1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso
1.1. Khabinethe i ṱanganedza tsheo dzo dzhiwaho ngei kha Samithi ya Mbumbano ya Afrika ya vhu 25 (AU) ine ya vhea Afrika kha nḓila ntswa ya mvelaphanḓa na nyaluwo ine ya ḓo ita uri dzhango ḽashu ḽi vhe kha maimo o teaho kha mafhungo a shango.
Tsheo dzi katela vhuthihi na u shuma ha mmbi nthihi ṅwaha uno u sa athu fhela. Vharangaphanḓa vho fulufhedzisa u ṱavhanyisa mashumele a Mmbi Pfareli ya Afrika (ASF).
Khabinethe yo fhululedza vhurangeli nga AU uya kha u ṱanganywa ha dzingu huhulu na mbambadzo nga kha u thomiwa ha nyambedzano dza u thoma vhupo ha mbambadzo yo vhofholowaho ya dzhango ine ya ḓo vhumba vhukonani ho khwaṱhaho vhukati ha ikonomi dza Afrika.
1.2 Khabinethe yo dovha hafhu u ṱanganedza u ṱangana ha Minisiṱa dza Mbumbano ya Afrika dzi re na Vhuḓifhinduleli ha Mafhungo a Mbeu na Vhafumakadzi we wa farwa nga dzi 12 Fulwi 2015, nga murahu ha Phanele ya Maimo a Nṱha ya Vhuvhili ya AU nga ha u Eḓanyiswa ha Mbeu na u Khwaṱhiswa ha Vhafumakadzi (HLP) he ha farwa u bva nga dzi 10 – 12 Fulwi 2015 mikaṋoni ya Dzulo Zwaḽo ḽa vhu 25 ḽa Buthano ḽa AU, fhasi ha Thero i tevhelaho: “Itani uri zwi Itee Nga u Katela Vhafumakadzi lwa Masheleni kha Sekithara ya Vhubindudzi ha Vhulimi”.
Mvelelo dza miṱangano iyo mivhili ho vha Mulevho na Khuwelelo ya Nyito kha u Katelwa Mashelenini kha Vhubindudzi ha Vhulimi. Khuwelelo ya Nyito i khou vhidza Miraḓo ya Mashango vhukati ha vhaṅwe.
- U thoma pfanelo ya vhafumakadzi ya u swikeleIa, ndaulo, vhuṋe na mbuelo u bva kha zwiko zwa masheleni, hu tshi katelwa na u swikelela maitele a u renga a tshitshavha kha zwa Pfunzo, mafhungo na mveledziso ya zwikili, thekinoḽodzhi dza vhubveledzi na nḓowedzo, na u fhaṱa vhukoni na u bveledza u khwaṱhiswa lwa ikonomi ha vhafumakadzi kha vhubindudzi ha vhulimi;
- U khwaṱhisa vhurangeli ha u sika vhupo havhuḓi u itela uri vhafumakadzi vha kone u ita vhubindudzi ha vhulimi na u dzhenelela kha zwa vhulimi nga kha u thivhela na u tandulula khuḓano dza dzhango, u tandulula, u shumisa na u fhungudza masiandoitwa a tshanduko ya kilima, na u tandulula masiandoitwa a madwadze na zwiwo zwa mupo.
- U tshimbidza mveledziso ya vhubindudzi ha vhulimi na mafhungo a vhulimi nga kha u shumisa mitshini, vhubveledzi ha thekinoḽodzhi na mveledziso ya zwikili zwa vhafumakadzi;
1.3 Miṅwedzini i si gathi, vhagudiswa vha matiriki vha ḓo vha vha tshi khou ṅwala milingo yavho ya mafheloni a ṅwaha. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhagudiswa vha Kiḽasi ya 2015 uri vha ite khumbelo dza u ṱanganedzwa zwikoloni zwa pfunzo dza nṱha hu tshe na tshifhinga sa tshipiḓa tsha Fulo ḽa Apply Now/ Khetha Career Guidance ḽine ḽa itwa ṅwaha muṅwe na muṅwe nga Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi.
Ri humbela vhagudiswa vhoṱhe uri vha dzhiele nzhele Mbalo na Saintsi sa mabuḓo ane a isa nyaluwo ya ikonomi yashu kha maimo a nṱha. Vhusiki na vhubveledzi ndi zwithu zwa ndeme zwi tshimbidzaho ikonomi ya shango. Vhaswa vha fanela u tandula zwikhala zwi re hone kha magudedzi a thekinikhala na magudedzi a Vhugudisi ha Pfunzo ya Mishumo ya zwanḓa a re hone shangoni ḽashu nṱha ha dziyunivesithi dzi re hone, dzine dza katela yunivesithi ntswa yo thomiwaho ya Sol T Plaatje ngei Devhula ha Kapa na Yunivesithi ya Mpumalanga.
2. Tsheo dza Khabinethe dza Ndeme
2.1 Khabinethe yo tendela tsheo ya u nanga Vhupo ha Mveledziso ya Nḓowetshumo ha Maluti-A-Phofung (MAP IDZ) ngei Tshiame (Industriqwa-1A), kha ḽa Harrismith, Vunḓuni ḽa Free State. Yo dovha ya tendela u ṋewa ha Thendelo ya Mushumisi ya zouni iyi kha Koporasi ya Mveledziso ya Free State.
U nangwa ha MAP IDZ zwi ḓo thoma luvhanḓe lwa nzudzanyo kha khiḽomitha dza 10 nnḓa ha Harrismith (vhuponi ha kale ha Industriqwa), zwihulwanesa hu u ṋetshedza tshumelo kha sekithara ya vhuendi, vhubveledzi ha zwithu zwiṱuku, vhubveledzi ha zwibveledzwa zwa vhulimi na u kovhekanya.
2.2 Khabinethe yo tendela uri Afrika Tshipembe ḽi vhe muraḓo wa Bannga ya Vhubindudzi ya Themamveledziso ya Asia. Bannga iyi i sedzesa kha Dzingu ḽa Asia na ḽa Oceania kha u tikedza vhubindudzi ha themamveledziso.
U shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe zwi ḓo khwaṱhisa u alusa vhushaka ha mabindu na dzingu nahone zwi ḓo dovha zwa sumbedza thikhedzo kha ndavhelelo ya mveledziso ya dzingu.
2.3 Khabinethe yo tendela u nangwa ha Minisiṱa wa Tshumelo ya Vhulamukanyi na Vhululamisi na Minisiṱa wa Mapholisa sa vha re na vhuḓifhinduleli kha u khunyeledza vhuḓifhinduleli ha Muvhuso u ya nga tshiteṅwa 9(2) tsha Mulayo wa u Thivhela na u Lwa na u shengedzwa ha Vhathu, 2013.
Minisiṱa idzi mbili dzi ḓo vha na vhuḓifhinduleli ha u bveledza mbekanyamushumo dzine ndivho yadzo ha vha u thivhela na u lwa na u shengedzwa hune ha ṱuṱuwedza ndeme ya pfanelo ya mbofholowo na tsireledzo sa zwe zwa bulwa kha tshiteṅwa 12 tsha ndayotewa.
2.4 Khabinethe yo tendela mukumedzo wa Thendelano ya Matshimbidzele o Engedzwaho kha Mbambadzo, Mveledziso na Nyanḓano vhukati ha Tshitshavha tsha Yuropa na Miraḓo ya Mashango ayo kha Phalamennde u itela thendelano.
Matshimbidzele o Engedzwaho a zwithu a dzhiela nṱha u swikela ha Riphabuliki ya Croatia kha Mbumbano ya Yuropa (EU) ine ya dzhena kha Matshimbidzele ayo nga Murahu.
U huliswa ha EU hu ḓo khwinisa Afrika Tshipembe u kona u swikelela mimakete ya EU, zwine zwa ḓo swikisa kha u sika zwikhala zwa mishumo, u engedza nyaluwo ya ikonomi, na u khwinisa vhuḓinangeli nga vharengi. Izwi zwi tshimbilelana na bono ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) ya u sika mishumo, u alusa ikonomi na u ṱuṱuwedza mbambadzelaseli.
2.5 Khabinethe yo tenda uri maimo a dzitshakhatshakha na maṅwe maga a sainthifiki a thomiwe, muhumbulo u wa u vhona uri ndangulo ya khombo yo teaho i a shumiswa musi hu tshi ṱundiwa zwibveledzwa zwa kholomo na zwi kwamaho kholomo.
Uhu u livhanywa ha ṱhoḓea dza zwiṱundwa na nyendedzi dza sainthifiki dza dzitshakatshaka dza Afrika Tshipembe, hu ḓo khwaṱhisa maimo a shango kha mbambadzo ya dzitshakatshaka. Izwi zwi ḓo ṱanḓavhudza u swikelela ho eḓanaho, ho tsireledzeaho na zwiḽiwa zwa pfushi kha vhathu na phukha nga kha maano a u wana hune zwithu zwa bva hone nahone zwi ḓo engedza tsiko ya mishumo nga kha u ṱunda zwibveledzwa zwa ṋama ya kholomo zwine zwa ḓo dovha zwa bveledzwa fhano Afrika Tshipembe.
3 Milayotibe
3.1 Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Mafhungo a Vhugevhenga, wa 2015 Phalamenndeni.
Khwiniso dzi ḓo ṋea tshanduko kha milayo i elanaho na vhutshinyi ha themamveledziso vhu fanaho na u tswa khebuḽu na dziṱhingo. U ṋewa ha beiḽi hu ḓo konḓiswa, u gwevha vhatshinyi na u sika vhutshinyi vhuswa u iledza tshinyalelo kha themamveledziso ya ndeme yo vhangwaho nga u tshinyadza kana u dzhenelela kha mashumele a tshumelo dza mutheo nga maitele a vhugevhenga.
Musi Mulayotibe wo no phasiswa u ḓo vhona uri ho vhewa maga a u tsireledza themamveledziso, ine khayo ho vhewa ṱhoḓea khulu ya vhubindudzi ha tshitshavha, u itela uri shango ḽi swikelele zwipikwa zwaḽo zwa nyaluwo ya ikonomi na u alusa zwikhala zwa mishumo.
3.2 Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Vhubindudzi wo sedzuluswaho, 2015 Phalamenndeni.
Mulayotibe u khwaṱhisedza uri Afrika Tshipembe kha ḓi ṱoḓa u ṱanganedza vhubindudzi ha nnḓa, u ṋea vhutsireledzi ho teaho na tsireledzo kha vhabindudzi vhoṱhe, na ndondolo ya pfanelo ya vhuḓivhusi ha Muvhuso wa Afrika Tshipembe u sala murahu mveledziso na tshandukiso ya zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya tshitshavha.
Izwi ndi u tikedza zwipikwa zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) zwa u ṱuṱuwedza vhubindudzi na nyaluwo ya mbambadzelwaseli u ṱuṱula nyaluwo ya tshifhinga tshilapfu na mveledziso Afrika Tshipembe.
3.3 Khabinethe yo tendela nyanḓadzo ya Mulayotibe wa Khwiniso wa Nzivhanyedziso, wa 2015 ngomu gurannḓani ya Muvhuso u itela vhukwamani ho ṱanḓavhuwaho.
Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Nzivhanyedziso, wa vhu 98 wa 1978 na Mulayo wa Tsireledzo ya Vhatambi, wa vhu 11 wa 1967, ine yo no vha ya kale ngauri a i tsha sedza mveledziso kha maimo a thendelano dza vhanzhi kana hone u sa amba tshithu nga ha mafhungo a didzhithala.
Mulayotibe u tandulula u ṋewa ṱhanziela ha mushumo wa nzivhanyedziso zwi tshi elana na mushumo wo itwaho u thivhela tshumiso ya mushumo wa muṅwe u tshi itela malamba. Izwi zwi ḓo thusa muvhuso u tandulula nyimele mmbi ya vhoramizika na vhatambi nga u vhona uri mbadelo kha muṋe wa tshithu nga murahu ha u tshishumisa dzi badelwa nga tshifhinga nga khamphani dza u rekhoda na vhahashi vhunga vhunzhi havho vha khou lovha vha tshi tambula.
3.4 Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Khomishini ya Tshumelo ya Tshitshavha, wa 2015 Phalamenndeni. Uyu u khwinisa Mulayo wa Khomishini ya Tshumelo ya Tshitshavha wa vhu 46 wa 1997.
Mulayotibe u shuma na nyimele dza mvusuludzo ya themo ya Khomishina na u ṋea maanḓa mudzulatshidulo a u nanga muṅwe wa dzikhomishina u imela lwa tshifhinganyana nga tshifhinga tsha musi hu si na mudzulatshidulo na mufarisa mudzulatshidulo.
4 Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a zwino
4.1 Khabinethe i ṱanganedza maCuba Maṱanu vhe vha vha vho farwa ngei US nga 1998 vha valelelwa vhutshinyi vhu fanaho na u vha tsevhi u itela u vhulaha. Avha vhaṱanu vho rumelwa USA sa tshipiḓa tsha vhuṱumani vhu vhidzwaho La Red Avispa u ṱoḓisisa nyito dza mmbi ya zwigwada zwa vhathu vha re nnḓa ha shango ḽa Cuba vhane vha khou ita tshimbevha dza u dzhavhula muvhuso wa Vho Fidel Castro.
4.2 Khabinethe i livhuwa muvhuso wa Malawi yo imelwa nga Mukhomishinari Muhulwane wa Aurika Tshipembe Vho Cassandra Mbuyane-Mokone kha u tshimbidza mafhungo a mbuiso ya vhana vhavhili vha Afrika Tshipembe vha miṅwaha ya 14 na 20 vhe vha bviswa fhasi ha ndondolo ya makhulu avho ngei Mpumalanga u ya Malawi nga Fulwana 2014 nga mufumakadzi we a ḓi ita mudededzi wavho wa kale. Ṋamusi, Minisiṱa wa Mveledziso ya Matshilisano Vho Bathabile Dlamini, vha ḓo ṱanganedza vhana avho.
5. Mbekanyamushumo dzine dza khou tevhela
5.1 Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha shele mulenzhe kha u pembelela Ṅwedzi wa Vho Nelson Mandela nga Fulwana fhasi ha thero iyi: “Itani ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi vhe ḽa Vho Mandela: Nga u shela mulenzhe minete dza 67 dza tshifhinga tshashu u thusa vha ṱhogaho.” MuAfrika Tshipembe muṅwe na muṅwe u na vhukoni ha u engedza kha tshifhiwa tshe munna wa vhane Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela vha ri ṋea nga u ita tshanduko matshiloni a vhaṅwe vhathu.
Nga muya wa zwe Vho Madiba vha ri sia nazwo, kha ri shume roṱhe ri tshi swikelela Ṅwedzi wa Vhuthihi ha Tshitshavha nga Fulwana u bveledza tshitshavha tsho vhumbanaho nga u ṱuṱuwedza u konadzea ha u sa khethulula nga muvhala, nga mbeu, vhulamukanyi na u eḓana ha vhoṱhe sa bono nahone ḽo tikedzwa nga Ndayotewa.
5.2 Sa tshipiḓa tsha u pembelela na u ṱhonifha mishumo yavhuḓisa ya u shela mulenzhe kha saintsi, vhuinzhiniara, thekhinoḽodzhi na vhubveledzi, Minisiṱa wa Saintsi na Thekinoḽodzhi Vho Naledi Pandor vha ḓo tshimbidza vhuṱambo ha tshiswiṱulo vha tshi ḓivhadza vhawini vha 2014/15 vha Foramu ya Thekinoḽodzhi na Saintsi ya Lushaka – pfufho dza BHP Billiton ngadzi 9 Fulwana 2015 ngei Emperors Palace, Kempton Park fhasi ha thero ine ya ri: “Tshedza”.
Pfufho idzi dzo thomiwa nga 1988. Hu tshi pembelelwa thero ya ṋaṅwaha ya UNESCO ya “Ṅwaha wa dzitshakatshaka wa Tshedza na Thekinoḽodzhi dzo ḓitikaho nga Tshedza”, Pfufho ya Tshipentshela i ḓo ṋetshedzwa ṱhoḓisiso i elanaho na zwa Tshedza.
5.3 Nga muya wa Vhege ya Tshumelo ya Tshitshavha ya Afrika ino khou itea vhege ino (u bva nga dzi 22 u swika dzi 26 Fulwi 2015), Khabinethe i tama u livhuwa vhashumi vhoṱhe vha muvhuso kha vhuḓikumedzeli havho, vhuḓiimiseli na u shumesa kha u ḓisa tshumelo vhathuni vhashu. Ri ita khuwelelo kha vhashumeli vhoṱhe vha muvhuso u khwaṱhisa hafhu u ḓikumedzela uri ri swikelele ṱhoḓea dza maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
6. Tshiimo tsha Afrika Tshipembe kha mafhungo a ICC
Khabinethe, yo tshea uri i ḓo sedzulusa u shela ha Afrika Tshipembe kha Milayo ya Roma ya Khothe ya Vhugevhenga ha Dzitshakatshaka, u itela mihumbulo yo fhambanaho.
Afrika Tshipembe ḽo ḓi dzula ḽi mutikedzi wa u thomiwa ha Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka nahone ḽo vha ḽiṅwe ḽa u thoma u saina Milayo ya Roma ya Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka. Ḽi tshe ḽo ḓikumedzela kha sisiteme ya vhulamukanyi ha dzitshakatshaka “u itela uri vhutshinyi vhuhulwane vhu vhilaedzisaho tshitshavha tsha dzitshakatshaka tshoṱhe vhu sa litshwe hu so ngo dzhiwa maga kha maimo a vhukati a muvhuso na nga u engedza nyanḓano ya dzitshakatshaka.”
Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa u bveledza na ṱuṱuwedza vhurangeli ha dzingu na ha dzitshakatshaka u tandulula milandu iyo.
Afrika Tshipembe ndi muraḓo wa Buthano ḽa Madzangano ḽa Mashango ḽo thomiwaho nga Athikili 112(1) ya Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakhatshakha.
Afrika Tshipembe ḽi dovha ḽa vha muraḓo wa Vhuthihi ha Dzitshakha, Mbumbano ya Afrika na maṅwe madzangano a dzitshakatshaka. Ḽi dzhiela nṱha vhuḓifhinduleli haḽo ha dzitshakatshaka na zwipikwa zwa hone.
Afrika Tshipembe ḽi na mushumo wa ndeme kha dzhango ḽa Afrika na kha madzangano o fhambanaho a dzhango. Ḽi ḓo dovha ḽa ṋemuḓi wa Pan African Parliament. Minisiṱa wa Muhasho wa Muno wa kale wa Afrika Tshipembe ndi vhone mudzulatshidulo wa Khomishini ya Mbumbano ya Afrika.
Afrika Tshipembe ḽi dzhenelela kha vhurumelwa ha mafhungo a u ḓisa mulalo kha mashango manzhi Afrika u fana na Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo. Afrika Tshipembe ḽi dovha ḽa dzhenelela kha u vhona uri maitele a u ḓisa mulalo ane a khou bvela phanḓa ngei Sudan na Tshipembe ha Sudan a khunyeledzwa, hu u itela dzangalelo ḽa vhathu vha mivhuso ya mashango ayo na miṅwe mivhuso ya mashango na dzhango ḽa Afrika.
Afrika Tshipembe ḽi dzhiwa nga dzitshakatshaka sa ḽi fulufhedzeaho nahone ḽine ḽi nga fulufhelwa kha u ḓisa mulalo nga maswole aḽo a 3000 ane a khou shela mulenzhe kha vhurumelwa ha u ḓisa mulalo fhasi ha themendelo ya AU na UN.
Afrika Tshipembe ḽi ṱuṱuwedza nyanḓano vhukati haḽo na maṅwe mashango na mveledziso yo ṱanganelanaho kha dzhango. Afrika Tshipembe ḽi shumisa Mbebuluwo ya Afrika na Tshikwama tsha Nyanḓano ya Dzitshakatshaka, vhukati ha zwiṅwe, u engedza ṱhuṱhuwedzo ya demokirasi, vhuvhusi havhuḓi na u thivhela na thandululo ya khuḓano.
Afrika Tshipembe ḽi vhulungesa masheleni aḽo, mmbi, thekinikhala na vhashumi u ya kha u swikelela mulalo, vhutsireledzi na mvelaphanḓa kha dzhango ḽa Afrika. Mbuelo ya vhubindudzi uhu i khou thoma u vhonala nga zwiṱuku kha mashango ane Afrika Tshipembe ḽa khou shuma khao. Mashango aya a katela Sudan na Tshipembe ha Sudan.
Nga nnḓa ha u vha muraḓo wa Buthano ḽa Madzangano a Mashango kha Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka, Afrika Tshipembe ḽi fanela u linganya zwipikwa zwaḽo kha ICC na zwipikwa zwaḽo kha Mbumbano ya Afrika na zwipikwa zwayo kha mashango nga oṱhe, hu tshi katelwa na Afrika, u ya nga thendelano ya dzitshakhatshakha ye ḽa saina.
Afrika Tshipembe ḽi a zwi ḓivha uri na Miraḓo ya Tshoṱhe ya Khoro ya Vhutsireledzi ine a yo ngo saina Mulayo wa Roma kha Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka i nga shela mulenzhe kha khaseledzo nga ha ICC na he a rumelwa nga Khoro ya Vhutsireledzi kha nyimele ya shango kha ICC.
Mashango ayo o dzhia maga u vhona uri vhaofisiri vhao na miraḓo ya mmbi a vha nga vhi fhasi ha mikano ya ICC.
Afrika Tshipembe ḽi dovha ḽa dzhiela nzhele uri khanganyiso i re kha athikili dzo fhambanaho dza Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka nga ha tsireledzo ya Vharangaphanḓa vha Mashango.
Athikili 27 i amba zwi tevhelaho:
Vhuimo ha tshiofisi vhu si na nḓivhanele
1. Mulayo uyu u ḓo shumiswa u eḓana kha vhathu vhoṱhe u sa fhambanyi wo ḓitika nga vhukoni ha tshiofisi. Hafhu, vhukoni ha tshiofisi sa Murangaphanḓa wa Shango kana Muvhuso, muraḓo wa Muvhuso kana phalamennde, muimeleli o nangwaho kana muofisiri wa muvhuso a nga si vhuye a linga u vhofholola muthu kha vhuḓifhinduleli ha vhugevhenga fhasi ha uyu Mulayo, kana wa vha tshipiḓa tsha muhumbulo wa u fhungudza tshigwevho.
2. Tsireledzo kana milayo ya kuitele kwa tshipentshela ine i nga ṱumanywa na vhukoni ha tshiofisi ha muthu, hu nga vha fhasi ha lushaka kana ha mulayo wa dzitshakatshaka, a u nga thivheli Khothe kha u ita mushumo wayo kha muthu.
U tou sedza luthihi, athikili iyi i ṋea maanḓa ICC a u ita mushumo kha muṅwe na muṅwe, hu sa sedzwi maimo a uyo muthu a tshiofisi.
Fhedziha, mbetshelwa ya Athikili 98 ndi i tevhelaho:
Tshumisano zwi tshi elana na u ṱuswa ha tsireledzo na u tenda u ḓiḓisa.
1. Khothe a i nga bveli phanḓa na khumbelo ya u ḓiḓisa kana u thusa hune ha ḓo ṱoḓa uri Muvhuso wo humbelwaho u sa ite zwipikwa zwawo nga nḓila i fanaho fhasi ha mulayo wa dzitshakatshaka zwi tshimbilelanaho na Muvhuso kana tsireledzo ya vhuvhuyefhadzi (dipulomatiki) ya muthu kana ndaka ya Muvhuso wa vhuraru, nga nnḓa ha musi Khothe i tshi nga thoma ya wana tshumisano ya Muvhuso wa vhuraru kha u thivhela tsireledzo.
2. Khothe a i nga bveli phanḓa na khumbelo ya u ḓiḓisa ine ya ḓo ṱoḓa Muvhuso wo humbelwaho uri u ite zwipikwa zwawo nga nḓila i fanaho fhasi ha thendelano dza dzitshakatshaha u ya nga hune u tenda u rumela Muvhuso zwi a ṱoḓea u ḓisa muthu wa Muvhuso uyo Khothe, nga nnḓa ha musi Khothe i tshi nga thoma ya wana tshumisano kha Muvhuso wo no khou rumela ya u ṋea thendelo ya u ḓiḓisa.
Athikili 98(2) ndi ya ndeme nahone a i kanganyisi. I ṱalutshedza zwi khagala uri ICC a i nga humbeli u ḓiswa ha muthu nga Muvhuso wo humbelwaho, arali izwo zwi tshi ḓo ita uri muvhuso wo humbelwaho u pfuke zwipikwa zwawo zwa dzitshakatshaka, nga nnḓa ha musi ICC yone iṋe itshi nga thoma ya wana thendelo ya tshumisano nga Muvhuso une wa khou ḓisa muthu. Nga maṅwe maipfi, Athikili 98(2) i vhea vhuḓifhinduleli kha ICC ha u thusa mashango u tevhela ndaela dza maṅwalo a u fara.
Zwi khagala uri ICC yo vha i tshi zwi ḓivha uri Afrika Tshipembe ḽi nga vha na vhukundeli u tevhela ndaela ya ḽiṅwalo ḽa u fara Muphuresidennde Vho Al-Bashir, nga mulandu wa zwipikwa zwaḽo zwa dzitshakatshaka.
ICC nga dzi 28 Shundunthule yo vha yo no ramba Afrika Tshipembe uri hu vhe na vhukwamani nayo zwi tshi elana na u tevhela ndaela ya ḽiṅwalo ḽa u fara uya nga Athikili 97 ine mbetshelwa yayo i khagala hune Dzangano ḽa Muvhuso ḽi ṱanganedza khumbelo ine i khou topola thaidzo dzine dzi nga kundisa kana u thivhela u tevhelwa ha khumbelo, uri Muvhuso u fanela u kwama Khothe hu so ngo fhela tshifhinga u itela u tandulula fhungo iḽi.
Thaidzo idzo dzi nga katela mafhungo a uri u tevhela khumbelo kha nyimele ine ḽa vha khayo zwi ḓo ṱoḓa uri Muvhuso wo humbelwaho u pfuke zwipikwa zwa thendelano dzine wa vha nadzo dzo dzhiwaho vhukati ha mashango.
ICC yo vha yo fanela yo zwi ḓivha uri Afrika Tshipembe ḽi ḓo pfuka zwipikwa zwa thendelano dzi re hone na AU kha u tevhela ndaela ya ḽiṅwalo ḽa u fara,. Uyu ndi wone muhumbulo wa uri ndi ngani ICC yo ramba Afrika Tshipembe uri ḽi kwamane nayo.
Yo ita thambo kha Afrika Tshipembe uri ḽi kwamane nayo, ICC yo vha na mushumo wa u kwamana nga muya wavhuḓi na Afrika Tshipembe na u thusa nga uri ḽi tevhele zwipikwa zwaḽo kha ICC na AU.
Afrika Tshipembe ḽo ṱanganedza thambo nga ICC ya u ita vhukwamani nayo u ya nga Athikili 97. Zwavhuḓivhuḓi, Afrika Tshipembe ḽo vha na mafhungo a tshivhalo nga ha vhundeme na u tevhela maṅwalo a u fara na zwipikwa zwa dzitshakatshaka zwa Afrika Tshipembe zwine zwa bva kha u vha muraḓo wa AU.
Afrika Tshipembe ḽi a kombetshedzea u dzhia vhukando ha tsheo yo dzhiwaho nga AU ngei Sirte kha ḽa Libya nga dzi 3 Fulwana 2009 uri miraḓo ya AU i so ngo shumisana na ICC, uya nga zwine Athikili 98 ya Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka u swikela Khoro ya Vhutsireledzi yo no tendelana na khumbelo nga AU. AU yo humbela Khoro ya Vhutsireledzi u fhirisela phanḓa tsheo yayo ya u laedza nyimele ngei Darfur kha ICC u itela ṱhoḓisiso.
Khumbelo iyo a i athu itwa. AU yo ita iyo khumbelo uya nga Athikili 16 ya Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka, vhunga AU i tshi fulufhela uri u dzhenelela ha ICC kha mafhungo aya zwi ḓo khakhisa mulalo na vhutsireledzi kha dzhango ḽa Afrika.
Afrika Tshipembe ḽi na dzangalelo kha tsheo ya AU nga mulandu wa u dzhenelela haḽo kha maitele a mulalo ngei Sudan na Tshipembe ha Sudan. Mashango aya mavhili o fulufhedzisa Afrika Tshipembe zwithu zwo fhambanaho zwi elanaho na maitele a mulalo. Arali maitele a mulalo a si konadzee, masiandoitwa a vhathu vha ayo mashango na dzhango ḽa Afrika a ḓo vha makhaulambilu.
Afrika Tshipembe ḽi ita khaseledzo na Sudan na Tshipembe ha Sudan misi yoṱhe nahone ḽo no wana pfulufhedziso u bva kha ayo mashango mavhili nga ha zwi elanaho na maitele a mulalo.
Afrika Tshipembe ḽo ṱanganedza thambo nga ICC uri ḽi kwamane nayo uya nga Athikili 97 nga muya wavhuḓi na u fulufhela uri hu ḓo vha na nyambedzano dzivhuedzaho, dzifhaṱaho nga ha vhukundelwi ho tshenzhelwaho nga Afrika Tshipembe kha u tevhela ḽiṅwalo la u fara.
Muṱangano wa u thoma wo farwa na ICC nga dzi 12 Fulwi 2015. Muṱangano uyo wo vha wo dzhenelwa na nga Muambasada wa Afrika Tshipembe na mukhantselara wa milayo wa muambasada. Kha muṱangano uyo Muambasada vho ombedzela uri a vha nga koni u tandulula mafhungo a thekinikhala na a mulayo nahone vha ṱoḓa u dzudzanya muṅwe muṱangano une vhathu vhane vha nga kona u tandulula ayo mafhungo vha ḓo vha vhe hone.
Muṱangano wa vhuvhili, wa ndivho yeneyo, wo vhetshelwa u ḓo vha hone nga Musumbuluwo, wa dzi 15 Fulwi 2015. Nga iyo datumu, vhukwamani uya nga Athikili 97 ho vha ho fanela u itwa. Fhedziha, ICC yo humbela uri muṱangano u vhe hone nga dzi 14 Fulwi 2015 nga 12h30. Fhedziha, vhusiku ha Mugivhela, wa dzi 13 Fulwi 2015, Mutshutshisi wa ICC vho mbo ita khumbelo ya tshihaḓu kha ICC uya nga zwi tevehlaho:
“Khumbelo ya Mutshutshisi ya Tshihaḓu ya Ndaela i vheaho khagala arali Vhukwamani ha Athikili 97 na Afrika Tshipembe ho fhela na uri Afrika Tshipembe ḽi a Vhofhea u Ṱavhanya u Fara na u Ḓisa Vho Omar Al Bashir.”
Mutshutshisi vho ita Khumbelo ya Tshihaḓu kha ICC, vha so ngo ṋea Afrika Tshipembe nḓivhadzo na luthihi. Mutshutshisi vho humbela uri zwidodombedzwa zwa Khumbelo ya Tshihaḓu zwi vhe tshiphiri, fhedzi tsheo ya ICC yone i nga vhudzwa tshitshavha.
ICC yo thetshelesa fhungo iḽo nga u ṱavhanya ya mbo bvisa Tsheo yayo. ICC i so ngo thetshelesa Afrika Tshipembe, ya tshea uri vhukwamani ha Athikili ho fhela na uri Afrika Tshipembe ḽi a vhofhea u fara na u ḓisa Muphuresidennde Vho Omar Al-Bashir. Iyo tsheo yo itwa, sa izwi zwo no bulwa, Afrika Tshipembe ḽi so ngo ṋewa nḓivhadzo.
Afrika Tshipembe sa Dzangano ḽa Muvhuso kha Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka nahone sa muraḓo wa Buthano ḽa Madzangano a Muvhuso zwo tou tea uri ḽi ṋewe nḓivhadzo nga Mutshutshisi nga ha Khumbelo ya Tshihaḓu kha ICC na u thetsheleswa kha fhungo iḽi, zwihulusa sa izwi vhukwamani ho vha ho dzudzanywa.
Muvhuso wa Afrika Tshipembe sa lushaka u dovha hafhu wa kumedza uri u na ndugelo ya u farwa u eḓana nahone nga ṱhonifho, hu sa sedzwi nyimele.
Zwi ḓo dzhiiwa u tou nga ICC a yo ngo ita thambo kha Afrika Tshipembe ya u kwamana nayo uya nga Athikili 97 nga muya wavhuḓi na nga vhuḓikumedzeli na nga nungo dzoṱhe u thusa Afrika Tshipembe. Afrika Tshipembe na zwenezwo ḽo dzhia tsheo ya u sedzulusa u shela haḽo mulenzhe kha Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka.
Athikili mbili kha Mulayo wa Roma ndi dza ndeme kha u sedza maimo ane Afrika Tshipembe ḽa fanela u dzhia zwi tshi elana na vhumatshelo haḽo kha tshumisano na ICC.
Idzi ndi athikili 119 na 127.
ATHIKILI 119
Thandululo ya dzikhuḓano
1. Khuḓano iṅwe na iṅwe i kwamaho mishumo ya vhulamukanyi ha khothe i ḓo tandululwa nga tsheo ya Khothe.
2. Khuḓano iṅwe na iṅwe vhukati ha Madzangano a Muvhuso mavhili kana manzhi a elanaho na kupindulele kana kushumisele kwa Mulayo uyu une a u tandululwi nga nymbedzano vhukati ha miṅwedzi miraru ha musi yo thoma u ḓo rumelwa kha Buthano ḽa Madzangano a Muvhuso.
Buthano ḽi nga ṱoḓa u tandulula khuḓano kana ḽi nga themendela dziṅwe nḓila dza u tandulula khuḓano, hu tshi katelwa na u rumela kha Khothe ya Vhulamukanyi ha Dzitshakatshaka hu tshi tevhelwa Mulayo wa iyo Khothe.
Athikili 119 i shuma na nyimele mbili:
Tsha u thoma, u ṱaṱa hu kwamaho mishumo ya vhulamukanyi ya ICC, na tsha vhuvhili, u ṱaṱa huṅwe na huṅwe vhukati ha Madzangano a Muvhuso mavhili kana manzhi hu elanaho na kupindulele kana kushumisele kwa Mulayo wa Roma.
Zwi tshi elana na tsha u thoma afho nṱha, Afrika Tshipembe na ḽone ḽi nga ṱaṱa na ICC zwi tshi elana na Tsheo ye ya itwa nga ICC i tshimbilelanaho na Khumbelo ya Tshihaḓu ya Mutshutshisi u itela Ndaela i bviselaho khagala arali Vhukwamani ha Athikili 97 na Afrika Tshipembe ho fhedzwa na uri Afrika Tshipembe ḽi a Vhofhea u Ṱavhanya u Fara na u Ḓisa Muphuresidennde Vho Omar Al Bashir.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo dzhenela nyambedzano dza fomala na ICC kha fhungo iḽi muhumbulo u wa u pfesesa mahumbulele a ICC na uri i pindulela hani Athikili 97.
Afrika Tshipembe ḽi dovha hafhu u ṱoḓa u pfesesa, u bva kha ICC, uri zwipikwa zwayo ndi zwifhio uya nga Athikili 98(2) u humbela Muvhuso une u nga si kone zwine zwa vha u pfukwa ha zwipikwa dzitshakatshaka u tevhela ndaela ya ḽiṅwalo ḽa u fara.
Afrika Tshipembe ḽo ḓiimisela u ṱahisa fhungo iḽi muṱanganoni wa Buthano ḽa Madzangano a Muvhuso kha Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka. Ho sedzwa tserekano ya mbilaelo dza thekinikhala na dza mulayo dzine ra vha nadzo, Afrika Tshipembe ḽi ḓo sedza hafhu u rumela mulaedza uyu kha Khothe ya Vhulamukanyi ya Dzitshakatshaka uri i dzhie tsheo kha fhungo iḽi.
Athikili 97a i athu shumiswa nga ICC na luthihi. Izwi ho vha hu lwa u thoma Dzangano ḽa Shango ḽi tshi rambiwa nga ICC u kwamana nayo nga ha vhuleme vhune ḽi nga vha naho kha u bvisa ḽiṅwalo ḽa u fara ḽine ḽi nga vhangela uri Dzangano ḽa Shango ḽi pfuke zwipikwa zwaḽo zwa Dzitshakatshaka. ICC ḽo fanela u dzhiela aya mafhungo nṱha nahone masia oṱhe o vha a tshi kombetshedzea u ambedzana nga muya wavhuḓi.
Afrika Tshipembe, sa maga a u fhedzisela ḽi nga fanela u sedza kha u ḓibvisa kha ICC. Tsheo iyo i ḓo dzhiwa fhedzi arali Afrika Tshipembe ḽo fhelelwa nga maano othe are hone khaḽo u ya nga Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka, Thendelanomviswa ya Vhuthihi ha Dzitshaka na zwiṅwe zwishumiswa zwa milayo ya dzitshakatshaka.
Athikili 127 i shuma nga u ḓibvisa kha ICC na zwiṅwe vho
1. Dzangano ḽa Shango ḽi nga ḓibvisa kha iyi Thendelano, nga u tou ṅwala nḓivhadzo yo livhiswaho kha Muṅwaleli Guṱe wa Vhuthihi ha Dzitshakha,. U ḓibvisa hu ḓo itea ṅwaha muthihi nga murahu ha datumu ya u ṱanganedzwa ha nḓivhadzo, nga nnḓa ha musi nḓivhadzo yo ta datumu ine i kha ḓi ḓa.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo dzhena kha nyambedzano nga u ṱavhanya na Mbumbano ya Afrika na miraḓo ya mashango ayo nga ha uri kuitele kwa thandululo ya khuḓano dza Afrika hu nga thomiwa hani hu so ngo fhela tshifhinga “u itela uri mbilaelo dza vhugevhenga vhuhulwanesa kha tshitshavha tsha dzitshakatshaka tshoṱhe vhu fanela u dzhielwa vhukando na uri tsengo dzo dziaho nga u dzhia maga maimo a lushaka na nga u engedza nyanḓano ya dzitshakatshaka.”
Zwihulusa, Afrika Tshipembe ḽi ḓo dzhena kha nyambedzano dza vhanzhi na dza vhavhili na maṅwe mashango a Afrika u ṱavhanyisa u vhuiswa ha Khotho ya Afrika nga ha Pfanelo dza Vhathu na Vhuthu na dziṅwe khorwana dza dzingu. Izwi zwi ḓo ita uri vhugevhenga vhuhulwane kha vhuthu vhu nga ṱavhanyedzelwa ha tandululwa zwavhuḓi nga aya madzangano na uri hu vhe na zwikimu zwa vhushaka hune milandu iyo ya nga sengiswa hu nga vha nga ICC kana dzangano ḽa dzingu.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo ita nzudzanyo hu si kale ya u dzhena kha khaseledzo dza fomala na ICC kha mafhungo ane ya vha na mbilaelo nao.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo lugisa muvhigo hu tshi itelwa mvuvhano na ICC u ya nga Athikili 97 na vhuleme he ḽa ṱangana naho u ya nga Athikili 98(2) ḽa kumedza uyo muvhigo kha muṱangano uḓaho wa Buthano ḽa Mahoro a Muvhuso.
Afrika Tshipembe ḽi ḓo dovha hafhu ḽa kumedza khwiniso kha Mulayo wa Roma wa Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka u bvisela khagala na u engedza vhukwamani na zwipikwa zwa nyanḓano zwa ICC kha iyo Mivhuso.
Vhukwamani na AU na mashango vhu ḓo thomiwa. Muvhuso u ḓo nanga tshigwada tsha Dziminisiṱa vhane vha ḓo mbo ḓi thoma na zwenezwo vhukwamani na ICC, AU na mashango a Afrika.
7. U tholwa
U tholiwa hoṱhe ho itwa nga murahu ha musi ho sedzuluswa na u khwaṱhisedzwa ha ndalukanyo nga maanḓalanga o teaho.
7.1 U tholwa ha Vhalanguli vha si na maanḓa kha Bodo ya Maanḓalanga a Tsireledzo ya Maḓanzhe ya Afrika Tshipembe (SAMSA):
a) Vho Mavuso Msimang (Mudzulatshidulo)
b) Vho Nomsa Cele (Muthusa Mudzulatshidulo)
c) Vho Anna Sekabiso Molemane
d) Vho Mervyn Robert Burton
7.2 Vho Virgin Anzel Seafield vho tholwa sa Mufarisa Mulanguli Muhulwane wa Mbekanyamaitele ya Vhashumi na Vhushaka ha Nḓowetshumo Muhashoni wa Vhashumi.
7.3 Phurofesa Vho Richard Michael Levin Vho tholwa sa Ṱhoho ya Tshikolo tsha Lushaka tsha Muvhuso lwa miṅwaha miṱanu u swika Nyendavhusiku 2019.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
