13 Feb 2014
Muṱhonifhei Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu (NCOP),
Mufarisa Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo wa NCOP;
Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, Muṱhonifhei Vho Kgalema Motlanthe;
Muphuresidennde wa Kale Vho Baleka Mbethe,
Muṱhonifhei Muhaṱuli Muhulwane wa Riphabuḽiki, na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi;
Minisiṱa dzi ṱhonifheaho na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangamavunḓu na Zwipikara zwa Mavunḓu ashu;
Mudzulatshidulo wa SALGA, na vhurangaphanḓa hoṱhe ha muvhuso wapo;
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala;
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Chapter 9;
Muluvhisi wa Bannga ya Mbulungelo,
Vharangaphanḓa u bva kha mabindu, zwa mitambo, sialala, vhurereli na sekithara dzoṱhe,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati, vhaeni vho khetheaho,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Good evening, sanibonani, molweni, dumelang, riperile, ndi madekwana, goeienaand.
Ndi tama u livhuwa vhatshimbidzi vhoṱhe kha u mpha tshikhala itshi tsha u amba na vhathu vha Afurika Tshipembe, kha vhuṱambo uvhu ha Mulaedza wa Lushaka wa u fhedzisela, wa muvhuso wa vhuṋa wa demokirasi.
Ndi tama u livhisa ndiliso kha u ri sia ha munna wa vhaṋe Muṱhomphei Vho Ben Skhosana, muṅwe wavho shumesaho lwa tshifhinga tshilapfu vha dovha vha vha muraḓo muhulwane wa nnḓu ino ya khuliso vha dovha vha vha Minisiṱa wa kale wa Tshumelo dza Ndulamiso.
Ro vhaiswa vhukuma nga u ri sia havho.
Ri tama u livhisa ndiliso dzashu zwi tshi bva vhuhoneni ha mbilu dzashu kha muṱa wavho na kha murangaphanḓa wa IFP, Shenge, khathihi na miraḓo ya IFP.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho,
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho wa NCOP,
Uyu ndi Mulaedza wa Lushaka wa u thoma u itwa ri si na Muphuresidennde mutumbuli washu, Muhulisei Vho Nelson Rolihlahla Mandela.
U ri sia havho, musi ri tshi tou vha tsini na u fara miṅwaha ya 20 ya mbofholowo na demokirasi, zwo vhaisa vhathu vhashu vhukuma na vha nga nnḓa ha mikaṋo.
Ri wana khuthadzo nga kha nḓivho ya uri Vho Madiba vha ḓo dzula vha mbiluni dzashu, na uri ri na mushumo wa u isa phanḓa na zwe vha ri siela zwone.
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
Shango ḽashu ḽo bveledza vhanna na vhafumakadzi vho khetheaho, vho ṋetshedzaho vhurangaphanḓa kha zwifhinga zwi konḓaho.
Muṅwe wa vharangaphanḓa avho vho vha Vho Moses Kotane, mufaragwama muhulwane wa kale wa ANC vha dovha vha vha muṅwaleli muhulwane wa SACP.
Ri pfa ro huliswa vhukuma u vha na mufumakadzi wavho, Vho Mme Rebecca Kotane, sa mueni washu o khetheaho madekwana ano.
Vho Mme Kotane vho fara ṅwaha wa vhu 102 mulovha, na uri ri vha tamela mashudu mavhuya.
Ri dovha ra khoḓa na u hulisa Muphuresidennde wa kale wa ANC Vho Oliver Tambo, vho vhonaho uri ḓenzhe ḽa mbofholowo ḽi dzule ḽo funga fhano hayani na seli musi zwi tshi khou lemela nga tshifhinga tsha pfudzungule.
Murwa wavho, Vho Dali na mufumakadzi wavho Vho Rachel ri navho kha vhuṱambo vhuno madekwana ano.
Ri saḽutha Solomon Mahlangu, munna wa muhali o yaho kha gallows nga 1979 he a vhulawa a na miṅwaha ya 23. O ri: “Malofha anga a ḓo kanzwa muri une wa ḓo aṋwa mitshelo ya mbofholowo. Ni vhudze vhathu vhanga uri ndi avha funa. Vha tea u isa phanḓa na u lwa’’.
Ro hulisea vhukuma u vha na mme awe fhano, Vho Mme Martha Mahlangu na muḓuhulu wavho Bathabile.
Ṅwaha wa 2014 u swaya miṅwaha ya 40 ya u vhulawa lwa tshiṱuhu nga bomo ya phasela, ha muhulwane wa matshudeni, Vho Abram Onkgopotse Tiro nga 1974 ngei Botswana.
Ri ṱanganedza mukomana wavho Vho Mogomotsi Tiro kha vhuṱambo vhuno. Ri ṱahisa ndivhuwo dza vhathu, kha u ḓi ita tshiṱhavhelo ha murathu wavho.
Ri humbula avho vho lovhaho nga tshifhinga tsha khakhathi dze dza vha dzo lambedzwa nga muvhuso dza 1980 na 1990 dziḓoroboni na mivhunduni yashu.
Vho Jabu Ndlovu, muimeleli wa kale wa Mbumbano ya Lushaka ya Vhashumi vha Mugodini (NUMSA), vho thuntshwa vha lovha nga 1988 ngei Pietermaritzburg na mukalaha wavho na ṅwana wavho wa mutukana.
Ri ṱanganedza ṅwana wavho wa musidzana Luhle na wa muṱhannga, Sanele na u hulisa miṱa ya avho vhoṱhe vho ṱutshekwaho nga vhafunwa vhavho nga tshifhinga tsha phambano dza polotiki.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho,
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho wa NCOP,
Ro kona u kunda vhuṱungu hoṱhe ha tshifhinga tsho fhiraho ra fhaṱa tshitshavha tshiswa.
Ro fhaṱa zwiimiswa na demokirasi yo khwaṱhaho.
Ro swiṱa muvhuso usi wa demokirasi, u si na vhuimeleli, u tsikeledzaho wa vhukhuruku we wa vha u tshi khou shumela vha so ngo vhalaho.
Ro sika muvhuso wa vhuthihi, usa khethululi mirafho, u sa khethululi mbeu, u fhinduleaho na u imeleleaho kha maAfurika Tshipembe vhoṱhe.
Ro sika demokirasi ya ndayotewa, i na mukonwo wa muvhuso u shumaho zwavhuḓi – vhusimamulayo, vhulanguli na vhuhaṱuli.
Ri na zwiimiswa zwa Chapter 9 zwi tikedzaho demokirasi na u tsireledza pfanelo dza vhadzulapo.
Mbofholowo na demokirasi zwo vulela tshikhala tshitshavha tshi shumaho na nyanḓadzamafhungo yo vhofholowaho.
Mbofholowo yo ḓisa lwa u tou thoma, pfulufhedziso ya ndinganyo ya mbeu. Vhuimeleli ha vhafumakadzi kha zwiimiswa zwa tshitshavha na hone ho engedzea u bva tshe ha vha na mbofholowo, na nyengedzeo ya tshumelo dza mutheo na dzone dzi vhuedza vhafumakadzi.
Zwoṱhe hezwi zwo ita uri Afurika Tshipembe ḽi vhe fhethu ha khwine ha u dzula hone u fhira zwe ḽa vha ḽi zwone.
Fhedziha, shango ḽashu ḽi kha ḓi vha na khaedu tharu, vhushai, vhushayandinganyo na vhushayamishumo, dzine ri kha ḓi isa phanḓa na u lwa nadzo. U shumana na khaedu idzi zwo no tou vha zwe ra sedzesa khazwo kha vhuvhusi hoṱhe ha demokirasi.
Ro nanga u lumbama kha vhuvhekanyandeme vhuṱanu, pfunzo, mutakalo, u lwa na vhutshinyi na vhugevhenga, mveledziso ya mahayani na tshanduko ya mavu khathihi na u sika mishumo yavhuḓi.
Ro dovha ra dzudzanyulula Muvhuso u itela u khwinisa kushumele.
Ro ita mishumo mivhili ya ndeme, u puḽana ha tshifhinga tshilapfu khathihi na u monitha na vhupimathengo.
Ro thoma Khomishini ya u Puḽana ha Lushaka yo bveledzisaho tshiga tsha shango tsha Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka, mvetamveto ya ikonomi ya matshilisano na tswikelelo nthihi khulwane ya muvhuso uno wa vhuṋa.
Puḽane iyi i sumbedzisa zwine ra tea u ita u fhelisa vhushai, u engedza u tholwa na u fhungudza vhushayandinganyo nga 2030.
Vhupimathengo na u monithara hashu hu sumbedzisa uri vhunzhi ha dzitshumelo dzi khou khwinifhala. Tsumbo, magavhelo a mindende na maṅwalo a vhuṋe zwazwino a zwi tsha dzhia tshifhinga tshilapfu uri zwi bveledzwe. Fhedzi hu na zwinzhi zwine zwa kha ḓi tea u shumiwa.
Ndi ḓo vhiga murahu ngaha vhuvhekanyandeme vhuṱanu, tsha u thoma ndi ikonomi.
Ikonomi yo aluwa nga 3,2 phesenthe ubva 1994 u swika 2012 naho ho vha na resesheni ya ḽifhasi yo ṱuwisaho mishumo ya miḽioni.
U shuma roṱhe sa muvhuso, mabindu, vhashumi na sekithara ya tshitshavha, zwo ita uri ikonomi i vhuelele.
Lupfumo lwa muvhuso, lwo elwaho uya nga GDP, lwo aluwa u fhira 3.5 ṱhiriḽioni rannda.
Zwazwino mishumo i khou sikwa hafhu. Zwazwino hu na vhathu vha linganaho 15 miḽioni vhane vha khou shuma kha shango ḽashu, ine ya vha ya nṱhesa kha ḓivhazwakale yashu, na uri mahoḽa ho sikwa mishumo i fhiraho 650 000, uya nga Stats SA.
Hezwi a zwi athu lingana. Phimo ya vhushayamushumo i kha ḓi vha nṱha. Vhushayamushumo kha vhaswa vha Afurika Tshipembe zwi kha ḓi vhilaedza vhukuma, vhu nga zwo ralo u mona na shango.
Ri khou dzhia maga o vhalaho, hu tshi katelwa Mulayo wa Ṱhuṱhuwedzo ya Muthelo wa Vhashumi u ṱuṱuwedzaho vhatholi uri vha thole vhaswa sa vhashumi.
Hu ḓo phasiswa milayo ya u vhona uri izwi zwa si kwame vhashumi vha songo tikedzwaho kana vhashumi vha kale.
Maṅwe maga o katelwa kha Thendelano ya Vhaswa ya Lushaka yo sainiwaho Soweto mahoḽa nga Lambamai.
Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshatsha yo Engedzwaho na Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha dzi khou isa phanḓa na u vha dzibveledzaho kha vhashai na vhaswa.
Ro sika zwikhala zwa mishumo zwa 3,7 miḽioni kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho. Vhathu vhashu vha wana miholo na zwikili kha mbekanyamushumo ya mishumo ya tshitshavha, zwine vha zwi shumisa musi vha tshi ṱoḓa mishumo ya tshoṱhe.
Khabinethe yo ita gemo ḽa mishumo ya 6 miḽioni ubva ṋaṅwaha u swika 2019, ho sedzeswa kha vhaswa.
Mbekanyamushumo yashu ya thikhedzo dza matshilisano ine zwazwino yo no swikelela vhathu vha 16 miḽioni, i ṋetshedza tsireledzo kha vha dzimiḽioni, nga mannḓa vhana vha si na vhathusi.
Miṱa minzhi i khou wana mbuelo nga kha magavhelo a muvhuso, magavhelo a vhana na a vhuholefhali.
Magavhelo aya a ḓo ya phanḓa ngauri miṱa minzhi i a vhuelwa na u thusalea ngao vhunga hu si na mishumo kha tshifhinga tshino tshi lemelaho musi ikonomi itshi khou kundelwa.
Zwikhala izwi, zwine zwa khou ḓiswa nga muvhuso, zwi ri konisa uri ri ambe ri tshi ḓihudza uri Afurika Tshipembe ḽine ra khou tshila khaḽo ṋamusi ḽi fhira nga kulesa ḽe ra tshila khaḽo phanḓa ha 1994.
Vha hashu,
Ri kha ḓi vha kha tshifhinga tshine zwithu zwa khou lemela.
Mvelaphanḓa kha ikonomi ya United States dzo ita uri hu vhe na u tsela fhasi ha tshihaḓu kha kharentsi ya mimakete ine ya khou bvelela, hu tshi katelwa na rannda.
Nga 2013, rannda yo tsa nga 17.6 phesenthe musi itshi vhambedzwa na US doḽa.
Phimo ya thengiselano isi na tshileme i vhea inflesheni kha tshiimo tshi si tshavhuḓi na uri i dovha ya ita uri mbekanyamushumo ya themamveledziso yashu i ḓurese.
Fhedziha, khamphani dza mbambadzelannḓa, nga mannḓa kha sekithara ya vhubveledzi, dzi tea u vhona izwo zwa rennde ire fhasi na mbuedzedzo yo khwaṱhaho ya ḽifhasi sa tshikhala.
Musi ri na vhukonḓi uvhu, ri a zwi ḓivha uri ri nga tshila nazwo kha tshifhinga itshi tsha pfudzungule.
Ro ita ngauralo kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho.
Ri ḓo takuwa ro khwaṱha, arali ra ita zwithu zwo teaho.
Ri khou tea u shuma roṱhe sa muvhuso, mabindu na vhashumi kha u alusa ikonomi yashu nga phimo dzi re nṱha ha 5 phesenthe uri ri kone u sika mishumo ine ra khou ṱoḓa.
Zwi takadzaho ndi zwa uri vhushumisani uvho ho no vha hone.
Zwi khou itea kha NEDLAC ine ya vha iṅwe ya zwiimiswa zwa ndeme zwa vhuanḓani kha demokirasi yashu, vhukati ha muvhuso, mabindu, vhashumi na sekithara ya tshitshavha.
Yo dzhenelela kha vhudavhidzani he ra vha naho na tshitshavha tsha mabindu.
Mahoḽa ndo thoma u dzhenisa mabindu kha maṅwe a maga ane muvhuso unga dzhia kha u ita uri zwi leluwe u ita mabindu kha shango ḽashu.
Zwo tutuwa kha matshimbidzele ayo, zwazwino ro no vha na themendelo dza mulayo na thendelo dza ndingo ya tshanduko ya mupo, thendelo dza maḓi na thendelo dza migodi.
Phalamennde i khou khunyeledza khwinisedzo kha mulayo uri u sedze kha mveledziso iyi yavhuḓi, ine ya ḓo tumula maḓuvha a fhasi ha 300, a tshifhinga tshine tsha dzhiiwa uri mugodi u thomiwe, ubva kha u ita khumbelo uya kha themendelo dza u fhedzisela.
Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki vha isa phanḓa na u tshimbidza nyambedzano vhukati ha muvhuso, khamphani dza migodi na vhashumi.
Ndivho yazwo ndi u dzikisa vhushaka ha nḓowetshumo kha sekithara iyi ya ndeme kha ikonomi yashu. Maitele ayo a khou ḓisa mvelelo.
Zwiṱereke kha sekithara iyo zwo vha zwi si zwinzhi na uri a zwongo vha zwa tshifhinga tshilapfu mahoḽa.
Na uri zwa ndeme hafhu, maitele a vhushaka ha nḓowetshumo a khou itea nga nḓila ya u tevhedzela mulayo.
Ro dzhenelela kha zwa mogodi ngauri ndi tshiṅwe tsha zwitshimbidzi zwa ndeme zwa mishumo. Ri khou ṱoḓa sekithara ya migodi ino shuma. Migodi i thola vhathu vhalinganaho hafu ya miḽioni.
Ndi yone i wanesaho zwinzhi kha thengiselano ya mashangoḓavha kha shango ḽashu. I dovha ya isa masheleni a swikaho 20 biḽioni rannda thwii kha mbuelo dza muthelo.
Migodi i dovha ya shela mulenzhe nga nḓila khulwane sa murengi wa thundu na zwishumiswa, na muṋetshedzi kha dziṅwe sekithara dza ikonomi yashu na dziṅwe ikonomi u mona na ḽifhasi.
Ri khou wana vhashumisani na vhafaramikovhe kha u tandulula fhungo ḽa dzinnḓu kha migodi ya ḓorobo.
Kha vha ri ndi dovhe ndi humbudze khamphani dza migodi uri 2014 ndi ṅwaha wavho wa u fhedza kha u khunyeledza u khwiniswa ha dzinnḓu na nyimele dza kutshilele kwa vhashumi vha migodini na u swikelela magemo o vhalaho.
Muvhuso u khou isa phanḓa na u monithara na u vhona uri huna u tevhedzela kha Matshilisano a khamphani na Puḽane dza Vhashumi na magemo a Thendelonzwiwa dza Migodi.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Nga nnḓa ha zwa migodi, ro topola zwitshimbidzi zwiṱanu zwa mishumo nga 2009.
Zwine zwa vha, vhuendelamashango, vhulimi, ikonomi i bvelelaho, mveledziso ya themamveledziso na vhubveledzi.
Nḓowetshumo ya vhuendelamashango yo aluwa nga nḓila khulwane. Nga 1993, Afurika Tshipembe ḽo ṱanganedza vhaeni vha bvaho kha mashangoḓavha vha linganaho 3 miḽioni. Nga 2012, tshivhalo itsho tsho engedzea u ya kha 13 miḽioni.
Ri ḓo isa phanḓa na u alusa nḓowetshumo iyi, ine mushumo wayo wa vha wa u sika mishumo.
Nga 2012 ro thoma Puḽane ya Themamveledziso ya Lushaka, yo rangwa phanḓa nga Muphuresidennde nga kha Khomishini ya Pfananyo ya Themamveledziso ya Vhuphuresidennde.
Ro bindudza ṱhiriḽioni ya dzirannda kha themamveledziso ya tshitshavha kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho.
Vhunzhi ha dzithandela dzo khunyeledzwa kana dzi tsini na u khunyeledzwa.
Ndi ḓo bula dzi songo vhalaho.
Tshumelo ya Rea Vaya ngei Joburg zwazwino i khou shumiswa nga vhadzulapo vha Gauteng vha fhiraho 100 000. Tshumelo dzi fanaho na dzenedzo dzo fhaṱwa kha Ḓorobo ya Kapa, Tshwane, Nelson Mandela Bay, Buffalo City, eThekwini na Rustenburg.
Ho khwiniswa vhuima zwikepe na vhuimangalavha ha shango.
Ro fhaṱa phaiphiledzi dza zwivhaswa dza 700 khiḽomitha ubva Durban uya Gauteng dza u endedza khyubiki dza ḽithara dza 4 biḽioni dza paṱirolo, dizili na zwivhaswa zwa jet nga ṅwaha.
Ho fhaṱwa bada ntswa kana mikoto i swikaho kha 1500 khiḽomitha.
Mvelaphanḓa iyi maelana na bada iri humbudza avho vho shumelaho muvhuso vhe vha ṱoḓa uri uvhe wa zwivhuya fhedzi, u fana na Minisiṱa wa kale wa zwa Vhuendi Vho Dullar Omar.
Mufumakadzi wavho Vho Farieda ndi muṅwe wa vhaeni vhashu madekwana ano.
U fhaṱwa ha ḽaini ntswa dza zwiporo ho thomiwa ngei Mpumalanga, u fhungudza mutsiko ure dzibadani.
Thandela ya Gautrain zwazwino i khou shuma lwa tshoṱhe na uri i hwala vhaṋameli vha linganaho 1,2 miḽioni nga ṅwaha.
Zhendedzi ḽa Reiḽi ḽa Vhaṋameli ḽa Afurika Tshipembe ḽi ḓo shumisa masheleni a fhiraho 120 biḽioni ya dzirannda kha miṅwaha ya fumi iḓaho ya u renga zwidimela zwiswa.
Transnet i khou shumisa tshiṱirathedzhi tshayo tsha makete tsha 300 biḽioni, u fhaṱa themamveledziso ya vhuendi ine ya khou ṱoḓea vhukuma.
Musi ro limuwa ngaha ha ndeme ya ikonomi ya Kapa Vhukovhela na kha Phendelashango ya Vhukovhela, ro rwelaṱari Zounu ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Saldanha na u vula fekiṱhiri ntswa mbili ngei Atlantis.
U khwinisa ṋetshedzo ya maḓi, ho mbo fhedziswa madamu mavhili maswa, De Hoop ngei Limpopo na Spring Grove ngei KwaZulu-Natal, ngeno luṱa lwa vhuvhili lwa Thandela ya Maḓi ya Lesotho Highlands itshi ḓo rwelwaṱari hu si kale.
U fhaṱa hu khou ya phanḓa kha zwiṱitshi zwiswa zwa muḓagasi, Medupi ngei Limpopo, Kusile ngei Mpumalanga na Ingula tsini na Ladysmith, hune ho no tholwa vhashumi vha fhiraho 30 000.
Ri khou isa phanḓa na u wana zwiṅwe zwiko zwa fulufulu, zwi tshi elana na Puḽane ya Tshomedzo dzo Ṱanganelanaho ya Fulufulu.
Mveledziso ya peṱiroḽiamu, nga mannḓa gese ya shale i ḓo vhonalesa nga mannḓa kha dzingu ḽa Karoo na kha ikonomi ya Afurika Tshipembe.
Musi ho sedzuluswa khombo na zwikhala, hu ḓo bviswa mulayo wa u fhedzisela hu si kale wa tevhelwa nga u ṋetshedzwa ha dziḽaisentsi.
Ri khou lavhelela u wana 9600 megawatsi ya fulufulu ḽa nuclear.
Vhabveledzi vha Zwivhaswakavhili vho nangiwa na uri vho no thoma mushumo.
Miraḓo i Ṱhonifheaho
Shango ḽashu ḽi khou shuma vhukuma na uri ndi fhethu ha khwine ha u tshila hone. Hezwo zwi tea u dzula zwo ralo.
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
Lupfumo lwashu lunzhi lu ḓa nga kha inthanethe na vhudavhidzani ha ṱhingo.
Ho vheiwa 37 000 khiḽomitha ya khevhele dza fibre-optic nga sekithara ya phuraivethe na ya tshitshavha kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho. Hezwi zwi ḓo engedzwa kha miṅwaha iḓaho.
Ri ḓihudza nga u bvelela hashu kha saintsi na thekhinoḽodzhi. U fhaṱwa ha theḽesikoupu ya u thoma ya 64-dish forerunner uya kha Square Kilometre Array, na MeerKAT, zwi ḓo khunyeledzwa kha kotara ya u thoma ya 2014.
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
Zwiṱuṱuwedzi zwashu zwa u engedza vhubveledzi zwo vhuisa mbuyelo.
Tshikimu tsha Vhubindudzi ha Automotive ho rwelwaho ṱari nga 2009 tsho themendela 3.8 biḽioni ya dzirannda ya zwiṱuṱuwedzi zwa thandela dza vhubindudzi dza 160. Izwi zwi ita mishumo i fhiraho zwigidi zwa 50.
Dzikhamphani dzi ḓo vha dzi tshi khou bveledza goloi, zwibisana na dzibasi dza sedan.
Ro dziyisa sekithara ya zwiambaro, mawiviwa, mukumba na zwienda, ye ya vha ina ṱhahelelo ya mishumo.
Nḓowetshumo dzo vhalaho dzo itelwa zwishumiswa zwapo. Izwi zwi katela mabasi, miroho ya zwikoṱini, zwiambaro, mawiviwa, mikumba na zwienda na dziṅwe thundu.
Ri na tsumbo dzi vhonalaho dza zwo swikelelwaho nga mbekanyamushumo yapo.
Kha miṅwaha mivhili yo fhiraho fhedzi, ho bveledzwa zwibisana zwi fhiraho 20 000 na mabasi a 330 fhano, zwo ḓisaho vhubindudzi na mveledziso kha ḓorobo dzashu.
Kha miṅwaha miṱanu iḓaho, muvhuso uḓo vhuelwa nga 75% ya thundu na tshumelo dzawo ubva kha vhabveledzi vha Afurika Tshipembe.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ro shuma vhukuma kha u bveledza vhoranḓowetshumo vha vharema vhane vho vha vha sa athu bvelela.
Vhunzhi ha vho ranḓowetshumo vha vharema vha vhilaedzwa nga vhukonḓi vhune vha ṱangana naho musi vha tshi ṱoḓa u wana masheleni a nḓowetshumo, vhuṋetshedzi na mimakete ya thengiso, na thikhedzo ya mveledziso ya thekhiniki.
Tshikwama tsha u Manḓafhadza Lushaka, Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo na Zhendedzi ḽa Gwama ḽa Mabindu Maṱuku zwi ḓo isa phanḓa na u ṋetshedza masheleni kha mabindu a langwaho nga vharema u itela u alusa zwa nḓowetshumo.
Hu tshi engedzwa kha zwezwo, ri ṱuṱuwedza mabindu o no bvelelaho uri a tikedze mveledziso ya mabindu a nḓowetshumo ya vharema.
Vhulimi ndi tshitshimbidzi tsha ndeme tsha mishumo na uri vhu ṋetshedza zwikhala zwa vhubindudzi.
Mbekanyamushumo yashu ya thikhedzo ya vhulimi, Fetsa Tlala (Fhedza Nḓala), i khou bveledza vhavhambadzelannḓa vhaswa.
Vhorabulasi vha 88 vha sa athu bvelelaho kha iyi mbekanyamushumo vho ṋetshedza Mbekanyamushumo ya Zwiḽiwa zwa Ḽifhasi ya Yuno thani dza 268 dza mavhele na ṋawa uri dzi rumelwe Lesotho ṅwedzi wo fhiraho. Ri khou lavhelela uri nomboro iyi i ḓo engedzea.
Ri ḓo isa phanḓa na u alusa sekithara yashu ya vhureakhovhe, ine yo ḓisa 6 biḽioni ya dzirannda kha ikonomi ya ṋetshedza mishumo ya 27 000.
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
Ho vha na mvelaphanḓa yavhuḓi kha mbekanyamushumo ya tshanduko ya mavu.
Ubva 1994, mabulasi a tsini na 5,000, a na egere dza 4.2 miḽioni, o iswa kha vharema, ha vhuelwa miṱa i fhiraho 200,000.
Mbilo dza mavu dza tsini na 80,000, dzi itaho egere dza 3.4 miḽioni, dzo khunyeledzwa ha vhuelwa vhathu vha linganaho 1.8 miḽioni.
Vhuvhusi vhu ḓaho vhu ḓo tea u isa phanḓa na tshivhalo tsha mbekanyamaitele dzo vhalaho, vhusimamulayo na vhudzheneleli ha nḓowedzo, kha u isa phanḓa na u tandulula u dzhielwa vhathu mavu avho.
Izwi zwi katela mafhungo a elanaho na u thomiwa ha Ofisi ya Muhulwane wa Vhusengulusi ha Ndeme kha u vulwa ha mbilo dzire hone.
Miraḓo i Ṱhonifheaho
Afurika Tshipembe ndi ngoho ndi fhethu havhuḓi ha u dzula hone.
Kha vha ri zwazwino ndi vhige ngaha mbekanyamushumo yashu ya tshanduko ya matshilisano.
Pfunzo ndi yone i bvisaho vhathu kha vhushai kha vhathu vhashu vha dzimiḽioni.
Ro takalela u vha hone ha nyengedzeo ya u ṅwaliswa ha vhana tshikoloni, ubva kha phuraimari ya u ranga uya kha ḽeveḽe ya theshiari.
Nomboro ya vhana vhane vha khou dzhena Gireidi R yo engedzea kavhili, ubva kha 300 000 uya kha 700 000 vhukati ha 2003 na 2011.
Ho gazetiwa Mvetamveto ya Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Tswikelelo ya Ḽifhasi kha Gireidi R u itela uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa, ho sedzwa kha uri Gireidi R i vhe khombe khombe.
Vha hashu,
Vha gudiswa vha miḽioni dza malo vha dzhena kha zwikolo zwi sa badelwi mitendelo, ngeno vhagudiswa vha miḽioni dza ṱahe vha tshi khou wana zwiḽiwa zwa pfushi tshikoloni, zwine zwa ṋetshedzwa nga muvhuso u tshi itela uri vha sa vhaiswe nga nḓala.
Phimo ya u phasa maṱiriki yo engedzea ubva kha 61% nga 2009 uya kha 78% ya mahoḽa na uri u phasa nga dzibatsheḽa zwi engedzea ṅwaha nga ṅwaha.
Nga kha Ndingo ya Lushaka ya Ṅwaha nga Ṅwaha, ri ima kha khwinisedzo na nzhenelelo dzi ṱoḓeaho, nga mannḓa kha mbalo na saintsi.
U alusa vhukateli na phambano ya zwithu, kharikhuḽamu ya Luambo lwa Tswayo lwa Afurika Tshipembe i ḓo iswa zwikoloni ubva ṅwaha u ḓaho, 2015.
Ro engedza nomboro ya vhaaluwa vhano kona u vhala na u ṅwala nga kha mbekanyamushumo ya Kha Ri Gude ubva kha vhathu vha 2,2 miḽioni nga 2008 uya kha vha 3 miḽioni.
Ro dovha ra bindudza kha vhugudisi ha vhadededzi na uri ri khou vula hafhu magudedzi a vhugudisi ha vhadededzi uri ri swikelele ṱhoḓea.
Kha u bveledza vhupo havhuḓi ha u guda, ro ṋetshedza zwikolo zwiswa zwa 370 zwo dzhenaho vhuimoni ha zwikolo zwe zwa vha zwo fhaṱwa nga mavu na zwiṅwe zwiimiswa zwe zwa vha zwi siho kha nzulele yavhuḓi u mona na shango. Mbekanyamushumo iyo i kha ḓi ya phanḓa.
Vha hashu
Ri na lungano lwavhuḓi lwa u anetshela na kha pfunzo ya nṱha.
U ṅwalisa ha matshudeni kha dziyunivesithi ho engedzea nga 12% ngeno u ṅwalisa kha magudedzi a Pfunzo ya Phanḓa na vhugudisi zwo engedzea nga 90%.
Ro engedza mugaganyagwama wa Tshikimu tsha Lushaka tsha Thuso ya Masheleni ya Matshudeni uya kha 9 biḽioni ya dzirannda uri ri kone u swikelela ṱhoḓea dzine dza khou engedzea.
Iṅwe tswikelelo khulwane ya themo ino ho vha u thomiwa ha yunivesithi mbili ntswa, Sol Plaatje ya ngei Kapa Devhula na Yunivesithi ya Mpumalanga.
Ri ḓo dovha ra fhaṱa Magudedzi maswa a 12 ngei Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal na Kapa Vhubvaḓuvha.
Vha hashu,
U rwelwaṱari ha Mutheo wa Ṱhanganelo ya Pfunzo ya Lushaka mahoḽa zwo vha mveledziso ya ndeme kha shango. Ri tamela mashudu tshigwada itsho kha mushumo wavho wa lushaka.
Vha hashu,
Ri na lungano lwavhuḓi lune ra nga anetshela kha u khwinifhala ha ndondolamutakalo.
Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, ho fhaṱwa zwiimiswa zwiswa zwa mutakalo zwa 300, hu tshi katelwa kiḽiniki ntswa dza 160.
Ho fhaṱwa zwibadela zwiswa zwa fumi kana u vusuluswa ngei Ladybrand, Germiston, Mamelodi, Natalspruit, eThekwini, Zola, Bojanala, Tshiṱiriki tsha Vryburg, Swartruggens, Khayelitsha na Mitchell’s Plain.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho wa NCOP,
Tshanduko kha HIV na AIDS ndi iṅwe ya tswikelelo khulwanesa kha vhuvhusi uvhu na uri ri dzhiiwa sa shango ḽa modele nga Mbekanyamushumo dza Aids dza Yuno (UNAIDS).
U pfukela ha HIV ubva kha mme uya kha ṅwana ho tsela fhasi vhukuma na uri nomboro ya vhathu vhane vha wana nyalafho ya antirithirovairaḽa yo engedzea kavhili, ubva kha miḽioni nthihi uya kha 2.4 miḽioni nga 2013.
MaAfurika Tshipembe vha fhiraho 20 miḽioni vho ita ndingo dza HIV ubva tshe ha rwelwaṱari fulo iḽo nga 2011 zwine zwa sumbedzisa fulufhelo kha tshumelo ya mutakalo.
Ndavhelelo ya vhutshilo zwazwino i kha tshiimo tsha nṱha. MaAfurika Tshipembe zwazwino vha khou tshila lwa tshifhinga tshilapfu.
Gemo ḽa muvhuso u tevhelaho ndi u vhona uri vhathu vha linganaho 4.6 miḽioni vha ṅwaliswe kha mbekanyamushumo ya antirithirovairaḽa.
Ri livhuwa u shela mulenzhe ha Khoro ya Aids ya Lushaka ya Afurika Tshipembe kha mushumo muhulwane we vha ita.
Musi ri tshi khou pembelela u bvelela hashu, ari ngo tea u ḓigeḓa. Mushumo wa u thivhela u khou tea uya phanḓa uri ri kone u swikelela tshipikwa tsha u sa kavhiwa nga HIV hu si kale.
Kha tshiimo tsho ṱanḓavhuwaho, ri ḓo dzhena kha luṱa luswa kha u shumiswa ha mbekanyamushumo ya Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka ine ya ḓo engedza ndeme ya ndondola mutakalo kha vhashai.
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho wa NCOP,
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho
Phimo ya vhugevhenga nga u angaredza yo tsa nga 21% ubva 2002 na uri mushumo u khou ya phanḓa wa u vhona uri zwitshavha zwo tsireledzea.
Tshiṅwe tsha zwithu zwo sedzeswaho khazwo ndi u fhelisa khakhathi dza vhana na vhafumakadzi. Ro thoma maga o vhalaho au lwa na khaedu iyi.
Izwi zwi katela u vulwa hafhu ha Yunithi dza Khakhathi dza Miṱani, Tshireledzo ya Vhana na Milandu ya Vhudzekani khathihi na Khothe dza Milandu ya Vhudzekani.
Ri livhuwa dziNGO nnzhi dzine dza bveledzisa pfanelo dza vhafumakadzi na vhana dzi shelaho mulenzhe nga nḓila yavhuḓi kha mushumo uyu wa ndeme.
Shango ḽashu ḽi kha ḓi vha tshipikwa kha vhatswi vha tshugulu.
Mazhendedzi ashu a mulayo a khou shuma vhukuma u fara vhathu avho. Ro dovha ra ita thendelano na China, Vietnam, Kenya, Mozambique na maṅwe mashango a SADC ya u shumisana kha u lwa na vhutshinyi uvhu.
Ri livhuwa tshitshavha tsha mabindu na maAfurika Tshipembe vhoṱhe vho dzhenelelaho kha fulo ḽa u tsireledza tshugulu.
Vha hashu
Vhuḓiimisi ha khaṱhulo ho engedzwa nga u thomiwa ha Ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi sa tshiimiswa tshi re thungo ha Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa. Ro phasisa zwipiḓa zwo vhalaho zwa mulayo u tikedza mushumo uyu muswa wa Ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi.
Hu khou vha na mvelaphanḓa kha tshanduko ya vhuhaṱuli kha u sumbedzisa tshandukisatshivhumbeo ya murafho na mbeu kha shango.
Muhulwane wa Vhulamukanyi wa Riphabuḽiki vha khou isa phanḓa na u ranga tshanduko iyi.
Vhahaṱuli vha vharema (maAfurika, Indian na Coloured) zwazwino ndi 61% kha vhahaṱuli vhoṱhe.
Fhedziha, ri kha ḓi vhilaedzwa nga u sa vha hone ha vhuimeleli ha vhafumakadzi. Kha vhahaṱuli vho bveledzwaho vha 239, vha 76 ndi vhafumakadzi.
Khaedu ire hone ndi ya u shandukisa phurofesheni ya mulayo nga u angaredza uri ri wane tshiko tshine ra nga wana khatsho vhahaṱuli vha vhafumakadzi.
U khunyeledzwa ha Mulayotibe wa Nḓowedzo ya Mulayo hu ḓo thusa kha u alusa tshiko tshine ha ḓo nangwa khatsho vhaofisiri vha vhuhaṱuli vho teaho.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho na Mudzulatshidulo,
MaAfurika Tshipembe vho farana kha u vha na tshitshavha tshi si na vhutshinyi. U lwa na vhutshinyi kha tshumelo dza tshitshavha zwi khou ḓisa mvelelo.
Ubva tshe ha rwelwaṱari Nomboro ya shishi ya u Lwa na Vhutshinyi ha Lushaka nga Khomishini ya Tshumelo dza Tshitshavha, ho no iswa milandu i fhiraho 13 000 ya vhutshinyi na ya usa tshimbidzwa havhuḓi ha ndaulo kha mihasho ya muvhuso uri i iswe phanḓa na u tshimbidzwa na u sedzuluswa.
Muvhuso wo vhuedzedza masheleni a fhiraho 320-miḽioni ya dzirannda ubva kha vhatshinyi nga kha Nomboro ya shishi ya u Lwa na Vhutshinyi ha Lushaka.
Zwiṅwe zwo swikelelwaho nga Nomboro ya shishi ya u Lwa na Vhutshinyi ha Lushaka zwi katela zwi tevhelaho:
- Vhaofisiri vha 1 542 vho bviswa kha Tshumelo dza Tshitshavha.
- Vhaofisiri vha 140 vho lifhiswa lwa miṅwedzi miraru u bva kha miholo yavho.
- Vhaofisiri vha 20 vho tsitselwa kha rennge dza fhasi
- Vhaofisiri vha 355 vho ṋewa khaidzo dzau fhedzisela dzo tou ṅwalwaho.
- Vhaofisiri vha 204 vho sengiswa.
U thivhela vhutshinyi kha tshumelo dza supply chain, muvhuso u khou ṱoḓa u thoma bodo ya thenda ya vhukati u itela u tshimbidza thendara kha masia oṱhe a muvhuso.
Tshiimiswa itshi tshi ḓo shuma na muofisiri muhulwane wa procurement ane mushumo wawe muhulwane ha ḓo vha u sedza kuvhetshele kwa mitengo na matshimbidzele khathihi na vhuḓi hazwo.
Yunithi yo Khetheaho ya Vhusedzulusi i khou sedzulusa u sa tshimbidzwa havhuḓi ha ndaulo kana vhutshinyi kha mihasho ya muvhuso yo vhalaho na zwiimiswa zwa muvhuso, nga kha milevho ya 40 yo sainwaho nga Muphuresidennde kha vhuvhusi vhuno. Ri ḓo dzulela u ḓivhadza tshitshavha ngaha mawanwa a tsedzuluso.
Kha miṅwedzi ya rathi mahoḽa, Yunithi ya Ndozwo ya Thundu yo badela 149 miḽioni ya dzirannda kha Akhaunthu ya Mbuedzedzo ya Ndaka ya Vhuvemu na kha vhapondwa vha vhutshinyi.
Ndi 170% ine ya vha nṱha ha gemo ḽayo ḽa 55 miḽioni ya dzirannda ine ya dovha ya vha nṱha ha zwe ya swikelela kha ṅwaha woṱhe.
Mahoḽa, vha mannḓalanga a muṱaṱisano vho sedzulusa muelo muhulwane wa thendelano ya u renga zwibveledzwa kha nḓowetshumo ya u fhaṱa, ha lifhiswa khamphani masheleni a linganaho 1.4 biḽioni ya dzirannda.
Maṅwe maga nga nnḓa ha ayo are hone a kati zwazwino.
Vha hashu,
Zwazwino ndi ḓo kwama zwiṱuku kha ṋetshedzo ya tshumelo dza mutheo dzi iswaho kha vhathu vhashu.
Kha miṅwaha ya 20 yo fhiraho, ho vha na tswikelelo khulwane dzo itwaho kha u engedzwa u wanala ha tshumelo dzi ngaho dza maḓi, tshampungane na muḓagasi.
Muvhuso wo thoma mbekanyamushumo yo dziaho ya u fhelisa u shumiswa ha mabakete sa mabunga, sa tshipiḓa tsha u vhuedzedza tshirunzi tsha vhathu vhashu.
Luṱa lwa u thoma lwa mbekanyamushumo lu ḓo fhelisa u shumiswa ha mabakete ḓoroboni dza Free State, Kapa Vhubvaḓuvha na Kapa Devhula.
Kha Luṱa lwa Vhuvhili hu ḓo fheliswa tshumelo ya mabakete kha madzulo a mikhukhu kha mavunḓu oṱhe.
Kha zwa dzinnḓu, yunithi dza dzinnḓu dza 3 miḽioni na saithi dzo shumiwaho dzi fhiraho 855 000 dzo ṋetshedzwa ubva 1994.
Madzulo a tsini na 500 a mikhukhuni o shandulwa nga madzulo a ndeme na tshumelo dza mutheo kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho.
Vhuvhusi vhu ḓaho vhu ḓo alusa thandela dza nnḓu dza mbuyelo yo ṱanganelaho dza khwine.
Vha hashu,
Zwiṅwe zwitshavha a zwi athu vha na tshumelo idzo nga mannḓa mikhukhuni na kha vhupo ha mahayani. Zwo ralo ri khou shuma na masia oṱhe a muvhuso u vhona uri tshumelo idzi dzi ṋetshedzwe, nga mannḓa kha mimasipala ya 23 ine ya vha na tshivhalo tsha u salela murahu tshire nṱha.
Vha hashu
Kha Mulaedza wa Lushaka wa mahoḽa, ndo ṱahisa mbilaelo yanga ya dzikhakhathi dzire hone kha migwalabo ine ya khou itea kha shango ḽashu.
Migwalabo ya dzikhakhathi yo vha hone hafhu kha shango ḽashu kha vhege dzi si gathi dzo fhiraho.
Zwiṅwe zwine zwa khou vhilaedzisa ndi khakhathi dzo tou dzudzanywaho, sa u shumiswa ha bomo dza dzipaṱirolo na zwiṅwe zwihali nga tshifhinga tsha mugwalabo.
Muvhuso wa demokirasi u tikedza pfanelo ya vhadzulapo ya u bvisela vhupfiwa havho khagala.
Pfanelo ya u gwalaba, nga Mulalo nahone hu si na zwihali, zwo sumbedziswa kha Ndayotewa.
Fhedziha, musi migwalabo itshi tshinyadza matshilo na ndaka na u tshinyadzwa ha themamveledziso ya ndeme yo itelwaho u shumela muvhuso, zwi sedzela fhasi demokirasi iyo ine ya tikedza pfanelo ya u gwalaba.
Zwi wanalesaho kha migwalabo ya Afurika Tshipembe ndi ngaha u kundelwa ha muvhuso.
Fhedziha migwalabo iyi a i vhangwi nga u “kundelwa” ha muvhuso, fhedzi na nga u bvelela kha ṋetshedzo ya tshumelo dza mutheo.
Musi 95% ya miḓi itshi kona u wana maḓi, 5% ine ai athu ṋetshedzwa tshumelo iyo, ipfa i nga si kone u lindela.
U bvelela hu dovha ha vha hone thikho kana tshiko tsha ndavhelelo dzi tutuwaho.
Kha vha ri ndi dovhe ndi engedze Miraḓo i Ṱhonifheaho, uri vhutshilo vhuṅwe na vhuṅwe vhu lozweaho zwanḓani zwa mapholisa zwo vhangwa nga migwalabo ari zwi sedzelwi fhasi.
U lozwa vhutshilo asi mafhungo maṱuku. Ri tea u ḓivha zwo iteaho, na uri ndi ngani zwo itea. Vhukhakhi vhuṅwe na vhuṅwe vhu tea u salwa murahu na uri hu tea u dzhiiwa maga o teaho. Mapholisa vha tea u tevhedzela mulayo tshifhinga tshoṱhe.
Musi ro amba izwi, ri tea u dovha ra pfa ri tshi kwamea sa tshitshavha uri vhukati ha 2005 na 2013, ho vhulawa mapholisa vha tshivhalo tsha tsini na 800.
Mapholisa ndi vha tsireledzi kha tshitshavha tsha demokirasi zwi tshi bva kha mulayo, na kha dzipfudzungule. Musi ri tshi vhona mapholisa vhukhakhi, ri tea u dzhiela nṱha usa fhedza ri tshi khou vha dzhiela mannḓa ra khoḓa pfudzungule dzire kha tshitshavha tshashu.
Mvelele ya khakhathi yo thoma kha khethululo dzo fhiraho. Ri khou tea u sedza vhukuma vhuḓidini hashu uri ri kone u kunda izwi.
Sa vharangaphanḓa ubva kha masia oṱhe a vhutshilo, ri tea u sedza kha zwine ra ita, kana zwe ra si ite, uri ri kone u fhelisa khakhathi dzo thomaho kha migwalabo kha maḓuvha au thoma a demokirasi.
Ri na vhuḓifhinduleli ho angarelaho ha u fhaṱa tshitshavha tshi ṱhonifhaho mulayo, u ṱhonifhana nga tshashu na u ṱhonifha vhutshilo na ndaka.
Ri tea u shumisana kha u fhaṱulula Ubuntu na mvelele ya vhuḓifhinduleli kha tshitshavha tshashu.
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho wa NCOP,
Ho dzhiiwa ḽiga ḽa u khwinisa kushumele kwa muvhuso wapo.
Khwiniso ya Mulayo wa Tshumelo dza Masipala i khou itelwa u khwinisa kushumele kwa mimasipala kha u ṋetshedza tshumelo.
Vhashumi vha na ndalukanyo na vha na tshenzhemo vha tea u tholwa kha mimasipala.
Ri khou tea u dovha ra khwaṱhisa foramu dzire hone dza vhudzheneleli ha vhathu na u ita uri vhathu vhashu vha kone u shela mulenzhe nga nḓila khulwane kha mveledziso.
Nndwa ya u lwa na vhufhura itea u ombedzelwa, nga mannḓa ro sedza kha mivhigo yo ṋetshedzwaho ya uri dziṅwe tshumelo dzo imiswa kana u khakhiswa, uri dzi itwe nga vhaṅwe vhathu zwine zwa ḓo sia zwi tshi khou ḓurela muvhuso.
Mafhungo aya a ḓo dzhielwa nṱha kha vhuvhusi vhu tevhelaho.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho na Mudzulatshidulo
Mbekanyamaitele ya mashangoḓavha ya Afurika Tshipembe ya demokirasi yo lugiswa lwa miṅwaha ya fumi minzhi yo fhiraho nga tshifhinga tsha fulo ḽa khakhathi ya dzitshaka hu tshi itelwa u khethekanya muvhuso wa khethululo.
Muphuresidennde wa ANC Vho Oliver Tambo vho shela mulenzhe nga nḓila khulwane kha mafhungo ayo, vha tshi khou thuswa nga muṅwe vhukati ha vhaṅwe vho, munna wa vhaṋe Vho Johnny Makatini, muhulwane wa zwa dzitshaka wa kale.
Mufumakadzi wavho, Vho Valerie Makatini ndi muṅwe wa vhaeni vhahulisei madekwana ano.
Afurika ḽo ḓi dzulela u vha vhukati kha mbekanyamaitele yashu ya mashangoḓavha.
Ro shuma vhukuma kha u khwaṱhisa thikhedzo ya Mbumbano ya Afurika, SADC na zwiimiswa zwoṱhe zwa kha dzhango zwine ndivho yazwo ha vha u swikelela kha u vha na mulalo na vhutsireledzi.
Ro dovha ra dzhiela nṱha u aluswa ha ṱhanganelano ya ikonomi ya dzingu, mveledziso ya themamveledziso, mbambadzo ya ngangomu ha Afurika na mveledziso iyaho phanḓa kha dzhango.
Ṋaṅwaha ro isa muvhigo washu wa shango wa vhuraru kha Maitele a u Sedzulusa Ndinganyo ya Afurika a AU, une wo ṱanganedzwa zwavhuḓi.
Ri isa phanḓa na u tikedza u vha hone ha Mulalo na thandululo ya dzinndwa.
Hu khou vha na mvelaphanḓa kha nyambedzano vhukati ha Sudan na South Sudan kha mafhungo a songo khunyeledzwaho maelana na phandekano.
Zwi tshi tevhela khumbelo i bvaho Sri Lanka na South Sudan ya u ṱoḓa thikhedzo kha u ḓisa Mulalo na vhupfumedzani, Vho Cyril Ramaphosa, vho nangiwa sa Muimeleli o Khetheaho a bvaho Afurika Tshipembe wa mashango aya mavhili.
Vhukoni havho khau tandulula khuḓano na vhuambedzani khathihi na tshenzhemo ya shango ḽashu kha izwi, zwi ḓo thuso vhukuma kha u tandulula thaidzo dza mashango aya mavhili.
Ri ḓo isa phanḓa na u khwaṱhisa vhushaka na Europe, Devhula America, Latin America, Asia na mashango a Tshipembe.
U shela mulenzhe kha foramu dza dzitshaka dzo ṱanganelanaho sa G20 zwo vhuedza ḽino shango.
U ṱangana na tshigwada tsha Brazil, Russia, India na China (BRIC) nga Nyendavhusiku 2010 zwi vhalwa sa tswikelelo ya ndeme ya vhuvhusi ha vhuṋa.
Zwo vha khuliso khulwane ya u vha ṋemuḓi wa Samithi ya Vhuṱanu ya BRICS nga dzi 27 Ṱhafamuhwe 2013 ngei Durban, ine yo dzhenelelwa nga vharangaphanḓa vha Afurika vha tshi khou ambedzana ngaha thikhedzano i bveledzaho na BRICS.
Ri ḓo isa phanḓa na u shuma ro ḓifunga kha Yuno ri tshi khou itela u alusa vhuvhusi ha dzitshaka ho khwaṱhaho.
Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u alusa tshanduko ya Khoro ya Vhutsireledzi ha UN na zwiimiswa zwa masheleni zwa ḽifhasi.
Miraḓo i Ṱhonifheaho
Sa Muphuresidennde wa khonfarentsi ya COP17/CMP7 ya Tshanduko ya Kilima ya Yuno yo farelwaho ngei Durban nga 2011, Afurika Tshipembe yo vhea ḽifhasi kha tshiimo tshi sa kanakanisi, nga kha u u nḓwa ha Puḽatifomo ya Durban hu tshi itelwa Ḽiga ḽo Khwiniswaho.
Vha hashu,
Kha miṅwaha ya 20 yo fhiraho ro fara mitambo yo vhalaho ya dzitshaka na madalo a mvelele, zwine zwo alusa vhufarani ha tshitshavha na vhuthihi.
Miṅwahani miṱanu yo fhiraho, Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Bola ya Milenzhe tsha FIFA tsho bvelelaho lwa nṱhesa tsho farelwa Afurika Tshipembe nga 2010 na miṅwe mitambo ya ndeme, thonamennde ya rugby na cricket, zwine zwo sia vhuḓihudzi na vhuthihi kha maAfurika Tshipembe vhoṱhe.
Musi ri tshi pembelela miṅwaha ya 20 ya mbofholowo, ri ḓo ita nga u ralo ro fhaṱa vhufa vhuswa ha mbono ya shango ḽashu.
Ho fhaṱwa miziamu na monyumenthe ntswa dzi na tshivhalo, hu tshi katelwa tshiṱetshu tsha Muphuresidennde wa Kale Vho Mandela tshine tsho no vha tshiga tsha shango ngei Union Buildings.
Madzina a ḓivhavhupo a fhiraho 2000 o shandukiswa hu tshi itelwa u khakhululwa u irwa hu si hone ha madzina a fhethu, khathihi na u ṋea zwitshavha pfanelo ya u langa madzina a vhupo havho.
Miraḓo i Ṱhonifheaho
Kha vha ntendele ndi ṱanganedze vhaṅwe vha vhafuna shango vhashu vhane vha khou ḓi itela zwivhonalo kha shango.
Ri fhululedza Ladysmith Black Mambazo kha u wina havho Pfufho ya Grammy lwa vhuṋa ṅwedzi wo fhiraho. Ri ṱanganedza murangaphanḓa wa tshigwada itsho, Vho Joseph Shabalala, vhane vha vha muṅwe wa vhaeni vhashu madekwana ano.
Ri dovha ra ṱanganedza Vho Yvonne Chaka Chaka vhane vha vha muṅwe wa vhaeni vhashu madekwana ano.
Vha khou ita mushumo wavhuḓi vhukuma kha Ambasada ya Goodwill ya Tshikwama tsha Vhana tsha Yuno tsha Malaria Africa na Vhuimeleli ho Khetheaho ha Afurika ha Ndivho dza Mveledziso ya Miḽiniamu dza Yuno.
Vho Chaka Chaka vho fhiwa Pfufho ya Crystal nga Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi ngei Davos kha mushumo wavho wa u vha na vhuthu.
Ri dovha ra fhululedza muwini makone wa Hollywood wa Pfufho ya Oscar, nangwe vha siho fhano, Vho Charlize Theron.
Vho Theron vha dovha vha vha Murumelwa wa UN wa zwa Mulalo. Vha dovha vha ranga phanḓa nndwa ya u lwa na AIDS nga mannḓa kha vhaswa na vhafumakadzi vhaṱuku.
Vho dovha vha fhiwa Pfufho ya Crystal nga Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi.
Vha hashu
Vha ḓo vha vho zwivhona uri kha ino SONA ro ṋetshedza muvhigo wa miṅwaha miṱanu yo fhiraho nga u dodombedza na wa miṅwaha ya 20 yo fhiraho nga u angaredza.
Uvhu asi vhuṱambo ha u ṋetshedza mbekanyamushumo ya kushumele ya ṅwaha wa muvhalelano uno. Mbekanyamushumo iyo i ḓo ḓivhadzwa nga muvhuso muswa nga murahu ha dzikhetho.
U lugisela Mulaedza wa Lushaka wa u thoma nga muvhuso muswa ṅwaha u tshi khou ḓi ya, kha ṅwaha yo fhiraho, ro vha ri tshi khou shuma na Muhanga wa Tshiṱirathedzhi tsha Kotara ya Vhukati.
Muhanga uyo wo itwa uri u vhe mutheo wa miṅwaha miṱanu ya Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka, ubva 2014 u swika 2019.
I dovha ya katela magemo a ndeme a Puḽane ya Kushumele ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo, Nḓila Ntswa ya Nyaluwo na Puḽane ya Themamveledziso.
Zwi tshi khou itelwa uri hu ṋetshedzwe mvetamveto ya Muhanga kha Cabinet Lekgotla ya u thoma nga murahu ha khetho.
I ḓo khwiniswa nga muvhuso muswa zwi tshi elana na ndaela ya vhukhethi yayo, uri hu kone u shumiwa nga u ṱavhanya nga murahu ha muvhuso muswa.
Zwo vha khuliso kha nṋe na vhuvhusi hanga uri ri fhaṱe kha mutheo wo thomiwaho nga mivhuso miraru ya u thoma, u shumela vhathu vha Afurika Tshipembe.
Sa shango ro bvelela kha zwinzhi.
Afurika Tshipembe ḽo no vha fhethu ha khwine ha u dzula hone u fhirisa zwe ḽa vha ḽi zwone phanḓa ha 1994.
Ri kha ḓi ṱangana na khaedu uya na uya. Fhedzi vhutshilo vhu ḓo ḓi ya phanḓa na u shanduka lwa khwine.
Khosi shudufhadza Afurika
Mudzimu kha vha Fhaṱutshedze Afurika.
Ndi a livhuwa.
Issued by: The Presidency
