlakala a go kgetha ga se ra lokela fela diboutu, efela toro ya naga yeo re bego re nyaka go e aga.
E be e le toro ya Afrika Borwa yeo, ka mokgwa ofe goba ofe, e lego ya bohle bao ba dulago ka gare ga yona, ba kopane le ge ba etšwa ditšong tša go fapafapana.
Lefase le ile la bogela ge Nelson Mandela, tatago setšhaba sa borena, a bouta go la Inanda ka KwaZulu-Natal, lefaseng la Shaka, mogale yoo leina la gagwe le dumadumago moloko ka moloko; lefelo leo go belegetšwego John Langalibalele Dube, yoo e bego e le Mopresidente wa mathomo wa ANC, leo le kopantšhitšego MaAfrika; gape ebile e le legae la Kgoši Albert Luthuli, e lego MoAfrika wa mathomo wa go thopa Sefoka sa Khutšo sa Nobel.
Go boutela Inanda ga gagwe, e lego lefelo leo John Langalibalele Dube a boloketšwego go lona, ka tsela tše ntši, e bile seka ka gore ka go boutela moo, o be a begela Mopresidente wa mathomo wa ANC gore phenkgišano ya tokologo e fihlile kae.
Morago ga go bouta, Madiba o rile:
“A ke mathomo a nako e mpsha. Re tlogile mola nakong yela ya go phela re letetše tše mpe, ya kgethologanyo, ya tlhokego ya menyetla, ya meferefere le dikgogakgogano. Re thoma nako e mpsha ya kholofelo, poelano le go aga setšhaba’’.
Ke yona toro ye, ya batho bao ba lokologilego ebile ba kopanego, yeo e tšitletšwego ka Molaotheong wa rena wa temokrasi.
Ke wona Molaotheo woo o hlahlilego maitekelo a rena a mohlakanelwa mo mengwageng e 30 ya go feta a go fetola naga ya rena gore e kaonafale, gomme o swanetše o eme garegare ga mošomo woo re o dirago gabjale wa go agela bohle bophelo bjo bokaone.
Mo mengwageng e 30 ya go feta, re be re le leetong, mmogo re lwela go fihlelela setšhaba se seswa – setšhaba sa temokrasi.
Re hlotše bobušanoši bja kgethollo gomme ra aga mmušo wa temokrasi woo o itheilego go thato ya batho.
Re hlomile ditheo tše tiilego tša go šireletša ditokologo tša motheo le ditokelo tša botho tša batho bohle.
Re fetotše maphelo a dimilione tša MaAfrika Borwa, ka go ba fa tšeo ba di hlokago bophelong mmogo le go hlola menyetla yeo e bego e sego peleng.
Re kgontšhitše ekonomi ya mahlakore a go fapafapana go šoma, yeo diminerale, ditšweletšwa tša temo le dilo tšeo di tšweleditšwego ka bontši tša yona di fihlelelago khutlo ye nngwe le ye nngwe ya lefase, mola re hlola le mešomo ka Afrika Borwa.
Bjalo ka naga, re boetše go ditšhaba tša go fapafapana, gomme re tsenya letsogo la khutšo le segwera go dinaga ka moka le go batho ka moka.
Bjale ka ge re ka se ganetšane le tšwelopele yeo MaAfrika Borwa a e dirilego mo mengwageng ye 30 ya go feta, ga se ra swanela go nyatša ditlhohlo tše kgolo tšeo re tšwelago pele go itemogela tšona.
Re kgotleletše dinakong tša mathata a magolo ge maatla a temokrasi ya rena ya semolaotheo e be e lekwa gampe.
Go bile le dinako tšeo go bilego le ditiragalo tša ka ntle ga mellwane ya rena tšeo di ditetšego tšwelopele ya rena.
Mathata a ditšhelete a lefase ka bophara a 2007 le 2008 a ile a fediša kgolo e kgolo ya mengwaga ye lesome le tlholo ya mešomo ya lebelo.
Mo dinakong tša gabjale, ntwa ya Russia le Ukraine e bile le seabe tlhatlošong ya makhura a dinamelwa, dijo le ditšweletšwa tše dingwe go kgabaganya lefase gomme, ka baka la seo, bophelo bo boima go MaAfrika Borwa ka moka.
Go bile gape le dinako tšeo ditiragalo tša ka mo nageng di šikintšego metheo ya temokrasi ya rena ya semolaotheo.
Mohlomongwe tshenyo ye kgolo e dirilwe nakong ya go gogwa ga mmušo ka nko.
Mo mengwageng e lesome, batho bao ba bego ba le maemong a godimo a Mmušo ba ile ba rera le batho bao ba sego ka mmušong go tšea le go fetola merero ya dikhamphani tša mmušo, makala a phethagatšo ya molao le ditheo tše dingwe tša setšhaba.
Mo mabakeng a mangwe, dilo tše di be di kgonagatšwa ke dikhamphani tša ka mo nageng le tša boditšhabatšhaba.
Dibilione tša diranta tšeo di bego di beetšwe dihlokwa tša MaAfrika Borwa di ile tša utswiwa.
Boitshepo go naga ya rena bo ile bja fela gampe. Ditheo tša setšhaba di ile tša fetšwa maatla kudukudu.
Ditlamorago tša go gogwa ga mmušo ka nko di tšwela pele go kwagala go kgabaganya setšhaba; go tloga go tlhaelelo ya ditimela tša merwalo go ya go ditirelo tša setšhaba tšeo di fokolago, go tloga go mokgwatšhomo wa go fokola wa ditiši tša mohlagase go ya go diprojeke tša tlhabollo tšeo di folodišego.
Efela MaAfrika Borwa, go balwa le bahlankedi ba setšhaba ba go ba le potego le boikgafo, ba ile ba lwa gomme ba šoma mmogo go fenya go gogwa ga mmušo ka nko.
Le ka morago ga moo, maitekelo a go thibela tsošološo ya naga a ile a tšwela pele.
Re gopola ka manyami a magolo ditiragalo tša Mosegamanye 2021 ge batho bao ba nago le merero ya bona ye mebe ba ilego ba hlohlola setšhaba gore se tsoge maatla, fao go bilego le masetlapelo a go lobja ga maphelo le tshenyo ye ntši.
Gona fao, merero yeo le yona ga se ya atlega.
Maitekelo a a go bušetša morago diphenyo tšeo di fihleletšwego gaboima tša tokologo ya rena a ile a folotša ka gore batho ba Afrika Borwa ba ile ba ema ka go tia, mmogo, e le ge ba lwela Molaotheo wa rena le tshepišo ya wona ya bophelo bjo bokaone go bohle.
E bile bjona boematia bjo bjoo bo kgontšhitšego naga ye go kgotlelela masetlapelo a COVID-19, e lego leuba le lempempe mo nakong ya go feta mengwaga e 100.
MaAfrika Borwa a go feta 100 000 a ile a loba maphelo a ona ka baka la bolwetši bjo, gomme a go feta dimilione tše pedi a ile a loba mešomo.
Le ge go le bjalo, go ka be go bile mpe go feta mo ge nkabe re se ra šoma mmogo go emiša phatlalalo ya kokwanahloko, go thekga bašomi ba rena ba tša maphelo, go šireletša bao ba sa bolokegago, le go aba lenaneo leo le sa kago la ba gona la meento.
Re ile ra kgona go kopantšha setšhaba mo maitekelong a rena ka moka a go boloka maphelo le mekgwa ye batho ba iphedišago ka yona.
Ke nyaka go rolela kefa le go reta MaAfrika Borwa a diketekete ao a thušitšego ka tšhelete ka Sekhwameng sa Thekgo ya Naga, go bašomi bao ba tšweleditšego didirišwa tša maphelo, le go baoki, dingaka le bašomi ba bangwe ba maphelo bao ba ilego ba bea maphelo a bona kotsing gore ba hlokomele bao ba bego ba lwala.
Tlhohlo ye nngwe ye kgolo e bile go šogana le dikgaruru tša go ama bong le polao ya basadi (GBVF) tšeo di tšeerwego go ba leuba la bobedi.
Bjale ka mmušo, re tsebagaditše melao gomme ra iša didirišwa tše dintši go dikahlolo tša badirabošula bjo, ra ba ra fa baphologi thekgo e kaone, le go tšweletša pele matlafatšo ya ekonomi ya basadi.
Bjalo ka setšhaba, re swanetše re tiiše maitekelo a rena a mohlakanelwa go fediša GBVF.
Mo mengwageng ya gabjale, naga e ile ya swanelwa ke go lwa le ditlamorago tša phetogo ya klaemete.
Re bile le mello ya tlhaga ya masetlapelo ka Kapa Bodikela, mafula ao a sentšego ka KwaZulu-Natal, maphoto a phišo ya go se kgotlelelege ka Kapa Leboa, komelelo yeo e kekago ka Kapa Bohlabela, le dipula tše kgolo tša matlakadibe ka Gauteng.
Mošomo wo mogologolo wa mmušo wo e bile go tshediša naga ya rena ditlhohlo tše le go šoma go bušetša dilo sekeng.
Le ge e le gore ye nngwe le ye nngwe ya ditiragalo tše di re tlogeletše ditlamorago tše mpe , naga ya rena e kgonne go tšwa bothateng bjo bongwe le bjo bongwe.
Ee, re na le mabadi a go laetša seo. Efela, go tiragalo ye nngwe le ye nngwe, MaAfrika Borwa a be a dutše a eme ka go tia.
Ga se ra kgotlelela fela, efela re boile re tiile ebile re ikemišeditše le go feta.
Maitekelo a ka moka a bontšhitše ka fao MaAfrika Borwa a hlomphago tokologo ya ona yeo e hweditšwego morago ga mengwagangwaga ya ntwa.
Kanegelo ya mengwaga ya mathomo ye 30 ya temokrasi ya rena e ka hlaloswa bokaone ka bophelo bja ngwaga yoo a bitšwago Tintswalo, yoo a belegwego ge tokologo e thoma ka 1994.
Tintswalo – ngwana wa temokrasi – o goletše ka nageng yeo e bego e fapana kudu le Afrika Borwa ya batswadi, borakgolo le borakgolokhukhu ba gagwe.
O goletše ka nageng yeo e laolwago ke molaotheo woo o itheilego go tekatekano, tatelomolao, le tiišeletšo ya seriti sa modudi yo mongwe le yo mongwe.
Tintswalo, mmogo le ba bangwe ba bantši bao ba belegwego ka nako e tee le yena, ba bile baholegi ba dipholisi tša mathomo tša Mmušo wa temokrasi wa go aba tlhokomelo ya maphelo ya go se lefelwe go baimana le bana ba mengwaga ya ka tlase ga ye tshela.
Mengwaga ya mathomo ya Tintswalo e feditšwe ka ntlong yeo e agilwego ke Mmušo, e lego ye nngwe ya dintlo tše dimilionemilione tšeo di agetšwego bahloki.
Tintswalo o goletše ka lapeng leo le abelwago meetse le mohlagase wa motheo, ka ntlong yeo batswadi ba gagwe go bilego le kgonagalo ya gore ba se be le mohlagase pele ga 1994.
Tintswalo o be a ingwadišitše ka sekolong seo elego gore batswadi ba gagwe ba be ba sa lefele sekolofisi, gomme tšatši le lengwe le lengwe la sekolo o be a hwetša dijo tša phepo bjalo ka lenaneo leo lehono le thekgago barutwana ba dimilione tše senyane go tšwa malapeng a go ihlokela.
Mmušo wa temokrasi o mo file Mphiwafela wa Bana gore a fihlelele dihlokwa tša gagwe. Mphiwafela wo, mmogo le mekgwa ye mengwe ya thušo ya leago, o tšwela pele go ba thekgo go MaAfrika Borwa a go feta dimilione tše 26 kgwedi ka kgwedi.
Ka thekgo ye, Tintswalo – ngwana wa temokrasi – o ile a kgona go fetša sekolong seo se phagamego.
Ka thušo ya Setlamo sa Bosetšhaba sa Thušo ya Ditšhelete tša Baithuti (NSFAS), Tintswalo o ile a tsena ye nngwe ya dikholetšhe tša Thuto le Tlhahlo tša Mešomo ya Matsogo le Bothekniki (TVET) gomme a hwetša lengwalo la thuto.
Ge Tintswalo a thoma go šoma, o ile a kgona go tšwela pele le go atlega ka thekgo ya dipholisi tša tekatekano mošomong le Matlafatšo ya Bathobaso ka Ekonoming.
Ka moputso woo a bego a o hwetša, o ile a kgona go boloka tšhelete, go thoma lapa la gagwe, go yo dula ka ntlong e kaone, le go phela bophelo bjo bokaone.
Ye ke kanegelo ya dimilionemilione tša batho bao ba belegetšwego ka gare ga temokrasi. Efela se e no ba fela karolo ya kanegelo.
Le ge go bile le diphihlelelo tse botse mo mengwageng e 30 ya go feta, bontši bja bana ba temokrasi ba sa dutše ba lebagane le ditlhohlo tše kgolo.
Dimilionemilione tša baswa ba mengwaga ye 15 go fihla go 24 gabjale ga ba šome, ga ba ithute ebile ga ba tsenela tlhahlo.
Go na le ba bantši bao ba nago le marematlou, diploma goba tikrii bao ba sa kgonego go hwetša mošomo, goba ba se nago thušo ya go ithomela dikgwebo.
Le ge e le gore kgolo ya ekonomi e bohlokwa gore e fokotše tlhokego ya mešomo, re tloga re fela pelo gore re fe bontši bja bana ba temokrasi mešomo yeo ba e hlokago.
Bjalo ka mmušo, re tšere magato a go šogana le tlhohlo ya tlhokego ya mešomo go baswa.
Mengwaga e meraro ya go feta, re thea go katlego ya Lenaneo leo le Katološitšwego la Mešomo ya Setšhaba, re tsebagaditše Lesolo la Tsošološo ya Mešomo ka Mopresidente.
Ka lenaneo le re hlotše mešomo ya go feta 1.7 milione le menyetla ya go iphediša.
Ka lesolo le, re išitše bathuši ba dikolong ba go feta 23 000 ka dikolong, ra fa bakgathatema bao maitemogelo a bohlokwa a mošomo mola re kaonafatša le dipoelo tša go ithuta.
Ka Kimollo ya Mešomo ya Baswa ka Mopresidente, re hlamile SAYouth.mobi bjalo ka platefomo ya go se lefelwe ya baswa bao ba sa šomego gore ba fihlelele menyetla ya go ithuta le go hwetša letseno.
Baswa ba go feta 4.3 milione gabjale ba šomiša platefomo ye gomme ba 1.6 milione ba hweditše menyetla go fihla gabjale.
Ka go šoma mmogo le Setheo sa Bosetšhaba sa Tlhabollo ya Baswa (NYDA), re tlile ka masolo a mantši a go fa baswa menyetla, go balwa le Tirelo ya Bosetšhaba ya Baswa le Tirelo ya Mešomo ya Baswa.
Mananeo a a bohlokwa ka gore mošomo o bohlokwa go batho. NYDA e bapetše karolo e bohlokwa ka go thušeng baswa ba bantši go ithomela dikgwebo.
Go ba le mošomo ga go fe fela letseno – go bohlokwa go boitshepo, seriti, kholofelo, maikemišetšo le kakaretšo ya batho.
Go tšwa ka gare ga maima a go tingwa le go se lekalekane, re šomile mengaga ya go feta ye 30 go netefatša gore MaAfrika Borwa ka moka a ba le monyetla woo o lekanago wa go atlega.
Ga se go lekane go lemoga bohlokatoka bja nako e fetilego; re hloka go bo fetola.
Re tsebagaditše melao gomme at le le ka mananeo a go kgontšha MaAfrika Borwa a bathobaso mmogo le basadi gore ba atlege ka mešomong, gore at le ba be bengmešomo le balaodi, go hwetša naga le go kgoboketša ditseka.
Palomoka ya mešomo ya bolaodiphethiši yeo e šongwago ke bathobaso e hlatlogile ka go menagana makga a go nyako ba a mahlano magareng ga 1996 le 2016.
Ye nngwe ya ditlhohlo tše bohlokwa tšeo mmušo wa gabjale o ilego wa swanelwa ke go šogana le tšona ge o thoma go buša e bile go gogwa ga mmušo ka nko le bomenetša.
Selo seo re bego re se beile pele e be e le go emiša go gogwa ga mmušo ka nko, go hlahlamola digongwana tša bosenyi ka gare ga mmušo le go netefatša gore badirabosenyi ba lebagana le molao.
Re ile ra swanela ke go dira seo gore re kgone go tsošološa ditheo tša rena le go aga ekonomi leswa.
Re ile ra thwala batho ba go ba le botshepegi gore ba ete pele makala a rena a phethagatšo ya molao, dikgoro tša mmušo, ditirelo tša tšhireletšo le dikhamphani tša mmušo, gantši ka ditshepedišo tšeo di ikemego ebile di sa fihle selo.
Bokgonthe le go šoma gabotse ga ditheo tše bjalo ka Tirelo ya Metšhelo ya Afrika Borwa (SARS) di tsošolositšwe gomme le mokgwatšhomo wa tšona o kaonafaditšwe.
Re ile ra hlama Bolaodi bja Dinyakišišo bjalo ka yuniti yeo e šomago ka mešomo ye itšeng gape e nago le makala a tsebo a go fapafapana ka gare ga Lekgotlataolo la Bosetšhaba la Bosekiši (NPA) go nyakišiša bomenetša le bosenyi bjo bongwe bjo bogolo.
Tšwelopele e kgolo e dirilwe ge go etla tabeng ya go lebantšha bao ba rwelego maikarabelo a go gogwa ga mmušo ka nko le molao.
Batho ba go feta ba 200 bao ba belaelwago go ba ba na le molato ba a sekišwa. Ba bangwe ba sa nyakišišwa.
Ditšhelete tšeo di utswitšwego di a hwetšwa.
Ditaelo tša go notlela R14 bilione di filwe Yuniti ya go Tšeela Dithoto ya NPA bakeng sa melato ya go amana le go gogwa ga mmušo ka nko, gomme R8.6 bilione yeo e tšerwego ka bomenetša e bušeditšwe go mmušo.
SARS yeo e tsošološitšwego ebile e mpshafaditšwego e kgobokeditše R4.8 bilione ya makgetho ao a sa lefelwago ka baka la bohlatse bjoo go adilwego Khomišeneng, mola Lekala la Dinyakišišo tše Ikgethilego le thomišitše molato wa tšhelete ya go lekana R64 bilione.
Re tšere magato, go balwa le ka melao e meswa, a go matlafatša bokgoni bja rena bja go thibela tshepetšo ya tšhelete yeo e sego molaong mmogo le bomenetša gape le go ntšha naga mo “lenaneong la dinaga tše di hlaelelwago ” la Lebothotšhomo la Magato a Ditšhelete.
Ka thušo ya dikgwebo, re hlamile lenaneo la forensiki la titšithale go thekga Bolaodi bja Dinyakišišo bja NPA, leo e sego kgale le tlo katološwago go thekga phethagatšo ya molao ka bophara.
Gabjale melao e Palamenteng ya go dira Bolaodi bja Dinyakišišo go ba setheo sa go ya go ile sa go ba le maatla a tletšego a go nyakišiša.
Efela go sa na le mošomo wo mogolo woo o swanetšego go dirwa go fediša bomenetša ka botlalo.
Go ya ka maele a Lekgotlakeletši la Bosetšhaba la Kgahlanong le Bomenetša, re ikemišeditše go tsebagatša magato a mangwe gape go matlafatša ditheo tša rena tša kgahlanong le bomenetša, go thekga batho bao ba tlaleago tša bomenetša, go laola taba ya go gokagoketša, le go thibela khuetšo yeo e sa lokago ya baemedi ba setšhaba ge go etla tabeng ya go reka ka go akaretša.
Re ka se ke ra ema go ba go fihlela motho yo mongwe le yo mongwe yoo a rwelego maikarabelo a bomenetša a sekišwa.
Re ka se ke ra ema go ba go fihlela ge tšhelete ka moka yeo e utswitšwego e hwetšwa.
Re ka se ke ra ema go ba go fihlela bomenetša e le histori.
Tlhobaboroko ye kgolo ya go gogwa ga mmušo ka nko e bile gore go ile gwa fapošwa šedi le didirišwa go tšwa go seo mmušo o bego o swanetše o se dira, e lego go godiša ekonomi ya rena le go hloma mešomo.
Mo mengwageng e mehlano ya go feta, re šomile go tsošološa ekonomi ya rena go tšwa mengwageng e lesome ya go hloka diphetogo, gape le go e šireletša go ditšhošetšo tša mo gae le tša lefase.
Re bile le tšwelopele.
Ekonomi ya rena lehono ke ye kgolo makga a mararo go feta ka moo e bego e le ka gona mengwaga e 30 ya go feta.
Palo ya MaAfrika Borwa ao a šomago e oketšegile go tloga go dimilione tše seswai ka 1994 go ya go dimilione tša go feta 16.7 gabjale.
Mo mengwageng e mebedi ya go feta, palo ya mešomo yeo e bego e hlolwa e oketšegile kotareng ye nngwe le ye nngwe, gomme bjale re nale batho ba bantši bao ba šomago go feta le pele ga ge leuba le phulega.
Le ge go le bjalo, tlhokego ya mešomo e godimodimo go feta ka moo e salego ya ba godimo ka gona.
Le ge e le gore mešomo e a gola, batho ba tsenago ka lekaleng la mešomo ngwaga ka ngwaga ke ba bantši go feta mešomo yeo e hlolwago.
Re beile motheo bakeng sa kgolo ka diphethogo tša ekonomi tšeo di nabilego, ka lesolo la dipeeletšo la tebelelopele, le lenaneo la mananeokgoparara leo le thomago go bontšha dipoelo.
Dikhamphani di tšwela pele go beeletša, diketekete tša dihekthara tša naga ya go lema go a bjalwa go tšona, difeme tše diswa di a bulwa gomme tšweletšo e a oketšwa.
Re swere tsela ya maleba ya go rarolla mapheko a bohlokwa a kgolo ya ekonomi ka go dira gore kabo ya rena ya mohlagase e šome ka go se šikinyege, gape le go lokiša lenaneo la rena la borwalathoto.
Ge mapheko a a tlošwa, bokgoni bja nnete bja ekonomi ya rena bo tlo bonala.
Re tlile ka leano leo le hlakilego la go fediša kgaotšo ya mohlagase, leo re bego re dutše re le phethagatša ka šedi ya nepo e tee, ka Komiti ya Bosetšhaba ya Mathata a Mohlagase.
Re phethagaditše ditshepišo tša rena tša go tliša mohlagase wo moswa woo o lekanego ka peeletšo ya praebete go mararankodimagolo a mohlagase, woo o šetšego o thušago go fokotša kgaotšo ya mohlagase.
Ngwageng wa go feta re phethagaditše lenaneo le legolo la kimollo ya sekoloto, leo le tlo kgontšhago Eskom go dira dipeeletšo ka mananeongkgoparara a tlhokomelong le kabo, le go netefatša gore e šoma e sa šikinyege go ya pele.
E sa le mola re tsošološago lenaneo la rena la mohlagase wa go tšweletšwa ka dilo tša tlhago mengwageng ye mehlano ya go feta, re kgokagantšhitše dimekawate tše 2 500 tša mohlagase wa go fehlwa ka seetša sa letšatši le ka phefo go mararankodimagolo a mohlagase, mola go na le mohlagase wa go feta woo gararo woo o šetšego o rekwa goba o agelwa.
Ka phokoletšo ya lekgetho le thekgo ya mašeleng, re menagantše gabedi palo ya disola tša go dula godimo ga marulelo a ntlo tšeo di tsentšhitšwego go kgabaganya naga mo ngwageng woo o fetilego fela.
Re phethagaditše diphetogo tše dikgolo kudu tša taolo go kgontšha dipeeletšo tša praefete ka tšweletšong ya mohlagase, ka diprojeke tše diswa tša praefete tša mohlagase tša go feta 120 tšeo gabjale di hlabollwago.
Go na le ditlhabollo tše dibotse kudu tšeo di sepetšago kagoleswa ya lekala la rena la mohlagase gore le sepelelane le seo diekonomi tše ntši di se dirilego go oketša bophenkgišani le go fokotša ditheko.
Ka magato a, re na le boitshepo bja gore mathata a fetile gomme kgaotšo ya mohlagase e kgauswi le go fela.
Efela ga re eme fao.
Go netefatša gore ga re sa tlo lebana le bothata bjo bjalo ka bjo gape, re fetoša lenaneo la rena la mohlagase gore le phenkgišane le go feta, le swarelele le be le tshepagale le go feta ka moso.
Re ilo aga mananeokgoparara a dithapo tša mohlagase tša dikilomitara tša go feta 14 000 gore re akaretše le mohlagase wa go tšweletšwa ka dilo tša tlhago mo mengwageng yeo e tlago.
Go akgofiša tshepedišo ye, re tla kgontšha dipeeletšo tša praefete ka mananeongkgoparara a kabo ya mohlagase ka mekgwa yeo e sa tlwaelegago ya go fapafapana ya peeletšo.
Ngwageng wa go feta re adile Molaokakanywaphetošwa wa Taolo ya Mohlagase go thekga peakanyoleswa ya Eskom le go hlola mmaraka wa mohlagase woo o phenkgišanago.
Ge re le gare re dira diphetogo tše, re bea ekonomi ya rena maemong ao e tlo bonago kgolo ka moso ka lefaseng leo le angwago ke phetogo ya klaemete le kgolo ya ditheknolotši tša go šomiša dilo tša tlhago.
Mo mengwageng e meraro ya go feta, naga ya rena e bone kgolo ya ditiragalo tša boso bjo bobe tšeo gantši di bego di na le ditlamorago tša masetlapelo.
Ke ka fao re phethagatšago phetogo ya enetši ya maleba, e sego fela go fokotša ditupišo tša khapone le go lwa le phetogo ya klaemete, efela le go tlišetša batho ba borena kgolo le mešomo.
Re tla dira phetogo ye ka lebelo, bogolo le theko yeo naga ya rena e ka kgonago go di fihlelela, le ka mokgwa woo o netefatšago gore go ba le tšhireletšego ya enetši.
Ka go ba gona ka bontši ga methopo ya seetša sa letšatši, phefo le diminerale, re ya go hlola mešomo e diketekete ka enetši ya go tšweletša ka dilo tša tlhago, ka haetrotšene e tala, ka tšhipi, ka difatanaga tša go sepela ka mohlagase, le ditšweletšwa tše dingwe tša go se ame klaemete gampe.
Profense ya Kapa Leboa, ka maemo a yona a mabotse a seetša sa letšatši, e šetše e gokagokeditše dibilione tša diranta tša dipeeletšo.
Re ya go hloma Lefelo la Ekonomi yeo e Ikgethilego Boemakepeng bja Boegoebaai gore go be le dipeeletšo ka go enetši ya go tšweletšwa ka dilo tša tlhago.
Re tšere sephetho sa go thekga tšweletšontši ya difatanaga tša go sepela ka mohlagase ka Afrika Borwa go godiša lekala la rena la difatanaga, leo le fago bašomi ba diketekete mešomo.
Re tšere sephetho sa go bea šedi ye ikgethilego go ditikologo tša go swana le Mpumalanga go kgontšha tlholo ya diintasteri tše diswa, menyetla ye meswa ya ekonomi, le mešomo yeo e swarelelago.
Mo ngwageng wa go feta re okeditše dikholofetšo tša ditšhelete bakeng sa Leano la Peeletšo ya Phetogo ya Enetši ya Maleba go tloga go R170 bilione go ya go yeo e ka bago R240 bilione.
Go šogana le ditlamorago tšeo di tšwelago pele tša go oketšega ga phišo, tšeo di ipontšhago ka mafula ao a tšwelago pele, mello le dikomelelo, re tšere sephetho sa go hloma Sekhwama sa Magato go Phetogo ya Klaemete.
Se se tlo kgoboketša magoro ka moka a mmušo le lekala la praefete ka maitekelong a go šoma mmogo go kgotlelela le go tšea magato kgahlanong le diabe tša phetogo ya klaemete.
Gore re kgone go šogana le mafokodi ka lenaneong la rena la borwalathoto, re tšea kgato ya go kaonafatša maemakepe le diporo tša rena gomme re di tsošološe gore di fihlelele maemo a boditšhabatšhaba.
Re tlile ka leanotiro go dira gore mokgwatšhomo wa Transnet o sepele botse o sa šikinyege, gape le go mpshafatša lenaneo la rena la borwalathoto.
Ka go šoma mmogo le dikgwebo le bašomi, re hlomile dihlopha tšeo di ikgafilego go fetola dikgorwana tše bohlokwa tšeo di fetišago dithoto bakeng sa thomelontle.
Palo ya dikepe tšeo di emetšego go phaka ka Boemakepeng bja Durban – bjoo bo itemogetšego sephethephethe se sentši mo dikgweding tšeo di sa tšwago go feta – e fokotšegile go tloga go dikepe tša go feta 60 magareng ga kgwedi ya Dibatsela go ya go tše 12 fela mafelelong a Pherekgong.
Transnet e thwetše mosepediši wa mafelo a go bea dikhontheina wa boditšhabatšhaba go thuša go katološa le go kaonafatša lefelo la yona le legologolo la bobeo bja dikhontheina Boemakepeng bja Durban.
Gomme ebile re fetola lenaneo la borwalathoto bja ditimela ka botlalo ka go dumelela basepediši ba ditimela ba praefete go šomiša diporo.
Ka ntwa ya gabjale ya ka Bohlabela bja Gare yeo e amago dikepe tšeo di fetago ka Suez Canal, Afrika Borwa e maemong a mabotse a go fana ka thušo ya ditirelo tša go tšhela makhura go dikepe tšeo di tšeago morarela gomme di feta mabopong a rena.
Re feditše ka okšene ya maphoto a tshepetšo ya inthanete morago ga mengwaga e lesome ya dititelego, gomme se tlišitše dipeeletšo tše diswa, ditheko tša tlase tša data le phihlelelo le boleng bjoo bo kaonafetšego bja netweke.
Diphetogo tše di na le seabe se bohlokwa ka setšhabeng seo ka go sona phihlelelo ya inthanete e oketšegilego ka moo go makatšago mo mengwageng e lesome yeo e fetilego.
Malapa a palo ya ka tlase ga seripagare a be a na le inthanete ka 2011 ge a bapetšwa le 79% ya malapa ka 2022.
Bekeng yona ye fela, re phatlaladitše melawana e meswa ya go fetoša lenaneo la rena la bisa, leo le tlo dirago gore go be bonolo go gokagoketša mabokgoni ao ekonomi ya rena e a hlokago le go hlola tikologo ya go tšea botse bakeng sa bohlami le boipereki.
Re kgobokeditše R1.5 trilione ka ditshepišong tša dipeeletšo tše diswa ka Dikhonferentshe tša Dipeeletšo tša Afrika Borwa tše hlano, fao e lego gore R500 bilione e šetše e tsene ka ekonoming ya rena.
Gore re thekge kgolo ka lekaleng la meepo, re tšwela pele ka phetolelasebjalebjaleng ya lenaneo la rena la dilaesense tša ditokelo tša go epa gomme ebile re tsebagatša le sekhwama sa go phuruphutša diminerale go thekga borameepo bao ba sa thomago, le go šomiša ka botlalo diminerale tše diswa.
Ka se, meepo, yeo e bego e le motheo woo ekonomi ya Afrika Borwa e ikokotletšego ka wona, e tlo ba intasteri ye golelago godimo.
Kgathotema ya bathobaso bao ba bego ba gateletšwe peleng e a oketšega.
Palo ya bathobaso bao e lego bengmeepo e eme go 39% ge e bapetšwa le 2% ka 2004.
Peeletšo ka go mananeokgoparara e thoma go golela godimo.
Mekgwa ya thekgo ya mašeleng ye meswa ebile ya bohlami e tlo šomišwa go oketša go agwa ga mananeokgoparara.
Kgoro ya Meetse le Kelelatšhila e ikemišeditše go kaonafatša taolo ya didirišwa tša meetse ka go tla ka diprojeke tša mananeokgoparara tša go lota kabo ya meetse le go šomiša ka botlalo methopo ya meetse gore go fokotšwe go itshepela kudu ga meetse a dinoka le matamo.
Diprojeke tša meetse a go nwa di gare di a agwa naga ka bophara go kaonafatša kabo ya meetse go dimilione tša badudi ba metsemagaeng, ditoropong le ditoropongkgolo.
Diprojeke tše latelago tša mananeokgoparara a meetse di gare di a agwa goba di feditšwe go agwa:
Projeke ya Meetse ya Lesotho Highlands, Umzimvubu, Letamo la Hazelmere, Projeke ya Meetse ya uMkhomazi, Letamo la Clanwilliam, Letamo la Tzaneen, Loskop, Mandlakazi, diphaephe tša meetse go tloga Letamong la Jozini, Giyani, diphaephe tša meetse go tloga Letamong la Nandoni go ya Letamong la Nsami, Pilanesberg Water, Vaal Gamagara le diphaephe tša meetse go tloga Nokeng ya Lekwa go ya Hothazel.
Ka Profenseng ya Kapa Bohlabela, maporogo a Msikaba le Mtentu a thoma go phagamela godimo, gomme a tlo ba gareng ga maporogo a magologolo ka Afrika ge a se no fetšwa.
Tšhipi yeo e šomišitšwego karolong ya projeke e šogilwe ka Mpumalanga, gomme minerale wa yona o tšwa ka Kapa Leboa.
Mo mengwageng e mehlano ya go feta, Etšensi ya Afrika Borwa ya Ditsela tša Bosetšhaba (SANRAL), yeo e laolago dikilomitara tša go batamela 25 000 tša ditsela, e fane ka diprojeke tša go feta 1 200 tša go ja R120 bilione.
Ka Dibatsela ngwaga wa go feta, Kabinete e fetišitše tlhako ya setimela sa lebelo la godimo, gomme šedi ya mathomo e beilwe go seporo sa go tloga Johannesburg go ya Durban.
Ge re le gare re godiša ekonomi, re dira gore e be yeo e akaretšago le go feta.
Ka taba ya kabo ya mohuta woo o fapanego, 25% tša naga ya go lema bjale beng ba tšona ke MaAfrika Borwa a bathobaso, gomme se se re batametša go nepo ya rena ya 30% ka 2030.
Mo mengwageng e mehlano yeo e fetilego, re thekgile boraintasteri ba bathobaso ba go ka ba 1 000 ka ditšhelete le mekgwa ye mengwe ya thekgo. Difeme tše, tšeo beng ba tšona e lego bathobaso, di thwetše bašomi ba go feta 90 000 gomme di kgatha tema ka dibilione tša diranta tše ntši go ekonomi ya rena.
Go sa le bjalo, bašomi ba bangwe ba 200 000 ba ile ba ba bengdišere ka dikhamphaning tšeo ba di šomelago, gomme se se dira gore palomoka ya bongmošomo bja bašomi ka dikhamphaning ka ekonoming ya Afrika Borwa e fete seriparage sa milione.
Re bona setlwaedi se se tšwela pele go gola e le ge dikhamphani tše ntši di lemoga gore go mohola go mošomo wa tšona gore bašomi ba tšona ba be le setseka ka dikgwebong tšeo ba di šomelago.
Diphetogo tšeo re tlilego ka tšona le mošomo woo o lego gare o dirwa di tla re kgontšha go fediša kgaotšo ya mohlagase, go kaonafatša lenaneo la rena la borwalathoto, go fihlelela tšhireletšego ya meetse le go kgona go hlola mešomo.
Le ge e le gore ditlhohlo tša rena a saka ya ba tše kgolo, karabelo ya rena go ditlhohlo tše e tlo re iša katlegong e kgolo go feta ka moo re bego re tseba.
Ye nngwe ya bohlokatoka bjo bohloko bja mmušo wa kgethollo e bile mokgwa woo thuto e bego e šomišwa bjalo ka sedirišwa sa go tliša go se lekalekane.
Mo mengwageng e 30 ya go feta, re ile ra šomiša thuto bjalo ka sedirišwa sa go hlola tekatekano.
Dipoelo tša rena tša thuto ya motheo di gare di kaonafala gannyanegannyane go kgabaganya magato a go fapafapana.
Palomoka ya gabjale ya go tšwelelela ga barutwana, ya 82.9%, ke ya godimodimo go di feta ka moka tšeo di kilego tša ba gona.
Gomme mo ngwageng wo mongwe le wo mongwe wo moswa, barutwana go tšwa dikolong tšeo di sa lefelego sekolofisi ba ba ba bantši ba go tšwelela ka petšhula.
Go sa le bjalo, ke barutwana ba se bakae bao ba lesago sekolo.
Re okeditše thekgo ya mašeleng kudu go baithuti bao ba ihlokelago le bao ba sa kgonego go lefela ka diyunibesithing le dikholetšheng tša TVET mo mengwageng e mehlano ya go feta.
Mo mengwageng yeo e tlago e mehlano, re tlo bea šedi ya rena go koketšo ya phihlelelo ya thuto ya bana ba bannyane le go kaonafatša go kgona go bala e sa le ba bannyane, fao re šetšego re bona tšwelopele.
Go šutiša thuto ya bana ba bannyane go ya go Kgoro ya Thuto ya Motheo (DBE) e bile se sengwe sa diphetho tše bohlokwahlokwa ka ge bjale re kgona go iša didirišwa tše ntši go tlhabollo ya thuto ya bana ba bannyane le go netefatša gore ka pušotirišano, dikgoro tša go fapafapana tša mmušo di kgatha tema ka tlhabollong ya thuto ya bana ba bannyane yeo e kaonafaditšwego ke DBE.
Dipholisi le mananeo a rena, mo mengwageng e 30, a ntšhitše dimilione tša batho bohloking bja go šiiša.
Lehono ga se MaAfrika Borwa a mantši ao a phelago ka bohloki.
Ka 1993, Afrika Borwa e be e lebagane le tlhohlo ya bohloki bjo bogolo fao 71.1% tša setšhaba sa yona di bego di phela ka bohloki.
Le ge go le bjalo, ka tlase ga mmušo wa temokrasi, go bile le phokotšego yeo e tšwelago pele ya dipalo tše.
Go fihla ka 2010, palomoka ya bohloki e be e fokotšegile go ya go 60.9%, gomme e tšwela pele go fokotšega, ya ba ya fihla go 55.5% ka 2020, bjale ka ge go begile Panka ya Lefase.
Tšwelople ye e kgonagaditšwe ke thekgo e kgolo go bao ba e hlokago kudu ka setšhabeng.
Mengwaga e mehlano ya go feta re tsebagaditše mokgwa wo mongwe wa go lwa le bohloki ka go tla ka Moputso wa Motheo wa Bosetšhaba, bjale ka ge go ngwadilwe ka gare ga Lengwalo la Tokologo.
Sephetho ka batšeakarolo ba bohlokwa, e lego dikgwebo le bašomi le ditšhaba, sa go tsebagatša moputso wa motheo se ile sa oketša meputso ka pejana ya bašomi ba go feta dimilione tše tshela.
Nakong yeo leuba le bego le gaketše, re tsebagaditše Mphiwafela wa Kimollo ya Leago woo gabjale o fihlelelago batho bao ba sa šomego ba dimilione tše senyane kgwedi ka kgwedi. Re bone dikholego tša mphiwafela wo gomme re tla o oketša re be re o kaonafatše gore o be legato la go latela la go ya go thekgo ya letseno go bao ba sa šomego.
Dimphiwafela tše le dithekgo tše dingwe tša tšhelete di dira go feta ka moo batho ba di hlokago gore ba phele.
Dimphiwafela tše ke peeletšo ya ka moso.
Thekgo ya leago e bontšhitše go oketša boingwadišo ka dikolong le go tsena sekolo, go fokotša dipalo tša go lesa sekolo, le go kaonafatša go tšwelela ga barutwana dithutong.
MaAfrika Borwa a phela nako e telele go feta peleng.
Mengwaga ya go phela yeo e letetšwego e oketšegile go tloga go 54 ka 2003 go ya go 65 ka 2023.
Mahu a baimana le masea a fokotšegile ka moo go makatšago.
Re agile maokelo le dikliniki tše ntši, kudu ka mafelong a go ihlokela, gomme re aba tlhokomelo ya boleng go MaAfrika Borwa.
Lehono 95% tša batho bao ba fetetšwego ke HIV ba tseba maemo a bona, ba 79% ba bona ba hwetša kalafo ya go lwantšha baerase ye (antiretroviral), gomme ba 93% ba bona maatla a dikokwanahloko tša bona a tlasetlase. s
Diphetetšo tše diswa tša HIV gareng ga baswa di fokotše gile kudu.
Le ge go le bjalo, ge lenaneo la rena la maphelo le bile le seabe se segolo go maphelo a batho, re šoma go kaonafatša boleng bja tlhokomelo ya maphelo le tekatekano ya phihlelelo ya yona.
Inšorentshe ya Maphelo ya Bosetšhaba (NHI) e tlo fana ka tlhokomelo ya maphelo ya mahala ya ge motho a alafša bakeng sa MaAfrika Borwa ka moka, e ka ba e le mafelong a maphelo a setšhaba goba a praefete.
Re beakantše go phethagatša NHI legato ka legato, re šogana le mathata a bjalo ka thekgo ya ditšhelete go lenaneo la maphelo, bašomi ba tša maphelo, ditšweletšwa tša maphelo, meento le ditheknolotši, le lenaneo la tshedimošo ya maphelo.
Ye nngwe ya diphihlelelo tšeo di bonalago kudu, di nago le seabe ebile di kwagalago mo mengwageng e 30 ya mathomo ya tokologo e bile go fa batho dintlo.
Lehono, batho ba go batamela ba senyane go tšwa go ba lesome ba dula ka madulong a semmušo.
Fao go kilego gwa ba mekhukhu le dintlo tša go kgopšha bjale go na le dintlo tša ditena.
Go na le dintlo tšeo di nago le meetse a go nwa le go hlatswa, le dintlo tšeo di nago le mohlagase wa o tšhuma mabone le go apea.
Mafelelong a mmušo wa kgethollo, ke fela batho ba tshela go tšwa go ba lesome bao ba bego ba na le meetse a go nwa a go hlweka. Lehono, palo yeo e oketšegile go ya go MaAfrika Borwa a go batamela senyane go tšwa go a lesome.
Re šoma go netefatša gore dintlo tša go fiwa ke mmušo di ba kgauswi le mafelo a mošomo, a thuto le a ditirelo.
Efela gore ditirelo di fihle bathong, mmušo wa selegae o swanetše o šome.
Mebasepala e mentšintši e a palelwa ge go etla go magato a pušo, ditšhelete le kabo ya ditirelo.
Mapheko a a ama karolo ye nngwe le ye nngwe ya maphelo a batho tšatši ka tšatši.
Re thomile ka phethagatšo ya magato a mantši a go šogana le bothata bjo ka go fana ka thekgo go mmušo wa selegae, go balwa le go dira gore bohlankelasetšhaba e be bja profešenale, le go netefatša gore batho bao ba nago le mabokgoni a maleba ba thwalwa ka maemong a bohlokwa.
Kantoro ya Mopresidente, Kgoro ya Bosetšhaba ya Matlotlo a Setšhaba le Kgoro ya Pušotirišano le Merero ya Setšo di šoma mmogo go oketša bokgoni bja sethekniki ka mmušong wa selegae le go kaonafatša bobeakanyi, bokgokaganyi le kakomelo ya ditšhelete.
Ka di-Imbizo tša Mopresidente tšeo di bego di dutše di swarwa go phatlalala le naga, re bone ka fao Sekao sa Tlhabollo ya Dilete (DDM) se kopantšhitšego magoro ka moka a mmušo le batšeakarolo ba bohlokwa go šogana le ditlhohlo tša kabo ya ditirelo ka ditšhabeng.
DDM e laeditše gore ke sedirišwa seo se šomago ka go phethagala go kaonafatša pušotirišano le tšhomišano. Re tla tšwela pele go oketša le go tebiša tshepedišo ye.
Go lwa le bosenyi le go se bolokege ke setlapele se bohlokwa.
MaAfrika Borwa a swanetšwe ke go bolokega le go ikwa ba bolokegile, go sepela ka tokologo le go se be le letšhogo ka mekgotheng ya bona le mafelong a setšhaba.
Nakong ya pušo ye, re beile šedi ya rena go tlhahlelelo ya makala a phethagatšo ya molao, ao a fokotšego kudu, gore a dire mošomo wa ona ka go phethagala.
Re matlafaditše maemo a sephodisa ka go thwala maphodisa a 20 000 mo mengwageng e mebedi yeo e fetilego, le go tlo thwala a 10 000 mo ngwageng wo.
Maphodisa a tlaleletšo a 5 000 a thwetšwe ka Sephodiseng sa Go Netefatša Toka ka Setšhabeng.
Tirelo ya Maphodisa a Afrika Borwa e tsebagaditše Operation Shanela bjalo ka tsela e mpsha ya go lebana le mafelo ao a angwao ke bosenyi bjo bontši, gomme seo se dirile gore go swarwe batho ba 285 000 e sa le go tloga ka Mopitlo ngwagola.
Dihlophatšhomo tša Mananeokgoparara a Ekonomi tšeo di šomago ka diprofenseng ka moka di bile le dikatlego tše bohlokwa ge go etla go fenyeng go utswiwa ga megala ya mohlagase, tshenyo ya mananeokgoparara a bohlokwa le meepo yeo e sego molaong.
Ka tšhomišano le lekala la praefete, re bone phokotšego ya ditiragalo tša go amana le tšhireletšo ka diporong tša ditimela.
Re tsebagaditše Setheotaolo sa Taolo ya Mellwane ngwagola go kaonafatša tšhireletšo ya mellwane ya rena, gomme re šetše re thibetše batho ba go feta 100 000 bao ba bego ba leka go tsena ka nageng ya rena ka tsela yeo e sego ya semolao.
Mmogo le setšhaba, re hlamile Leanotšhomo la Bosetšhaba go GBVF bjalo ka karabelo yeo e nabilego ya setšhaba go leuba le.
Tšhelete ya go ka ba R21 bilione e beetšwe mo seripeng sa bobedi sa kabo ya matlotlo gore go phethagatšwe dikokwane tše tshela tša leano le, go balwa le matlafatšo ya basadi ka tša ekonomi.
Melao e meswa e ile ya tsebagatšwa go matlafatša karabelo ya lekala la toka go GBVF le go fana ka thekgo e kaone go baphologi ba dikgaruru tše bjalo.
Nepokgolo ya rena ke go fediša GBV fetšifetši ka go dira gore setšhaba ka moka se kgathe tema. Bjalo ka karolo ya se, re thekga boipiletšo bja gore go be le tshepišo ya gore banna ba ka Afrika Borwa ba laetše boitlamo bja bona ge go etla phedišong ya bothata bjo.
Basadi le bona ba gare ba hlama ya bona tshepišo.
Re sa na le tsela e telele ya go aga ditšhaba tšeo di bolokegilego, go thibela bosenyi bja dikgaruru, le go šireletša mananeokgoparara a rena.
Efela ga go na pelaelo ya gore maphodisa a profešenale, ao a hlahlilwego gabotse ebile a nago le didirišwa tša maleba, a šomišana ka sekgauswi le ditšhaba, a tla dira gore naga ya rena e be yeo e bolokegilego.
Lehono MoAfrika Borwa yo mongwe le yo mongwe a ka ipetha sefega ka boitshepo bja gore re tšere maemo a rena a maleba lefaseng.
Re tšwela pele go itlama go kgatha karolo yeo e lokilego kontinenteng ya rena le lefaseng ka bophara bakeng sa phihlelelo ya Afrika ye le lefase le lekaone.
Re tla tšwela pele go kgatha karolo e bohlokwa go homotša modumo wa dithunya kontinenteng ya rena.
Dipoledišano tša rena le mahlakore a ntwa ya Russia le Ukraine ka Lesolo la Khutšo la Afrika di tswela pele. Re boledišana ka maitekelong a a khutšo ka gore re dumela gore le dintwa tše tša mangangahlaga di ka fedišwa ka ditherišano.
Re šikere mathata a Palestine go thibela mahu a mangwe ka Gaza, gomme re dira se re hlahlwa ke kokwane ya motheo ya ditokelo tša botho le tokologo.
Re amogetše kahlolo ka Kgorotsheko ya Boditšhabatšhaba ya Toka ya gore Israel e swanetše e tšee magato ka moka ao a lego maatleng a yona go thibela polao ya bana ba thari kgahlanong le batho ba Palestine.
Re Kgalema ka bogale go bolawa ga batho ka mahlakoreng ka moka gomme re ipiletša go mahlakore ka moka ao a kgathago tema ka ntweng gore go be le tshepedišo ya khutšo yeo e tlo tlago ka tharollo bakeng sa dinaga tšeo tše pedi.
Re tla šomisa pholisi ya rena ya dinagadišele go phethagatša dinepo tsa rena tša tlhabollo. Nakong ya boetapele bja rena bja Brazil, Russia, India, China le Afrika Borwa (BRICS) ngwaga wa go feta, re hlatsetše kgaolo e mpsha ya lapa la dinaga tša BRICS.
Koketšego ya sehlopha se go tloga go dinagamaloko tše hlano go ya go tše lesome go tliša menyetla ya kgwebišano le matlafatšo ya dikamano tša sepolotiki le botseta magareng ga dinaga tša ka karolong ya lefase ya ka B
Re tla šomela go tšwelopele yeo re bilego le yona ka go hlameng Tumelelano ya Kgwebišano yeo e Lokologilego ka Afrika (AfCFTA) yeo e tlo fetolago ekonomi ya Afrika Borwa le ya kontinente ka go hlola mešomo ye meswa le go oketša kgathotema ka ekonoming.
Gomme re tla bea tlhabollo ya Afrika godimodimo lenaneong ge re tla be re le benggae ba G20 ka 2025.
Diphihlelelo tša mengwaga e 30 yeo e fetilego ke bohlatse bja maatla a tšhomišano ya go šogana le ditlhohlo tša rena tše kgolo.
Naga ya rena e na le setšhaba sa matšato, mekgatlo ya bašomi ya go ba le maatla, le lekala la praefete leo le kgathago tema.
Mo mengwageng e mehlano yeo e fetilego, re šomile le bašomišani ba leago go šogana le ditlhohlo tše bjalo ka go dira gore batho ba phele ba bolokegile le go aba meento nakong ya leuba la COVID-19, le go dira gore setšhaba ka bophara se kgathe tema karabelong ya GBV.
Mo ngwageng woo o fetilego, re kopane mmogo le bašomišani ba tša leago go fediša kgaotšo ya mohlagase, go šogana le ditlhohlo tša ka lekaleng la borwalathoto, go lwa le bosenyi le bomenetša, le go akgofiša tlholo ya mešomo.
Ye ke tsela ya Afrika Borwa ya go aga tumelelano ya leago, ba šoma mmogo go rarolla mathata, gomme se se tlo ba bohlokwa kagong ya setšhaba se seswa mengwageng yeo e sa tlago.
MaAfrika Borwa a gešo,
Ye ke SoNA ya mafelelo ya pušo ya boselela ya temokrasi.
Mengwaga e mehlano yeo e fetilego e bile ya tsošološo, kagoleswa le mpshafatšo.
Re ile ra swanelwa ke go tsošološa ekonomi ya rena morago ga mengwaga e lesome ya mokgwatšhomo wa ekonomi wa go fokola.
Re ile ra swanelwa ke go aga ditheo tša rena tša setšhaba leswa morago ga nako ya go gogwa ga mmušo ka nko.
Re ile ra swanelwa ke go tsoga go tšwa leubeng la masetlapelo la go ama lefase leo le hlotšego matshwenyego le mathata, leo le tswaletšego dikgwebo le go fediša mešomo.
Gomme ebile re ile ra swanelwa le ke go lwa le go fenya bothata bja mohlagase wa go fokola bjoo, le ge go bile le kaonafalo e ntši mo dikgweding tšeo di sa tšwago go feta, bo sa no tswelago pele go gogela ekonomi morago.
Re sepetše tsela e telele mo mengwageng e mehlano yeo e fetilego. Re šomile godimo ga diphihlelelo tša mengwaga e masometharo yeo e fetilego gomme re tšere magato a tharollo a go šogana le ditlhohlo tša kgauswikgauswi tšeo di lebanego le MaAfrika Borwa.
Re bušitše boikemo le bokgoni bja makala a rena a phethagatšo ya molao gore a lwe le bomenetša le bosenyi.
Re šomile go tšweletša pele ditokelo tša batho ba go phela ka bogolofadi. Re tloga re ikgantšha ka go dira gore Polelo ya Diatla ya ka Afrika Borwa e be polelo ya bo 12 ya semmušo ya ka nageng.
Re šireleditše le go tšweletša pele ditokelo tša motheo tše di lego ka Molaotheong wa rena, tše bjalo ka tokologo ya polelo, kamano le tumelo. Re lwetše tokologo ya bobegaditaba le boikemo bja lekala la toka.
Re šireleditše le go tsweletša pele ditokelo tša maloko a setšhaba sa basadi ba marobala le bongkabona, banna ba marobala le bongkabona, bongpedi, bao ba fetotšego bong, bao ba sa lekago go tseba/kwešiša bong bja bona le basadi/banna ba dipopego tša banna/basadi , gomme re tšwela pele go lwa le mehuta ka moka ya kgethologanyo le go se amogelane.
Re bile le tšwelopele e kgolo go magato a go godiša ekonomi, go hlola mešomo le go fokotša bohloki.
Le ge e le gore re thomile tshepedišo ya mpshafatšo le phetogo, go sa na le mošomo wo montši woo o swanetšego go dirwa go bona gore diphetogo tše di phethagala go fihla mafelelong.
Re tla lekola mošomo woo o tšwelago pele woo re o dirago le bašomišani ba rena go fediša kgaotšo ya mohlagase le go tsošološa mokgwatšhomo wa maemakepe a rena le ditimela.
Re tla tšwela pele go matlafatša ditheo tša rena tša phethagatšo ya molao, go lwa le GBV le go lwa le bomenetša go dira gore Afrika Borwa e be yeo e bolokegilego go bohle.
Re tla tšwela pele go matlafatša mmušo wa selegae, re dire gore tirelo ya setšhaba e be ya profešenale, le go netefatša gore bahlankedi ba setšhaba ba rwala maikarabelo a ditiro tša bona.
Re tla tšwela pele go bea ekonomi ya rena maemong a gore e gole, le go phenkgišana ka lefaseng leo le lego gare le fetogago ka pela, go thekga dikgwebopotlana, go fa baswa menyetla ya ekonomi le go fa bao ba sa bolokegago tšhireletšo ya leago.
Re tla šoma go kaonafatša maemo a naga a ditšhelete re be re sware re be re tiiše tsela ya ekonomi ye kgolo.
Re tla šomisa menyetla yeo AfCFTA e re fago yona go oketša kgwebišano ya rena le go katološa diintasteri tša rena.
Re tla tšwela pele go aga ekonomi yeo e akaretšago, re beile šedi go matlafatšo ya bathobaso le basadi ba MaAfrika Borwa, go tšweletša pele ditokelo tša bašomi, go tiiša taba ya peakanyoleswa ya naga le go latela tsela ya phetogo ya enetši ya maleba gore re se šie motho morago.
MaAfrika Borwa a gešo,
Ge re le gare re keteka mengwaga e 30 ya tokologo, re swanetše re tie boitlamong bja rena bja temokrasi ya rena ya semolaotheo le tshepišo ya yona ya bophelo bjo bokaone.
Ga se ra swanela go dumelela bao ba ganetšanago le maikarabelo ao Molaotheo o a beilego magetleng a rena ka moka go phošolla bohlokatoka bja nako yeo e fetilego le go fetola ekonomi le setšhaba sa borena.
Re swanetše re gopotše batho ba ka boitlamo bjoo Molaotheo o bo beago go Mmušo gore go lemogwe ditokelo tša batho bohle tša go ba le dintlo, tlhokomelo ya maphelo, dijo, tšhireletšego ya leago, polokego le thuto.
Go sa le bjalo, ga se ra swanela go dumelela mang kapa mang go nyatša ditheo tše bohlokwa tša temokrasi, go nyefola lekala la toka goba go tlhohla botheotaolo bja semolaotheo bja Palamente ye.
Ga se ra swanela go dumelela bao ba nyakago go arogantšha setshaba sa borena, go hlohlola dikgaruru le go nyatša temokrasi ya rena.
Bjalo ka peleng, bjalo ka nako e tlago, batho ba Afrika Borwa ba swanetše ba eme mmogo kgahlanong le maitekelo afe goba afe a go bušetša morago diphihlelelo tša temokrasi ya rena.
Bjalo ka Modulasetulo wa Seboka sa Molaotheo, ke šomile le baetapele ba bantši ba mmapaale ba naga ya rena go thala Molaotheo woo o bonagatšago thato ya batho ba Afrika Borwa.
Bjalo ka Mopresidente, ke bona e le mošomo wa ka wa motheo go lwela Molaotheo wa rena, le go šoma tšatši ka tšatši go netefatša tshepišo ya wona.
Ge re gatela pele, a re gopoleng gore go matsogong a rena – e sego a mang wa kae – go bopa bokamoso bja Afrika Borwa.
Ga re no ba babogedi fela ba histori ya rena.
Re bangwadi ba yona.
Re baagi ba naga ye re e bitšago gae.
Ge re lebelela mengwaga e 30 yeo e tlago ya tokologo, re swanetše re kgethe mohuta wa naga, le wona mohuta wa lefase, le re ratago go ihlolela lona le go le hlolela bana ba rena.
Re itlamile go Afrika Borwa yeo ka go yona boitsebo bja rena bja bootee bo itheilego go botho bja yo mongwe le yo mongwe wa rena.
Re nyaka naga yeo ka go yona motho yo mongwe le yo mongwe a lokologilego go ba seo yena a nyakago go ba sona, go sa lebelelwe morafe, bong, mohuta wa bong, mohlobo gona tumelo.
Re nyaka naga yeo ka go yona go nago le menyetla ya go swana go ngwana yo mongwe le yo mongwe, go se na gore o belegetšwe Sandton, Mdantsane, Ga-Sekhukhune, Mitchell’s Plain goba Phoenix.
Re nyaka naga yeo ka go yona molao o amago bohle, go se na gore motho o humile bjang goba o swere maemo afe.
Ge re tšwela pele mmogo ka leeto le la go dira gore pono ye e phethagale, re hlohleletšwa ke bana ba temokrasi, ka matšato a bona, ka bohlami bja bona le phišegelo.
Re hlohleletšwa ke baswa bao ba tšeerego dikholofelo tša rena ba ya le tšona maemong a boditšhabatšhaba, go tloga go Di-Springboks go ya go Banyana Banyana, go tloga go Bafana Bafana ba bagale go ya go bathopasefoka sa Grammy ba bjalo ka Tyla.
Ge re tšwela pele go keteka mengwaga e 30 ya tokologo ya rena, re gopotšwa mantšu a Mopresidente Nelson Mandela yoo a rilego, morago ga go namela mmoto o mogolo, ke gona o lemogago gore go sa na le meboto ye mengwe yeo o swanetšego go e namela.
O rile:
“Ke tšere nako mo go khutša, go utswa ka leihlo bobotse bjoo bo ntukologilego, go lebelela bokgole bjoo ke bo sepetšego.
“Efela ke tla khutša nakwana fela, ka gore tokologo e sepela le maikarabelo, gomme ga ke nyake go senya nako ka ge leetotelele la ka le sešo le fela.”
Le ge e le gore re tšwa kgole, re sa na le tsela ye telele yeo re tlo e sepelago.
Go swana le Madiba. Re swanetše re tšwele pele re sepele, re phele re gatela pele, re phele re lebeletše pele, re lebile nageng ya ditoro tša rena. Ka mehla re dumele gore phenyo re tlo e hwetša.
Ke a leboga.
